Mówiąc już o w pływ ach u bocznych, któro na m oral ność dzieci działają, przy puściwszy babunię do u dzia łu w pracy, około pielęgnowania tych latorośli, je- Izcześiriy o ojcu nie wspomnieli; czyż on uczestniczyć w tem nie pow inien? czyż praca na utrzymanie ro d zi ny w yczerpuje jego względem niej obow iązki? czyż zim na powaga ma b yć je g o jed yn ym do dzieci stosunkiem? Nie — czasy się zm ieniły, a z niemi i wyobrażenia in ny kształt, przybrały. O jcowie dzisiejsi, nie są ju ż t y l ko sędziami, w yuderzającymi surową spraw iedliw ość swym dzieciom, nie potrzebują już oni płaszczem zim nej powagi, osłaniać czułości i przywiązania, sw ego. Przed pogodnem rodziców obliczem , w o b e c dobran ego sta dia, dzieci odzyskały sw obodę i wesołość?,1 ich wiekowi właściwą, już dziś myślą o uprzyjem nieniu życia tym drobnym istotom; wstrząśnienia przoz ja k io ludzkość przeszła, nauczyły, że nie należy zachmurzać je d y n y c h dni szczęścia, ja k ie udziałem naszym b y ć mogą. .Takoż, dzisiaj człow iek szczęśliwszym się czując wśród rodziny,
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
—
,')3
częściej w uiej przebywa, li o nie potrzebuje przed samym sobą ukryw ać przy wiązania, które na osłodę goryczy życia, natura mu w serce wszczepiła. O jciec w oliec r o dziny, jest poważnem godłem społeczeństwa, tak jak matka obrazem spokoju i szczęścia dom ow ego ustronia. Ojciec wnosi tam za sobą troski publiczne, a matka roz prasza je przy ognisku rodzinnem; O jciec bierze na sie bie całe brzem ię m ateryalnego życia, a matka toż życie opromieni;1, ogrzewa je miłością B oga i ludzi, do której wcześnie serce sw ych dzieci zaprawia. W szelka więc czyinioś.ćj ojca, czyli
011
jest obywatelem , urzędnikiem, żołnierzem, przem ysłowcem , robotnikiem lub najem ni kiem, jest publiczna — zewnętrzna — a każde stanowi s ku kobiety, królow ej łub w yrobn icy, zawarte w obre bie domu, jest weAvnetrzim — prywatne,. Ten podział ster, sprawia, że dziecię, nie rozpieszcza się pod czu łem wejrzeniem i tkliwym głosem matki, b o poważne ojca oblicze, w granicach uległości i posłuszeństwa je hzvm a. Udział jednak ojca, w edukacyi dzieci, nie po lega na uczeniu, ślęczeniu nad książką, lecz na tern, by on uzacnił stanowisko, ja ki ty, w społeczności zajmuje, przez godne spełnienie obowiązków człowieka i ob yw a tela. Skoro czyny je g o zawszy są zgodne z przekona niami, a te b ęd ą wzniosłe i szlachetne, l (Jpiej on w p ły nie na m oralność sw ych dzieci, niż w szechnice całego świata. Społeczność, naukę m łodzieży, w szkole złoży ła, ale moralne je j zasady, wdrożenie do cnoty i wszyst ko co na charakter człowieka się składa, w r o dzinki tylko się mieści. O jciec rodziny, za powrotom d i domu, opowiada co widział i słyszał po za j e ,ro ob rę bom; wtenczas to, między nim a żoną nas tępuje zamiaBiblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
— 54
