Streszczenie: W artykule przedstawiono i omówiono dwadzieścia dwa przykłady książek artystycznych
wykonanych przez krakowskich artystów związanych z Akademią Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Kra-kowie. Wszystkie przedstawione obiekty miały swoją promocję w Galerii Jednej Książki i mają swoje spe-cjalne miejsce w Bibliotece Głównej ASP w Krakowie. Słowa kluczowe: książka artystyczna, książka uni-katowa, Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Galeria Jednej Książki, artyści krakowskiej ASP.
Wstęp
Książka artystyczna jest terminem niezwykle trudnym do jednoznacznego zdefi-niowania. Stanowi ona połączenie tradycyjnego pojęcia książki jako formy zapi-su ludzkich myśli i odrębnego, niepowtarzalnego dzieła sztuki, będąc jednocze-śnie formą wypowiedzi artystycznej i doskonałym przykładem sztuki edytorskiej. Książki artystyczne są więc z pewnością dziełami sztuki w takim samym stop-niu jak obrazy, rzeźby czy instalacje i właśnie w ten sposób powinny być trakto-wane. Autorami książek artystycznych są często znani artyści, a ich dzieła, za-zwyczaj unikalne i niepowtarzalne, są wystawiane w galeriach sztuki.
Spośród dużej kolekcji książek artystycznych w Bibliotece Głównej Akade-mii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie przedstawiono dwadzieścia dwa obiekty wykonane przez artystów z kręgu krakowskiej ASP. Wszystkie prace opisane w artykule były wcześniej prezentowane na indywidualnych wystawach w Galerii Jednej Książki w Bibliotece Głównej ASP i zostały prze-kazane w formie daru.
Artykuł prezentuje różnorodność form artystycznych książek tradycyjnych oraz tych odbiegających swą strukturą od przyjętego wyobrażenia o książce.
Wykona-44 Sławomir Sobczyk
ne one zostały różnymi technikami manualnymi, reprodukcyjnymi i drukarski-mi, na różnorodnych podłożach i z użyciem przeróżnych materiałów (papier, tek-tura, kamień, metal). Przedstawione w tekście fotografie książek artystycznych czytelnik może podziwiać jako wyeksponowane, odrębne dzieła sztuki. Autorami wystawionych prac są: Bogusław Bachorczyk, Ewa Tamara Bajek, Grzegorz Bed-narski, Roman Banaszewski, Andrzej Bednarczyk, Małgorzata Buczek-Śledziń-ska, Franciszek Bunsch, Zenon Fajfer, Janusz Matuszewski, Miłosz Pobiedziński, Rafał Pytel, Zbigniew Sałaj, Andrzej Wajda, Joanna Warchoł, Barbara Widłak, Ja-kub Woynarowski oraz studenci Pracowni Projektowania Książki i Typografii oraz Pracowni Rysunku Narracyjnego Wydziału Grafiki krakowskiej ASP.
Biblioteka Główna ASP w Krakowie
Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie jest bi-blioteką ogólnouczelnianą o wyodrębnionych zadaniach naukowych, dydaktycz-nych i usługowych, pełniącą równocześnie funkcję publicznie dostępnej bibliote-ki naukowej. Znajduje się w budynku przy ul. Smoleńsk 9, który został wzniesiony w latach 1909–1913 według planów Tadeusza Stryjeńskiego i Franciszka Mączyń-skiego z fasadą Józefa CzajkowMączyń-skiego.
Ta największa i najstarsza spośród bibliotek szkół artystycznych w Polsce po-siada ponad 180 000 woluminów książek oraz innych obiektów, w tym zbiory spe-cjalne zgromadzone w Gabinecie Plakatów i Gabinecie Rycin: plakaty, kolekcję grafiki, rysunków i fotografii, wydania oraz druki bibliofilskie, okładki książ-kowe. Kontynuuje ona tradycje dawnej Biblioteki pierwszego na ziemiach pol-skich Muzeum Techniczno-Przemysłowego, ufundowanego w 1868 r. przez dra Adriana Baranieckiego, który przekazał Krakowowi zebraną na emigracji kolek-cję wraz z księgozbiorem. Na początku lat 50. XX w. Muzeum Techniczno-Prze-mysłowe zostało zlikwidowane, a jego zbiory podzielone. Budynek wraz z Biblio-teką przypadł w udziale Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki.
