Charakterystyczną cechą twórczości Rachmaninowa jest jej bezpośredni związek z dziełami literackimi, poezją i malarstwem, a także wpływ na jego twórczość czynników historycznych i społeczno-politycznych. Zależności te zostały przed-stawione w tabeli 2.
33 J. Gębski: Rachmaninow…, s. 171 (list do J. Koniusa napisany po 13 grudnia 1932 r.).
127
S t y l i s t y c z n e p r z e m i a n y…
Tabela 2. Źródła inspiracji w twórczości symfonicznej Sergiusza Rachmaninowa UtwórInspiracje muzyczneliterackiemalarskiekulturowepozostałe 123456 Scherzo d-moll Mendelssohna – – – – – Symfonia d-moll („Młodzieńcza”)Piotr Czajkowski, Fryderyk ChopinW drodze Antona Czechowa; poezja Michaiła Lermontowa
– –utwór dedykowa- ny Antonowi Areńskiemu Poemat symfoniczny Kniaź Rostisław d-moll
Kniaź Igor Aleksandra Borodinaballada Aleksego Tołstoja Kniaź Rostisław
–treść ludowej ballady – Fantazja symfoniczna Utios (Urwisko) E-dur
Nocowała chmurka złota Piotra Czajkowskiegowiersz Utios Michaiła Lermontowa, W drodze Antona Czechowa, Urwisko Iwana Gonczarowa
– – – Capriccio na tematy cygańskie E-dur
Węgierskie Rapsodie Franciszka Liszta, Capriccio hiszpańskie Nikołaja Rimskiego- -Korsakowa, Capriccio na tematy włoskie Aleksandra Borodina, Capriccio na tematy rosyjskie Michaiła Glinki – –pieśń ludowa (w cz. II Capriccia)
–
128 I w o n a Ś w i d n i c k a
123456 I Symfonia d-mollV Symfonia Ludwiga van Beethovena, V Symfonia Piotra Czajkowskiego opowiadania Antona Czechowa, Anna Karenina Lwa Tołstoja Gamajun wieszczy ptak Wiktora Wasniecowa rosyjskie kołysanki ludowe, dzwony cerkwi
miłość do Anny Łodyżeńskiej II Symfonia e-moll
V i VI Symfonia Piotra Czajkowskiego, Nieśmiertelny Kościej Nikołaja Rimskiego- -Korsakowa, pieśni ludowe Tu dobrze i U mojego okna poezja Aleksandra Puszkina i Aleksandra Błoka
–śpiewy prawosławne, Dies irae, rytualny śpiew Priliczenie po otcu
– Poemat symfoniczny Wyspa umarłych a-moll
I Symfonia, pieśń Ostrowok, Totentanz Franciszka Liszta Nora Henryka Ibsena, poezja Aleksandra Błoka Wyspa umarłych Arnolda Böcklinaśpiewy prawosławne, Dies irae
śmierć Wiery Skałon i Nikołaja Rimskiego- -Korsakowa III Symfonia a-moll Wyspa umarłych (cytaty z własnego dzieła)poezja Iwana Bunina, Step Antona Czechowa
–ludowa muzyka rosyjskanastroje przedwojenne Tańce symfoniczne c-mollI Symfonia, Wyspa umarłych (dzieła własne)Sadko Aleksieja Tołstojaśpiewy prawosławne, Dies irae taniec w wykonaniu Michaiła Fokina
Tabela 2. (cd.)
129
S t y l i s t y c z n e p r z e m i a n y…
Kompozytor pragnął utrwalać w kulturze związki z tradycją ludową i cer-kiewną, z dziełami wielu wybitnych kompozytorów – zarówno swych rosyjskich poprzedników, jak i twórców takich jak Beethoven czy Chopin. Świadomie tworzył dzieła łączące przeszłość z teraźniejszością, a nie w oderwaniu od tej pierwszej. Znakomicie wyczuwał potrzebę komponowania w nawiązaniu do tradycji kulturowej, której jego muzyka miała być częścią.
Utwory Rachmaninowa wyrażają fascynację romantyzmem, a także formami, technikami i stylami dawniejszych epok. Swój podziw dla Bacha po wysłuchaniu w Dreźnie Wielkiej Mszy h-moll Rachmaninow wyraził w słowach: „teraz kom-ponuje się rzeczy wspaniałe, ale kiedyś komponowano jeszcze wspanialsze”34.
