Cała jej powierzchnia zawiera niezliczone parzy dełka. Dotknięta gołą ręką, wypuszcza natychmiast ze siebie mnogie parzydełka i mocno niemi parzy dotyka- jącego.
Chełbia pływa groma dami zwyczajnie po powierz chni morza, jak i inne jej pokrewne zwierzęta medu zami zwane, przedstawiając z powodu ładnych barw, któremi ich ciała się mienią, prześliczny widok.
Chełbia i pokrewne żywią się malutkiemi zwierzątka mi, które wprzód parzydeł kami ubezwładniają, a po tem wciągają do jamy ciała. ^ Stułbia i chełbia z li-Fig. 202. Chełbia modra, (Aurelia aurita, die Ohrenmialle). . , . ,
6 ,v ’ ' cznynn krewniakami mają
części ciała promienisto ułożone. Należą do grom ad y: Meduzy.
f
g r o m a d a . Korale. Anthozóa. Korallenthiere.
Koral czerw on y (fig. 203.) ma
Fig. 203. Koral czerwony, (Corallium rubrum, die Edelkoralle), z rozwiniętymi koralikami.
postać rozgałęzionego drzewka, którego rdzeń . jest wapnisty, twardy, czerwony i nazywa się koralowiną. Ta pokryta jest białawą, miękką korą, wśród której znaj dują się liczne komórkowate zagłębienia, a w każdem z nich siedzi malutkie zwie rzątko, polipkiem zwane, mające około otworu gębowego 8 listkowatych, na brzegu ząbkowanych maćków i podobne jest, gdy je trzyma rozwinięte, do białego kwiatka.
Jama odżywcza każdego koralika nie jest w sobie zamknięta, ale łączy się z innemi i tworzą one tak wspólne prze wody rozgałęzione na drzewku. Polipki wydają z siebie nietylko korę, ale i środ kową koralowinę.
Rozmnażają się przez jaja. Młody osobnik rosnący wydaje pączki, które roz wijają się w nowe osobniki, nie odrywa jące się, jak u stułbii i tym sposobem tworzy się całe drzewko z liczną gromadą osobników.
Polipki u dołu drzewka giną z cza sem, jak dolne gałęzie n. p. drzew cety- niastych, zaś u góry i po bokach powstają coraz to nowe, które koralowinę dalej bu dują, na wysokość przeszło metra.
k o r a l e.
129
» 0ralowina służy do wyrabiania paciorków koralowych i innych ozdobnych rzeczy,
I
rzeto stanowi popłatny przedmiot handlu.Czerwoną koralowinę w kształcie mnogich rureczek wydaje Organecznik Tubipora musica, die Orgelkoralle).
Jest jeszcze w morzu bardzo wiele innych polipów, wydzielających jednak , siebie koralowinę zwyczajnie białą. Jedne z nich są pojedyncze, jak Grzybin- [a (Fungia, die Pilzkoralle), drugie tworzą gromady, jak Tołp (Madrepora) Gwiazd-
lia (fig. 204.) i inne. losna one przeważnie L1 ia podwodnych ska- ach, osobliwie koło rybrzeży i rozmna- ają się tak obficie, *e wytwarzają z cza dem tak zwane rafy
;oralowe, ciągnące się rzdłuż wybrzeży, i nawet niekiedy ’ wyspy, jak n. p. na jceanie Spokojnym, v ;dzie wiele wysp mstralskich jest tego . lochodzenia.
Polipem pojedyn- _ .
!zym, nie wytwarzającym gromady, jest Ukwiał sasanka (fig- ^05)5 mający | Iształt pieńka" drzewa koloru czerwonawego w białe kreslsczkiT U górnego końca znaj- tuje się otwór gębowy, otoczony kilkoma wieńcami maćków, opatrzonych w liczne ' larzydełka; mięsisty spód ciała służy mu, jako noga do przyczepiania się i pełzania. • Ukwiał żyje w morzu. Prowadzi żywot cichy i jednostajny. Siedzi ucze- Jr! tiony nogą do skały, ale nie trwale, lecz przesuwa się czasem z miejsca na niejsce. Sprawia z innymi barwnymi ukwiałami widok podobny, jak rośliny
ro-Fig. 204. Gwiazdnia kropczysta, (Astraea rotulósa, die Sternkoralle).
nące na skale lądowej.