Biblioteka została przekształcona w Bibliotekę Główną ASP w Krakowie. W jej skład poza dawnymi zbiorami Biblioteki Muzeum Techniczno-Przemysłowego wchodzą: zbiory Biblioteki dawnej Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie (założonej w 1818 r., późniejszej Akademii Sztuk Pięknych) oraz księgozbiór i kolekcja grafi-ki Heleny Dąbczańsgrafi-kiej, pozyskana na początku XX w. Cennym uzupełnieniem zbiorów jest dar przekazany przez wybitnego niemieckiego artystę, prof. Georga Baselitza (honorowego profesora krakowskiej ASP). W 1999 r. został on laureatem prestiżowej nagrody Rhenus Kunstpreis, a całą przyznaną kwotę przeznaczył na zakup książek dla Biblioteki Głównej ASP. Pozyskany w ten sposób księgozbiór liczy prawie 1200 książek i katalogów dotyczących sztuki współczesnej oraz no-woczesnej i awangardowej XX w., historii sztuki dawnej, historii architektury, rzemiosła artystycznego, wzornictwa, scenografii i kostiumologii. Szczególnie cennym darem jest 34-tomowy The Dictionary of Art, znajdujący się do tej pory tylko w niewielu największych polskich bibliotekach naukowych.
Książka artystyczna ze zbiorów Biblioteki Głównej Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie 45
Publikacje zgromadzone w Bibliotece Głównej ASP stanowią kolekcję o sze-rokiej tematyce. Obok książek z zakresu malarstwa, rzeźby, konserwacji za-bytków, rzemiosła artystycznego, wzornictwa przemysłowego, architektury wnętrz, muzealnictwa, historii sztuki, kultury, nauk pomocniczych, historii i etnografii, historii literatury i architektury znajdują się tu słowniki i encyklo-pedie. Osobne miejsce zajmuje bardzo duża i unikatowa kolekcja katalogów wy-staw pracowników Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, artystów polskich i zagranicznych. Zbiór ten wciąż się rozrasta.
Galeria Jednej Książki
W Bibliotece Głównej ASP od 2005 r. działa Galeria Jednej Książki, stworzona w celu promowania sztuki książki1. Galeria jest nierozerwalnie związana z Bi-blioteką Główną krakowskiej ASP i funkcjonuje w godzinach otwarcia zabytko-wej czytelni przy ulicy Smoleńsk 9. Galeria organizuje specjalne wystawy, dla których punktem wyjścia jest zawsze jedna piękna książka lub zagadnienie zwią-zane ze sztuką jej tworzenia2. Dodatkowo przedstawione są oryginalne prace ar-tystów zaangażowanych w proces tworzenia prezentowanej publikacji: ilustra-cje, fotografie, kompozycje przestrzenne, grafiki, obrazy, rzeźby i plakaty. Wiele z nich pozostaje już na stałe w zbiorach biblioteki. Kameralna przestrzeń i for-muła funkcjonowania galerii pozwala na prezentację całego bogactwa procesów, mających związek ze sztuką książki3. W ciągu swojej czternastoletniej działalno-ści Galeria Jednej Książki była poświęcona takim zagadnieniom, jak: proces pro-jektowania strony graficznej książki, formy i elementy współtworzące jej postać, książki artystyczne, instalacje wideo, szkicowniki, sztuka przekładu.
Próba zdefiniowania pojęcia książki artystycznej i historia jej powstania
Definicji terminu „książka artystyczna” jest pewnie tyle, ilu artystów zajmu-jących się tą trudną dziedziną. Istota tego zjawiska bardzo trafnie uchwycona została w stwierdzeniu Dicka Higginsa, który uważa, że książka artystyczna to „książka robiona dla niej samej, nie zaś dla informacji, którą zawiera”4. Zgod-nie z tym kryterium, książka artystyczna jest autonomicznym dziełem sztuki, w którym sam proces powstawania jest równie ważny jak późniejsza wizuali-zacja. Clive Philipot dzieli obiekty książkowe na trzy kategorie: zwykłe książ-ki (just books), książksiąż-ki-dzieła (bookworks) i obiekty książkowe (book objects).
Bo-okworks to nic innego jak prace artystyczne, często przełamujące konwencje,
1 Wielgut-Walczak Jadwiga, Ikonosfera Biblioteki Głównej Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie: Gabinet
Rycin, Gabinet Plakatów i Galeria Jednej Książki. W: Komza Małgorzata (red.), Świat w obrazach. Zbiory graficzne w instytutach kultury — ich typologia, organizacja i funkcje, Wrocław, 2009, s. 159.