na wrażeń i m yśli, i najwyższe kw estye polityczne i m o ralne, obok pow szednich w ypadków życia, przenoszą się na temat poufnej rozm owy. Tam się rozstrzygają losy krajów, ważą się na szali przyjaciele i znajomi, kła dzie się w ęgielny kamień na publiczne i prywatne przed sięwzięcia — a to wszystko ogrzane uczuciem, o p r o mienione urokiem niczem nieskrępowanej rozm owy, głębokim rylcem , odciska na sercach dzieci, przyszłe ich zasady i czyny. Jakże to łatwy sposób oświecenia sumienia, pokierow ania sercem, zwrócenia m łodociane go umysłu dziecka do piękna i praw dy! E du kacya t a ka, nic nie odmienia w trybie życia, nie wymaga ofiar, ni starań szczególnych, a potrzebuje tylko baczności na mowę, bo każdy wyraz jest nasieniem przyszłych cnót lub występków dziecka. W takich to pogadankach u d o m ow ego kominka, zaczyna się edukacya dzieci, a udosko nala się matki — bo na ogół, i w naturalnym rzeczy porządku kobieta, w yrobieniem charakteru i w y kształceniem um ysłu, niżej od towarzysza swego stojąc, przez niego we wszystkich stosunkach now ego życia p o stawioną b y ć powinna. Lecz to nie łatwo do spełnienia zadanie: b y kobieta uległa wyższemu w pływ ow i męża — b y dobrze spełniła swe rodzinne i społeczno obowiązki, trzeba żeb y do nich cdukacyą przygotow aną została
N ależy wcześnie napoić je j umysł i serce zasadami jak ie w życie wprowadzić powinna, obudzić potrzeb ę ciągłego doskonalenia się — ustawicznego dążenia do to go co piękne, dobre i wzniosłe, a obok rozwijania um ys łu k ob iety, nie zaniedbyw ać materyalnej strony życia; w prowadzić w je j w ychow anie, w pierw iastkow e zaję cia i zabawy wszystko to, co stanie się treścią p rz y
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
55 —
szłych je j obowiązków -— usposobić ją do tego iżby b ę dąc rozumną towarzyszką życia, wzorową matką, światłą i zacną obyw atelką, b y ć też razem mogła dobrą panią
domu — rządną gospodynią.
Od niem owlęctwa przeto otoczyć ją należy tern wszystkiem, co z nawyknienia przechodząc w u p o d o banie i nałóg, te różnostronne w niej rozwinie zalety. Dzisiejsza ed u k a cy a zasadza się na nabyciu wiadomości, wyuczeniu się kilku ob cy ch języków i wykształceniu talentów; d ob re to jest i niemal konieczne, ale t y l k o jako środek do celu, ja k o sposób rozw inięcia um y
słu, rozbudzenia ducha i wprowadzenia człow ieka w tę krainę w yższych myśli i celów, gdzie jak zmęczony w pustyni pod różn y, po znoju i trudach m iły zawsze znajduje spoczynek. Z y cie k ob iety, w śród tych u p o d o
bań i zajęć w yłącznie upływ ać nie może, i nie pow in no — dla niej to m ały zakątek, wśród program u prało ty czn y ch i m ateryalnych stron życia. Jakiekolw iek jest jej stanow isko— sfera— p o z y c y a — życie rodzinne z całą swą grozą nie mija k ob iety. Jakże się do niego nie p r z y gotow ać? jak nie zaopatrzyć w zasoby dla niego niezbę dne? jak ob ok zajęć um ysłow ych i wykwintnych] k tó rym , ja k się w yżej wykazało, z małym wyjątkiem , cał kowite dziecinne i m łodociane jej lata pośw ięcać się zw y kło, nie p o ło ż y ć szycia, gospodarstwa, ogrodnictwa i na uczycielstw a — słowem, całej ekonomii rodzinn ego ż y cia.