Złożył hołd twórcy między innymi w Scherzu, Wokalizie (Scherzo d-moll Rach-maninowa pasuje do XVII-wiecznego typu scherz, z wirtuozowską partią solową fletu, tym bardziej że jest utrzymane w metrum dwudzielnym, jak u Bacha, a nie trójdzielnym, jak w scherzach późniejszych epok; tryle w melodii pierwszego tematu Wokalizy przypominają barokowe arie Bacha).
Na twórczość Rachmaninowa mieli wpływ wielcy kompozytorzy romantyzmu (Beethoven, Chopin, Berlioz), co świadczy o intertekstualnym zakorzenieniu w dziedzictwie przeszłości. Rachmaninow niejednokrotnie zachwycał się dziełami Beethovena, na przykład w listach do Morozowa pisał z Drezna: „najlepsze, co ja tu słyszałem, to Missa Beethovena”35 (31 marca 1907) albo „[…] wczoraj wieczorem słuchałem we wspaniałym wykonaniu IX Symfonii Beethovena. Niczego lepsze-go od tej symfonii nikt nigdy nie napisze”36 (30 marca 1908). W swej I Symfonii op. 13 zawarł motto oparte na motywie motta V Symfonii Beethovena. Na podstawie tego samego motywu skomponował w lutym 1900 roku Romans op. 21 nr 1, który nazwał Los, z dopiskiem „do V Symfonii Beethovena”. Wiera Briancewa pisała:
Pierwsze próby kompozytorskie Rachmaninowa ujawniają, że najulubieńszymi jego kompozytorami byli Beethoven i Chopin […]. Tak więc w utworze 16-letniego Rachmaninowa – „Koncercie fortepianowym f-moll” – wraz z heroiczno-pate-tycznym tematem początkowym o charakterze Beethovenowskim słychać jawne chopinizmy w lirycznym temacie pobocznym. Druga połowa jeszcze wcześniejszego, młodzieńczego „Nocturnu c-moll” naiwnie odzwierciedla dramatyzm dynamicznej repryzy „Nocturnu c-moll” op. 48 nr 1 Chopina37.
34 S.W. Rachmaninow. Pisma. Red. Z. Apetian. Moskwa 1955, s. 327.
35 Ibidem.
36 Ibidem, s. 344.
37 W. Briancewa: Wpływy Chopinowskie w twórczości fortepianowej Sergiusza Rach-maninowa. Przeł. J. Popiel. Za: Z. Lissa: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne. Kraków 1967, s. 158–159.
130 I w o n a Ś w i d n i c k a
Jako wykonawca Rachmaninow uważał, że utwory Chopina to „biblia”38 dla pianistów. Sam prezentował je publicznie, od egzaminu z fortepianu począ- wszy, a na ostatnim sezonie koncertowym 1942/1943 skończywszy. Osiemnasto-letni Rachmaninow, kończąc 24 maja 1891 roku klasę fortepianu konserwatorium moskiewskiego, wykonał pierwszą część Sonaty b-moll Chopina; 17 lutego 1943 roku, na czterdzieści dni przed śmiercią, prawie siedemdziesięcioletni, światowej sławy artysta podczas recitalu (Knoxville, USA) odegrał tę samą Sonatę.
Swój stosunek do muzyki Chopina Rachmaninow wyrażał w słowach:
Poczułem siłę jego geniuszu, kiedy miałem 19 lat, i czuję go do dzisiaj. Geniusz Chopina jest tak ogromny, że żaden kompozytor dnia dzisiejszego nie może być sty-lowo bardziej nowoczesny niż on; zostanie dla mnie największym z gigantów39.
Zdaniem Mieczysława Tomaszewskiego:
[…] inspiracje chopinowską idiomatyką, repertuarem gatunków i stylem wypowiedzi jest dostrzegalna u wielu kompozytorów rosyjskich generacji póź- nych […]. O wpływie niewątpliwym i przejawiającym się szczególnie wyraziście można mówić w odniesieniu do Anatola Liadowa, Sergiusza Rachmaninowa i Aleksandra Skriabina. Obszerna literatura szczegółowo rozważa sposoby obec-ności Chopina w ich dziele40.
Podobnego zdania była Briancewa:
W dziedzinie miniatury fortepianowej Preludium cis-moll Rachmaninowa nie ma bliższego przodka niż Preludium c-moll Chopina, jeśli chodzi o epicko-tragiczną obrazowość […] a także wykorzystanie faktury akordowej41.