1U M Niekiedy całkiem się puści i daje się unosić wodzie, aż lię znowu uczepi nogą, która jako mięsista i gibka przystaje szczelnie do skały lawet z powierzchnią
ierówną. W stanie nie- izynnym wpukla górny
krążek z mackami otworem gębowym do nętrza jamy odżyw- izej, zamyka się tak sobie, jak niektóre wiatki wieczorem, i wy- ;ląda wtedy jakby brył- ta. Gdy chce jeść, na- ;edy rozwija się i czeka ja zdobycz, którą sta
nowią morskie zwierzątka. Ujmuje i pokonywa je za pomocą maćków chwytnych i parzydełek. Mianowicie skoro tylko jakie zwierzątko dotknie się rozpostartych 'jego maćków, robi nimi w tejże chwili ruch chwytny i wypuszcza ze siebie ^mnogie parzydełka, przytrzymuje tak łup i wciąga go wreszcie otworem gębowym do środka. Zwierzę silniejsze od siebie i szamocące się z nim oplata niezliczonemi parzydełkami, skutkiem czego nie może mu się już wymknąć; parzydełek nigdy mu nie zabraknie, ma ich bowiem na miliony, a do tego powstają w skórze ciągle nowe. Koral, organecznik, gwiazdnia, ukwiaj? i pokrewne należą do ^gromady: K ortlle/
M. N o w i c k i , Z oologia . v
Fig. 205. Ukwiat biały (Sagartia nivea, die Seeanemone).
Fig. 206. Gąbka morska (Spón- gia adriatiea, der Bade-
Gromada. Gąbki. Spongiae. Schwamme.
G ą b k a (fig. 206.) ma kształt b ryły nieregularnej, przyczepionej spo- dem do podłoża. Ciało je j kurczliwe i śluzowate powleka rogowatą, dosyć, sprężysta plecionkę, która jest szkieletem gąbki.
W nętrze gąbki przenikają mnogie przewody, w których krąży!
bnik.
ustawicznie woda; dostarczająca gąbce powietrza do oddechania, a zarazem pokarmu. Te przewody poczynają się drobniutkimi otworkami ście k o w y m i na powierzchni, a zbiegają się w większe otwory w yciekow e, również na powierzchni, którymi woda wy-i pływa. Pokarm, składający się z drobnych roślinek i zwierzątek, zostaje w pomienionych przewodach zatrzymanym i strawionym! a niestrawione cząstki gąbka przez otwory w yciekow e wydala.
Rozmnaża się z ja j. Młode, lęgnące się z jaja, posiada jajo waty kształt i rzęski na powierzchni, za pomocą których pływf swobodnie przez krótki czas po morzu. Potem osadza się na jakim przedm iocie podwodnym i rozrastając się, przybiera zwolna KMichówka postać rodzicielską. G ąbkę można stosownie pociąć na kawałki,
{Sycon cilia- a z tych każdy odrasta na osobnika. ,
tum), oso- Grabka ta żyje wyłącznie w morzu Sródziemnem i Czerwonem' Siedzi przyrosła spodem do skały i nigdy nie opuszcza miejsca
raz zajętego, bo nie ma ku przenoszeniu się żadnych narzędzi ruchowych. Szkielet je j zwany gąbką, służy dc rozmaitych celów, dlatego jest przedmiotem handlu.
Liczne inne jej krewniaki są również morskie, jedne gromadne jak n. p. K oron kow iec (Euplectella aspergillum, der GieBkannenschwamm), a drugie osobnikowe, n. p. Kieli chów ka (fig. 207.).
Gąbka słodkow odna (fig. 208.) zwana Nadecznik i em ma zazwyczaj postać krzewu o widlastodzielnych pędach, a barwę żywo zieloną. Za życia jest miękką, gałązki je; są podatne, ale łatwo łamią się. Po wysuszeniu staje sic kruchą. Ciało jej jest miękkie i posiada liczne otwork wciekowe i większe wyciekowe, a wewnątrz jest szkielet, złożony z wielkiej ilości drobnych igiełek krzemionkowych.