W szystko to z najstaranniejszem kształceniem um ysłu da się pog od zić b y le się wcześnie wziąść do tego b y le rozumnie tern pokierow ać. I tak: do lat 9 dziecko się baw i; niechże zabawki je g o będą przygotow aniem ,
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
- 56
do przyszłych zajęć i obow iązków ; niech dziew czynka ma lalki, niech je sama ubiera, rozbiera, obszyw a, op ie ra, fetuje przysmakami na własnej kuchence, ze swej spiżarni urządzonemu W roku 10 g d y pewne obow iąz k ow e zajęcia, głów kę jej poważniej nastroją, niech to się i w zabawach odbije, niech do latek martwych przybędą ży w e, niech serduszko jej, zwróci się ku małym dzieciom , niech dla ubogich sierotek szyje bieliznę, i sama co pewien przeciąg czasu, tę małą w ypraw ę zanosi, a tak przy rozwijaniu się w duszy współczucia dla nieszczęśli wych, nabyw szy trochę wprawy do szycia, niech w 13 roku życia, coclzień godzinę, jak o konieczny obow iązek, pośw ięci na szycie dla siebie, lub g d y jest majętną to dla u bogich bielizny; rozmowa lub czytanie, może z tej że godziny, inną jeszcze k orzyść w yciągnąć: nauczy ją mówić z obowiązku, słuchać i zdawać sprawę z czytania innych; a w końcu usposobi do tego, że zajęte rę ce nie pochłoną całej uwagi i myśli k ob iety, ona się p r z y zwyczai na potem, przy robocie prowadzić miłą rozm o wę, czuwać nad dziećmi i kierować zarządem domu Tymczasem rok 15 -ty, z bielizny przeprowadzi dziew czynkę do sukienek i innych szczegółów ubrania; w r o ku 16-ym zajmie się krojem, a w 1 7-ym zakończy na w y kwintnych robótkach od których dzisiaj naukę rob ót zaczynając, raz na zawsze rozpieszczają gust kobiety, i kłócą ją z robotam i koniecznem i w najszczęśliwszych o k o licznościach życia: a które, po za domem urządzane, niezakierowane wprawnym do tego umysłem, narażają na zbytkowne w ydatki, w prow adzają nieład i pewien n ie d o statek, w pom yślne nawet warunki życia.
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
Zeby otrzymać pożądany z tej nauki skutek, trzeba koniecznie zachować stopniowanie, od w ięcej do mniej nudnych, t. j. od bielizny do ozdobnych rob ót przecho dzić — inaczej ja k żołądek łakociami rozpieszczony, nie znosi pożywnej strawy, tak i kobieta zbytkownemu ro bótkami rozbawiona, do żmudnych, choć koniecznych, z trudnością się nagnie,
Jeżeli do edukacyi córek naszych, da się w prow a dzić szycie, z natury swej nudne, potrzebujące dłu g ie go czasu, b y robota niewprawną ręka zaczęta, ukończo ną była, to kuchnia i ogrodnictw o, łatwiejszy tam znaj dują przystęp, Dzieci, lubią łakocie, a tern milsze one im
byw ają, jeżeli na nie czekają, jeśli biorą udział w urzą- dzeniu zapow iedzianych przysmaków; sama przeto natu ra przychodzi tu w pom oc matkom i potrzebuje tylko p o kierowania, by rozwinąć i w ykształcić ów tak konieczny przym iot w kobiecie.
Niech przeto dziewczynki, w tak zwane dni rekre- acyi, bawią się w urządzanie na własnej kuchence kasz ki, szodonu, sago, kompotów i innych przysmaków d z ie cinnego wieku. W miarę jak poclrastać będą, z matk.j lub z nauczycielką, codzień pójdą do kuchni, przypatrzą się i dopomogą, w urządzeniu jedn ej z potraw, na obiad zapowiedzianych, a nagana lub zadow olenie spożyw ają cy ch ją , u w spólnego stołufj— równio skutecznym b ę dzie bodźcem do postępów na tej drodze, jak sztuczne nagra dy, powszechnie dzisiaj używane. Pew ien rodzaj powodzenia i reputacyi kucharskiej zachęci dziew czynkę do tego, że nic będzie patrzała obojętnem okiem, na urządzenia bułek i ciast, tak niezbędnych, przy upo wszechnionej dzisiaj herbacie Ten szczegół codzienn e
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
58 —
go życia, w iele kosztu, zmartwieli i zakłopotania, g o s p o dyniom naszym nieraz przyczyn ia,— zląd tylko, że nie wiedzy co d o b ro ć ciasta stanowi, jak zaradzić niewiado- mości i niedbalstwu rzadko * ię na tein znających sług Dziewczynka, przy takich zatrudnieniach, w ypoczyw a ląca po umysłowej p racy, mniej poczuje zmoczenia, w ię cej będzie rześką, niż po przym usow ych i monotonnych przechadzkach, które dotąd jed yn ą wśród m ęczących zajęć są przerwą.