Interesujące wydaje się także zestawienie początku Preludium c-moll op. 28 nr 20 Chopina ze wstępem w wiolonczelach i kontrabasach unisono do II Sym-fonii Rachmaninowa (przykład 4).
38 Ibidem.
39 S.W. Rachmaninow: Pisma…, s. 122.
40 M. Tomaszewski: Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans. Kraków 2005, s. 793.
41 W. Briancewa: Wpływy Chopinowskie…, s. 160.
131
S t y l i s t y c z n e p r z e m i a n y…
Przykład 4. Porównanie początkowych dwóch taktów Preludium c-moll op. 28 nr 20 Chopina ze wstępem do II Symfonii Rachmaninowa, wiolonczele i kontrabasy, takty 1–4
F. Chopin: Preludium c-moll Nr 20 op. 28. W: Preludes for piano. Red. I.J. Paderewski, L. Bronarski, J. Turczyński. Kraków 1988. S. Rachmaninow: Simfonia Nr 2. Red. G. Kirkor. Moskwa 1960.
Z kolei motyw dzwonu w Tańcach symfonicznych umieścił wzorem Symfonii fantastycznej Berlioza, którą wielokrotnie wykonywał jako dyrygent. Briancewa porównywała kompozycje obu twórców następująco:
Podobnie jak w Symfonii fantastycznej Berlioza […] Tańce symfoniczne kończą się obrazem triumfu siły nieczystej i rozczarowaniem romantycznego bohatera42.
Związki z twórczością kompozytorów rosyjskich: Michaiła Glinki, Aleksandra Borodina, Modesta Musorgskiego, Nikołaja Rimskiego-Korsakowa, których Rachmaninow podziwiał, ujawniają się w Kniaziu Rostisławie (fantastyka i pejza-żowość Rusłana i Ludmiły) czy Capricciu na tematy cygańskie (odpowiednik Glin-kowskiego Capriccia na tematy rosyjskie). Sokołowa pierwszy temat z I Symfonii Rudakowa określiła jako „borodińsko-monumentalny”43,dostrzegła zbieżność tematu Kniazia Rostisława do ballady Musorgskiego Zapomniany, a finał Tańców symfonicznych porównała do Pieśni i tańców śmierci. Wpływy Rimskiego-Kor-sakowa najbardziej słychać w trzech kompozycjach Rachmaninowa – Kniaziu Rostisławie, Urwisku i III Symfonii, dedykowanej Rimskiemu-Korsakowowi.
Fantazję „Urwisko” Briancewa porównała do Śnieżki (przykład 5), a Sokołowa o III Symfonii napisała, że jest to „Złoty kogucik, ale w symfonicznej formie”44.
42 Ibidem, s. 589.
43 E. Rudakowa: S.W. Rachmaninow. Moskwa 1982, s. 52.
44 O. Sokołowa: S.W. Rachmaninow…, s. 140.
132 I w o n a Ś w i d n i c k a
Przykład 5. Porównanie Urwiska Rachmaninowa, takty 85–87, do Śnieżki Rimskiego-Korsakowa, takty 336–337
Na podstawie: S. Rachmaninow: Fantaisie The Rock, Op. 7. Taschenpartitur. Red. R. Forberg, P. Jurgenson. New York (s.a.; przedruk moskiewskiego wydania P. Jurgensona z 1894 roku);
M. Rimski-Korsakow: Sneguroczka. Red. E. Agate. Leipzig 1921.
W twórczości Rachmaninowa można dostrzec także inspiracje twórczością Richarda Straussa. Po wysłuchaniu Salome kompozytor pisał do Morozowa 27 października 1906 roku:
Słyszałem tu operę Ryszarda Straussa Salome i wpadłem w pełen zachwyt […].
Mimo wszystko Strauss to bardzo utalentowany człowiek. A jego instrumentacja zachwycająca45.
Podobnie jak Rachmaninow Strauss nie poddał się tendencjom tzw. Nowej Muzyki.
Twórczość Rachmaninowa to pewnego rodzaju ewenement, swoisty fenomen kulturowy. Nie był on ani outsiderem, ani nowatorem, lecz kontynuatorem.
Cechą podstawową jego twórczości jest poruszanie się w różnych obszarach kultury, ogniskowanie i ciągłość pozbawiona segmentacji i progów. Argumentem koronnym dla przyznania muzyce Rachmaninowa należnej jej wartości jest jej idiomatyczność.
45 S.W. Rachmaninow: Pisma…, s. 298.
133
S t y l i s t y c z n e p r z e m i a n y…
Z a ł ą c z n i k