Język Jamesa Bonda w obliczu ryzyka i śmierci

Ryzyko i śmierć to oczywiście nieodłączne elementy życia i działania Jamesa Bonda, a stając w ich obliczu, Agent 007 prezentuje całą gamę zacho-wań werbalnych, zarówno poważnych, pełnych pasji, jak i humorystycznych⁶. Te ostatnie, humorystyczne zachowania stanowią obiekt analizy i stąd bierze się tytuł niniejszego opracowania. Omówienie humoru Agenta 007 w jego rodzimym języku oraz w tłumaczeniach wymaga najpierw przytoczenia pod-stawowych informacji na temat humoru i języka humoru.

2.1. Teorie humoru

Matthew M. Hurley, Daniel C. Dennett i Reginald B.Jr. Adams dzielą teorie humoru na:

• teorie biologiczne, zakładające, że „humor i śmiech są zjawiskami wrodzonymi”⁷;

• teorie zabawy – podkategorie teorii biologicznych, koncentrujące się na związku „między śmiechem (nie humorem) i zabawą”⁸;

• teorie wyższości, mające swój początek w definicji śmiechu Thomasa Hobbesa, zakładającej, że śmiech jest nagłym przypływem dumy lub triumfu.

Źródłem dumy lub triumfu jest poczucie przewagi, wyższości nad obiektem żartu⁹;

3 K. Lipiński: Vademecum tłumacza. Kraków 2006, s. 92.

4 Ibidem, s. 92–93.

5 Ibidem, s. 93–94.

6 P. Mamet: Licence to Speak…, s. 267–318.

7 M.M. Hurley, D.C. Dennett, R.B. Jr. Adams: Filozofia dowcipu. Humor jako siła napę-dowa umysłu. Kraków 2016, s. 72.

8 Ibidem, s. 75.

9 Ibidem, s. 77.

(Nie)śmiertelny humor Agenta 007 171

• teorie uwalniania napięcia, traktujące humor jako formę „rozładowania nad-miernego pobudzenia układu nerwowego”¹⁰;

• teorie niespójności i rozwiązywania niespójności, głoszące, że „humor pojawia się wtedy, gdy pojawia się niespójność, która następnie zostaje rozwiązana”¹¹;

• teorie zaskoczenia, zakładające, że „zaskoczenie stanowi przynajmniej ko-nieczny, jeśli nie wystarczający element humoru”¹². Można je powiązać z teoriami uwalniania napięcia, które zakładają, że proces ten powinien być nagły i niespodziewany¹³;

• mechaniczna teoria humoru Bergsona, zgodnie z którą „humor stanowi roz-wiązanie dla sztywności”¹⁴ i jako taki jest społecznym mechanizmem napraw-czym, gdyż śmiech zmusza do bardziej elastycznego działania¹⁵.

2.2. Język humoru

Arvo Krikmann, omawiając lingwistyczne teorie humoru, wspomina wymie-nione wcześniej teorie wyższości, uwalniania napięcia i niespójności (odpowied-nio: superiority theories, release theories i incongruity theories)¹⁶.

Teorie niespójności, jak podają Hurley, Dennett i Adams¹⁷, doczekały się rozbudowanych interpretacji lingwistycznych. Należy tu przede wszystkim wy-mienić:

• teorię bisocjacji Arthura Koestlera, przedstawioną w książce The Act of Creation (1964). Zdaniem autora, humor to część triady, razem z odkrywa-niem i sztuką (discovery and art). Wszystkie one bazują na bisocjacji, tzn.

dwuplanowej naturze każdego aktu twórczego. Akty bisocjacji opierają się na wyparciu zrutynizowanych schematów myślenia przez zestawienie ich z dotychczas niezwiązanym innymi matrycami doświadczeniem¹⁸. Najlepszą ilustrację koncepcji bisocjacji Koestlera stanowi jego definicja kalamburu, przedstawiona w dalszej części;

10 Ibidem, s. 83.

11 Ibidem, s. 86.

12 Ibidem, s. 98.

13 Ibidem.

14 Ibidem, s. 100.

15 Ibidem.

16 A. Krikmann: Contemporary Linguistic Theories of Humour. „Folklore. Electronic Journal of Folklore” 2006, Vol. 33. Dostępne także w Internecie: http://folklore.ee/vol33/kriku.pdf [dostęp:

30.11.2016].