C hodzenie bowiem bez celu, pod rozkazami, m niej szy ob ie g je j krwi nada — a zdrętwiałe jej od dłu giego siedzenia członki, do naturalnego w tym wieku, ruchu i życia, nie tak p ręd k o przyw róci, jak g d y się w ku chni, p r z y urządzaniu, wybranej przez nią potrawy, z m y ślą o innych, uwijać będzie
D łu go trwająca u nas obawa, że b y dziecko, w czę stej ze sługami styczności, nie przejęło się ich ułożeniem , wyobrażeniami i przesądami, całkiem się bezzasadną oka zała. Pow ierzanie dziecka dozorow i sług, jest, i będzie zawsze, bardzo szkodliwem; ale stosunek z niemi w o b e c matki — jej takt w zakierowaniu domem, umiejętność obudzenia w sługach posłuszeństwa i poszanowania, wcześnie rozwiną w dziew czynce potrzebne do tego zdol ności, zabezpieczą ją na przyszłość od niepow odzeń, ja kich teraz, pospolicie w pierw szych latach gospodarow a nia, m łode mężatki doznają. Tymczasem, rozbudzone do kuchni zamiłowanie, zaprowadzi niewątpliwie, małą gos posię do spiżarni, do piw nicy— pew no zechce ona ubiegać się o lepsze z gospodynią, w kwaszeniu na małą skalę kapusty, ogórk ów , w marynowaniu grzybów , smażeniu konfitur, soków i przyrządzeniu innych,
niezbę-Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
clnych szczegółów, zim ow ych potrzeb naszych Nie z mniejszem też biciem serca będzie oczekiwała, p o d a nia na stół tych zapasów, jak zawieszenia na ścianie jej rysunku, zabawienia muzyką i śpiewem gości, przy wieczornej herbacie. Rozsądek rodziców , lub n a u czy cieli, ich takt i troskliwość o rzeczywiste d o b ro dzieci, będą tu miarą, ile tej praktycznej strony życia do um ysłow ych i estetycznych zajęć wprowadzić, k ied y i jak, o tem mówić, uw agę na to zw rócić w ypadnie. Nie- wątpliwem jest tylko, że kształcąc pod przymusowym jeszcze kierunkiem dziecko, wszystkie władze jedn ocześ nie i narowili rozw ijać należy; specyalność, szczegól no ku czemuś, uzdolnienie i zamiłowanie, najlepiej się w tedy wykaże, k ied y cala duchowa niwa człowieka, w j e dnym czasie na wszystkich punktach poruszoną zostanie.
Zadaniem naszem jest, przygotow ać kobietę do ż y cia — a że ono jest duchow e i m ateryalue, obie to stro ny, uprawić i udoskonalić należy. M yśl jej w ciągu dalszych losu kolei, mniej będzie skrępowaną więcej jasną i swobodną, gdy dom wzorowo urządzony, zao
patrzony we wszystkie szczegóły m ateryalnogo życia, spokój, zadowolenie i szczęście, w o k o ło niej rozleje; charakter też domu, zewnątrzna je g o tizyognom ia, jest zawsze fotograficznym odciskiem , moralnej wartości k o biety; ona to — pomimo praw od ojca lub męża idą cych , cichym wpływem , ja k skrom ny strumyk sączący się przez g óry toruje sobie przejście, i na swoich prądach unosi wszystko, co się na jeg o drodze znajduje.
D o zaokrąglenia planu przez nos osnutego, potrzebne jest jeszcze ogrodnictw o, pranie i nauczycielstw o. P ie rw sze, uprzyjem nia życie, obudzą potrzebę botaniki, dziś już za konieczną, w edukacyi k ob iety uznanej, a
przy-Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
— 60 —
tem, skutecznie wpływa, na rozwój sił i zdrowie dziecka. Mała grządka z rzodkiewką, ogórkam i i grochem , włas nym rydelkiem i grabclkam i dziecka uprawiona, b ęd ą c przez czas jaldś, przedmiotem starań, oczekiwań i p o wodzeń, zachęci je w m łodocianym wieku, do kw ia tów, a te przeprowadzą potem, do innych szczegółów codziennego życia, nauczą kobietę mieć w domu małym kosztem wczesne na wiosnę jarzyny, zawsze zielone i kwi tnące doniczki w mieszkaniu i wszędzie, gdzie ją los rzu ci, gdzie ch o ćb y na lat kilka do je d n e g o przykuje miejsca, skromny zakątek w miłą ustroń zamieni, bo wprawną ręką, z lada piędzi ziemi, dobęd zie miły cień, kwiecisty pod nim rozścielę kobierzec, otoczy go miłą wonią, i jak prawdziwa wygnanka raju. stepową nawet pustynię, przystroi we wspomnienia krainy z k tó rej przybyła!