Nadecznik żyje wyłącznie w wodach stojących i płyi nących całego kraju. Jest również pospolity w innych krajach E uropy także w Ameryce północnej i w Azyi. Osiedla się zazwyczaj w głębszych miejscach rzek potoków, stawów, odlewisk z wodą czystą i cichą.
Nie zawsze bywa krzewiasty, jak lud zwie jeleniemi rogami, lecz tworzy często płaty lub poduszeczki rozmai tych rozmiarów na podwodnych przedmiotach, n. p. na ka wałkach gałęzi i konarach drzew zanurzonych w wodę,' na palach, deskach, trzcinach, listkach, kamieniach itp. Świeżo z wody wyjęty posiada właściwą woń, przypominającą woń grzybów. Suszonego używano dawniej i dziś jeszcze w nie których krajach używa się do nacierania skóry w cierpie niach reumatycznych, przyczem ostre igiełki wbijają się w skórę. Do innego użytku nie nadaje się dla swej kruchością Nadecznik zgadza się z gąbką co do prostej budowy. Należą do gromady: Gąbki.
Z n a m io n a w sp ó ln e s tu łb ii . . . n a d e cz n ik a (fig. 2 0 1 — 2 0 8 . ) . / '
Mają skład ciała promienisty według liczby 4, 6 lub 8 i ich iloczynów. Są bezgłowe, nieprzewięziste. Posiadają jamę odżywczą zamiast udzielnego narząduj odżywczego, budowę przeto uproszczoną. Okazują wielorakie podobieństwo do ro ślin. Są wodnemi. Należą do typ u: J a m o c h ło n y .
Fig. 208. Gąbka słodko wodna, (nadecznik, rogi jelenie, badiaga, Spon- gllla lacustris, der SiiB-
wasserschwamm).
Typ. Pierwotniaki. Protozóa. Urtliiere.
Gromada. Wymoczki. Infusória. Aufgussthierchen.
M ałźyn ek
(fig. 209.) jest mikroskopicznie drobny, postaci określonej płaskawej. Ciało je g o kurczliwe, na obwodzie bardziej zbite, a w środkucie-' I r / O kłe i ruchliwe, ma na przednim końcu od spodu1 W l l i 11 t r r i i m o n n ___ . J ___ _ _ł
otwór gębow y na dnie obszernego zagłębienia zwanego ogębiem (a). Powierzchnia okryta błonką, porosła rzęskami. JBocznemi rzęskami małźynek pływa zwinnie, kurcząc przytem i rozciągając ciało. W iększych znowu rzęs szczecinowatych, jakie ma na przodzie i końcu ciała, używa także ja k b y szczudeł do chodzenia, a rzęsami otaczają- cemi ogębie sprawia silny wir we wodzie i spro wadza tak ku sobie drobniejsze od siebie żyjątka, które porwane wirem wpadają mu do ogębia, a stąd grzęzną w środkowe! masie i bywają tutaj strawione.
W obwodowej warstwie ma małźynek bańkę, zwaną bańką tętniącą (b) dlatego, że od czasu do czasu kurczy się, w ytryskując zbytnią wodę na zewnątrz. O bok niej znajduje się ciałko, jądrem zwane (c).
i,.
Rozmnaża się głównie tym sposobem, że dzieli [się na dwa młode, które żywią się same i w y rastają.
Ż y je on we wszelakich wodach, zajęty cią giem żerowaniem. Tw orzy on z licznymi swymi krewniakami, ja k n. p.
Trąbikiem
(Stentor),(Wirczykiem
(Yorticella) i innymi równie dro bniutkimi i wodnymi, bogaty światek zwierzęcy dlagołego oka niewidzialny.
Wszystkie razem stanowią gromadę: W ym oczki. Są liczne żyjątka od małżynka jeszcze prost
sze, bo ze śluzowatego ciała utworzone, które wydają ze siebie zmienne wypustki czyli nibynóżki i napowrót je ściągają jak n. p. Ameba. Stanowią one gromadę: R oznóżki (Rhizópoda, Wurzelfiifiler).
Fig. 209. Małźynek, (S.tylo- nychia mytilus, das Mu- schelthierchen) od spodu,
(a)
ogębie, (b) bańka tętniąca, (c) jądro 200/1.
Z n a m io n a w sp ó ln e w ym o czk ó w i ro z n ó ż e k .