17 M.M. Hurley, D.C. Dennett, R.B. Jr. Adams: Filozofia dowcipu…

18 A. Partington: The Linguistics of Laughter. A Corpus-Assisted Study of Laughter Talk.

London–New York 2006, s. 25.

• SSTH (Semantic Script Theory of Humour lub Script-based Semantic Theory of Humour, w dowolnym tłumaczeniu: teoria humoru opartego na skryptach semantycznych) Victora Raskina. Teoria ta zakłada istnienie w ludzkim umy-śle skryptów semantycznych opartych na doświadczeniu czy też rutynach zachowania. Tekst żartu jest kompatybilny z dwoma różnymi skryptami w sposób całkowity lub częściowy. Skrypty te są z kolei przeciwstawne¹⁹;

• GTVH (General Theory of Verbal Humour – dosł. ogólna teoria humoru wer-balnego), opracowaną na podstawie SSTH przez Salvatore Attardo i Victora Raskina (1991)²⁰. Zakłada ona istnienie zhierarchizowanych zasobów wiedzy (KR – knowledge resources). Są to:

– język (LA) – różne poziomy zasobów językowych, z których nadawca może korzystać (fonetyczny, leksykalny itp.);

– strategia narracyjna (NS) – wybór konkretnego gatunku;

– cel (TA) – spersonalizowany obiekt żartu;

– sytuacja – pozostałe elementy żartu, takie jak: pozostali uczestnicy, dzia-łania, przedmioty itp.;

– mechanizm logiczny (LM) – działanie i myślenie w sposób racjonalny lub ontologiczna możliwość;

– przeciwieństwo skryptów – koncepcja zapożyczona z teorii SSTH²¹;

• teorię sprzeczności (Incongruity Theory) opracowaną przez Attardo²². Opiera się ona na istnieniu izotopii (isotopies), czyli różnych sposobów rozumienia wyrażeń niejednoznacznych. Odbiorca, interpretując tekst, zakłada daną izo-topię, którą posługuje się do napotkania bariery semantycznej. Bariera ta jest przezwyciężana przez przeskok do innej izotopii²³. Attardo wyróżnia przy tym dwa rodzaje żartów:

– referencyjne – oparte na znaczeniu tekstu i jako takie łatwe do przetłu-maczenia;

– werbalne – oparte dodatkowo na fonologicznej reprezentacji tekstu i jako takie nieprzetłumaczalne²⁴;

• humor oparty na rejestrze (register-based humour) – koncepcja Attardo²⁵, wywodząca się z opisanej teorii sprzeczności, a zakładająca, że humor może być wynikiem zderzenia dwóch rejestrów²⁶.

19 V. Raskin: Semantic Mechanisms of Humour. Dodrecht [etc.] 1985, s. 99; cyt. za: A. Par-tington: The Linguistics…, s. 28.

20 A. Krikmann: Contemporary Linguistic Theories of Humour…, s. 36.

21 Ibidem, s. 37–38; por. P. Mamet: Licence to Speak…

22 S. Attardo: Linguistic Theories of Humor. Berlin–New York 1994.

23 A. Krikmann: Contemporary Linguistic Theories of Humour…, s. 40.

24 Ibidem, s. 95.

25 S. Attardo: Linguistic Theories of Humor…

26 Ibidem, s. 231.

(Nie)śmiertelny humor Agenta 007 173

Omawiając poszczególne koncepcje humoru, Hurley, Dennett i Adams²⁷ wskazują, że żadna z nich nie wyczerpuje całkowicie pytania o definicję, czy też bardziej źródła, humoru. Odnosi się to także do wyjaśnienia humoru, jaki reprezentuje James Bond. Na pewno humor jest jego cechą wrodzoną – zo-stała mu ona przypisana w momencie tworzenia tej postaci przez scenarzystę.