Pranie jest też ważną um iejętnością bo w w ygod zie i w wydatkach życia w ielką gra rolę. .Bielizna jest na j droższym szczegółem odzieży naszej i dośw iadczenie p o kazuje, że mniej się niszczy od noszenia, niż od prania. P ranie zaś, tem częstsze byw a, im mniej jest dobrem , d o b ro ć zaś jo g o , na um niejętności i dopatrzeniu to jest na zakierowaniu niem zależy. Są już sp osob y prania bielizny, bez ługu, kiłkarazow ego odcierania i zaparza nia, ale się one nie upowszechnią, ani też udoskonalą, dopóki panie domu — matki rodzin, zaglądać w tę c z y n ność sług sw oich nie będą, dopóki same się nie oznajo- mią z tym ważnym szczegółem ekonom ii dom ow ej, do której dziew czynki łatwo nawyknąć mogą, piorąc i pra sując w dzieciństwie u biory dla lalek, potem zaś swe kołn ierzyki, koronki i inne d ro b n e a kosztowne
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
szczegóły ubrania swego. Z grubiałość i zaczerwienienie rąk, łatwo się dadzą j>ot<'ni goldkrem em i rękaw iezką usu nąć; a wreszcie, p o ra już k ob iecie nie pośw ięcać o b o wiązków życia, dla bła h ych starań o wymuskaną p o wierzchowność; czas już przyjść do tego rów noupraw nienia z mężczyzną, że nie białość cery. gładkość twa rzy i w ypieszczenie ręki, lecz ogóln y w y r a z — charaktery styczna, tizyognom ią w potocznym języ k u nazwany, sta nowią piękność prawdziwą, b o trwałą — od słońca i wia tru niezależną, będącą nie ślepym natury darem — lecz skutkiem w ykształconej myśli, w yrobion ej woli i wyż szych celów człowieka. Taka piękność, od ubioru i lat niezależna, przedłu żyłaby chwilową dziś m łodość k o b ie ty, uwolniła b y ją z pod panowania m ody, i koszto wnyc h a koniecznych dziś strzępków toalety, głównie zaś w płynęła by na moralność i uszczęśliwienie rodzin, opierając przywiązanie mężczyzn i w ybór żon, nie na starannie w ypielęgnow anych i kraśnych l yl ko młodością jagodach , lecz na m oraln ej— wewnętrznej wartości, któ ra i przez ogorzałe lica przeglądać będzie.
W ykazaliśm y wyżej, że odrodzen ie moralne ludz kości, zależy na um oralnieniu rodzin, które ma tek zadaniem b y ć pow inno. W p ły w ich na dzie ci, pokierow anie piorwszemi wrażeniami, o przyszłym charakterze nowego pokolenia stanowią. Matka, jest naturalnym i pierwszym nauczycielem dziecka, od je j wywiązania się z tej wstępnej missyi, najczęściej p r z y szłość dziecięcia zależy.
N auczycielstwo, ogóln ie uważane, jest najtrudniej- szem, najuciążliwrszem i najmniej powabnetn powołaniem, tak, że przy stosownem nawet do tego uzdatnienia,
tył-— 61 —
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
ko potrzebą, i smutnemi okolicznościam i życia zmuszeni ludzie, do tego wstępują zawodu.