Również inne koncepcje humoru można jednocześnie stosować do objaśnienia zachowań werbalnych Agenta. Na przykład, w filmie Moonraker (1979) po sto-czonej z Bondem walce czarny charakter Drax spada w przestrzeń kosmiczną.

Następuje po tym dialog z dziewczyną Bonda:

Goodhead: Where’s Drax ? [Gdzie Drax]

007: Oh, he had to fly. [Musiał lecieć]

Możemy uznać odpowiedź Agenta za przejaw teorii wyższości, w tym przypadku nad pokonanym złoczyńcą. Może to być także przejaw ulgi z po-wodu oddalenia niebezpieczeństwa po walce na śmierć i życie. Widoczna w cytowanym dialogu jest gra słów. Z jednej strony mamy tu do czynienia ze zwrotem potocznym, obecnym też w języku polskim: musiał lecieć to tyle, co: poszedł, bo się śpieszył. Z drugiej strony jest to dosłowny opis sytuacji, w której pokonany przeciwnik musi odbyć lot w przestrzeni międzyplanetarnej.

Taki sposób wyrażania humoru każe plasować humor Jamesa Bonda w obrębie szeroko rozumianych teorii niespójności. Mamy tutaj bowiem dwie matryce.

Jedną stanowi idiomatyczne, metaforyczne wyrażenie mówiące o pośpiesznym odejściu, mieszczące się w rejestrze języka potocznego, druga to opis wyda-rzenia dokonany za pomocą tej samej frazy. Odbiorca odkrywa, że potoczne wyrażenie może być równie dobrze opisem dosłownym konkretnego faktu. Tego typu gry słów stanowią podstawę humoru Jamesa Bonda²⁸, a ich tworzywem są kalambury wykorzystujące idiomy. Te dwa zjawiska zostaną zatem omówione w sposób bardziej szczegółowy dalej.

2.2.1. Język humoru – kalambury (puns)

Mówiąc o języku humoru, zwłaszcza angielskiego oraz w wykonaniu Agenta 007, nie sposób nie odnieść się do zagadnienia gry słów czy też kalamburów (puns). Jak twierdzi Attardo, „kalambury postrzegano jako jedyny obszar upraw-nionych interdyscyplinarnych kontaktów pomiędzy językoznawstwem a bada-niem humoru”²⁹. Ten sam autor wskazuje na duże niezbadane obszary

stoso-27 M.M. Hurley, D.C. Dennett, R.B.Jr. Adams: Filozofia dowcipu…

28 P. Mamet: Licence to Speak…, s. 267–281.

29 S. Attardo: Linguistic Theories of Humor…, s. 108 [tłum. – P.M.].

wania kalamburów³⁰. Koestler definiuje kalambury jako „bisocjację pojedynczej formy fonetycznej z dwoma znaczeniami”³¹. John Morreal traktuje kalambur jako odmianę humoru, „w której osoba używa w konwersacji pewnego słowa, ponieważ ma ono wtórne znaczenie w jakiś sposób związane z aktualnym tematem”³².

Lingwistyczna taksonomia kalamburów została, zdaniem Attardo³³, przepro-wadzona najlepiej przez Otto Duhàčka, który wyróżnia:

• homonimię, w tym: homografię, paronimię, homofonię pomiędzy dwoma lub więcej słowami, grupami słów, pojedynczym a złożonym słowem itp.;

• polisemię;

• antonimię;

• morphemic attraction (np. delirium tremens => délire d‟un home trés mince /Delirium of a very thin man/);

• motywację;

• kontaminację.