T o się okazuje z praktyki życia; w teoryi zaś posłan nictwo to jest święte, bo jest kapłaństwem — potrzebują-
cem wyższego namaszczenia. Cóż je tak niomiłem, tak odrażającem czyni? Oto -— źle wychowane, zepsute, zna- row ione w zaraniu życia dzieci M ówiliśm y w yżej, że edukacya dziecka, zaczyna się w niemowlęctwie, g d y myśl się w7 niem budzi, wola o swe prawa dopom inać się zaczyna; wtenczas to, nie najemna sługa, nie cu d zo ziemka bona, lecz matka — nad pierwszemi kiełkami rozpęk lego ziarenka czuwać, dozorem podlewać, m iło ścią ogrzew ać je powinna, b y latorośl nie przyjęła krzyw ego kierunku, b y się nie w ypaczyła z kształtów, jakiem i ją przyrodzenie u darow ało. Matka w swom ser cu, czerpie potrzebną tu cierpliw ość, r e zy g n a cję a czę sto i umiejętność; nikt je j zastąpić nic potrafi! a jednak — tu właśnie, całkow icie w yręczoną bywa.
W id zi swe dzieci wtenczas tylko, g d y nie k apry szą, gdy są miłe i wesołe, bawi się niemi ja k cackiem oddaje bonie g d y -znudzą, usuwa z p ok oju swego, aż, nareszcie rozpieszczone — znarowione — powierza nau czycielow i, na którego całą też swoją przelewa, powagę. B iedn y nauczyciel, smutna ofiara lekkom yślności rodzi ców, lat kilka oduczać, prostow ać spaczone dziecko m u si, nim je czegoś systematycznie, z pożytkiem uczyć za cznie. Ż e b y to odm ienić, żeby dzieciństwo uwolnić od męczeństwa k olejnego psucia i naprawiania charakte ru, matki — do ich powołania przygotow ać należy — oznajamiając, zaprawiając je do nauczycielstwa, g d y są jeszcze pannami.
— 62 —
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
Jakoż, bardzo b y ło b y pożądanem aby kobieta nim pójdzie zamąż — nim się doczeka własnych dzieci, zaraz, po tak nazwanem u nas skończeniu edukacyi, została nauczycielką łub pom ocnicą nauczycielki, m łodszego r o dzeństwa, je śli je ma, w przeciwnym zaś razie, zaopieko w ała się dzieckiem ubogiej rodziny lub sierotą.
W tenczas t o — kierując cudzemi dziećmi, ona się przyzwyczai do potrzebnej z niemi cierpliw ości i ła go dności, pozna drogi jakiem i do serca i myśli tych is tot zaglądać należy; przyuczy się miarkować tak natu ralną w m łodych matkach czułość zbyteczną, i w yrobi
potrzebn y takt, do wzbudzenia w dzieciach poszanowa nia i posłuszeństwa, obok miłości.
Obawa wczesnego obarczania trudnemi obowiązkam i, przyszłej matki — g o sp o d y n i— obyw atelki jest fałszywą i źle zrozumianą. Jak niewielki, zastosowany do naszej m ożności ciężar w yrabia w nas siłę i tęgość fizyczną tak i obowiązki moralne, pewna zależność od kogóś i cze goś, utrzymuje w równowadze ducha naszego; w wieku zaś m łodzieńczym jest hamulcem dla w yobraźni, b o d ź cem do nowej pracy, do cią głego nad sobą czuwania.
P rócz tych ju ż z siebie tak wielkich korzyści, m łoda osoba, w domu — u siebie, pożytecznie godzin kilka zajęta, pow oli przy wyka do stanowiska obyw atelskiego, do życia po za sobą. w drugich — dla wyższych celów . M yśl i serce je j, znajdując na tern polu, potrzebne dla siebie żyw ioły, nie pogoni za urojeniami, nie wymarzy szczęścia w innem p o ło ż e n iu ■ Nie. czeka też zajęta p o ż y tecznie dziew ica, p ó jść# ts, mąż; ( jfyko je d y n e j p o ry do znaczenia czegoś przez siefaitł,’ rola pom ocn icy i w y- rę czy cielk i matki, p r z e ^ ^ i c t w o młodszemu
rodzień-— 68 —
Biblioteka Cyfrowa UJK
http://dlibra.ujk.edu.pl
stwu lub sierocie, wcześnie ją nauczyło szukać szczęścia w sobie, a w każdym stanie, w kożdem położeniu ja k ie jej w życiu zająć przyjdzie, w idzieć nowe tylko obow iąz ki, — nową za siebie i innych odpow iedzialność. O by dziewice do tej moralnej miary d o ro sły , a szczęście r o dzin, społeczeństw i ludzkości — pewnem ju ż będzie!.