2 Tamże.
3 Wielgut-Walczak Jadwiga, Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pięknych im. J. Matejki w Krakowie, Kraków, 2011, s. 4.
46 Sławomir Sobczyk
ale wciąż utrzymane w tradycyjnej formie książki5. Dopiero obiekty książko-we (book objects , pozbawione ograniczeń formalnych, nierzadko wykraczają-ce poza tradycyjne postaci graficzne, spełniają kryterium Higginsa i mogą być uznane za książki artystyczne6.
Tradycja powstawania współczesnych książek artystycznych ma swoją gene-zę w awangardzie początku XX w. To właśnie wtedy ukształtowało się nowe po-dejście do książki, która ma być już nie tylko nośnikiem słów i obrazów, ale też (a może nawet przede wszystkim) autonomicznym przedmiotem artystycznym7. Warto wspomnieć o zjawisku livres d’artistes występującym w kręgu Ecole de Paris. Jego sztandarowym przykładem jest wydane przez Kuhnweiler w roku 1911 dzieło poetycko-graficzne pt. Saint Materel Maxa Jacoba, ilustrowane gra-fikami Picassa, w którym książkę potraktowano jako integralny obiekt8. Poja-wienie się nurtu książki artystycznej było w tym okresie wyrazem integralnego traktowania sztuki, bez tradycyjnego podziału na malarstwo, grafikę, literatu-rę i muzykę. Takie podejście pozwalało twórcom na przekraczanie obowiązu-jących dotychczas konwencji i realizowanie nowatorskich dzieł.
Możliwość zwielokrotnienia przekazu artystycznego przez zastosowanie do-datkowych technik wizualnych szybko zauważyli awangardowi poeci, którzy powszechnie zaczęli stosować w swoich pracach różny krój i wielkość czcionki, a także sięgać po inną niż tradycyjna formę książki. Przykładem jest poemat Blaise’a Cendrarsa z 1913 r. pt. Proza transsyberyjskiej kolei i małej Jeanne z
Fran-cji, opracowany przez Sonię Delanuay w formie dwumetrowego rulonu papieru,
zadrukowanego dwunastoma rodzajami czcionki w różnych kolorach i złożo-nego w harmonijkę9. Po I wojnie światowej nastąpił rozkwit kubizmu i książ-ki kubistycznej, co należy łączyć z wpływem poezji eksperymentalnej. Warto wspomnieć o współpracy Cendrarsa z Fernandem Légerem, pracach Natalii Gonczarowej i Michaiła Łarionowa, Juana Grisa czy Louisa Marcoussisa. Istot-ny wkład w rozwój książki artystycznej ma futuryzm rosyjski, na czele z Wło-dzimierzem Majakowskim i Aleksiejem Kruczonychem10.
W Polsce rozwój awangardy artystycznej i w związku z tym również książki ar-tystycznej, datuje się od momentu odzyskania niepodległości w roku 1918. Naj-ważniejszymi ośrodkami awangardowej sztuki stały się Kraków, Poznań i War-szawa. W Krakowie, na bazie organizowanych przez Tytusa Czyżewskiego oraz braci Pronaszków „Wystaw Niezależnych”, powstała grupa Ekspresjonistów Pol-skich, określana następnie mianem Formistów11. W latach 1919–1921 grupa ta
5 Tamże, s. 7. 6 Tamże, s. 7.
7 Wilmański Tomasz, Książka jako zjawisko artystyczne. W: Józefowski Eugeniusz (oprac.), Książka
arty-styczna jako obiekt oraz warsztat edukacyjny, Zielona Góra, 1998, s. 7–10.
8 Tamże. 9 Tamże. 10 Tamże.
Książka artystyczna ze zbiorów Biblioteki Głównej Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie 47
wydawała czasopismo „Formiści”, zwracające uwagę okładkami projektowa-nymi przez artystów i nowatorskim graficznym układem tekstów poetyckich. W Poznaniu pod przewodnictwem Stanisława Przybyszewskiego działała grupa Bunt, skupiona wokół pisma „Zdrój”12. Nowatorskie tendencje pojawiały się tak-że w środowisku artystów pochodzenia żydowskiego w Łodzi, Wilnie i Warsza-wie. Należy wspomnieć o ważnych dla rozwoju książki artystycznej artystach z tego kręgu: Henryku Berlewim i Idzie Brauner13.
W kolejnych latach, już po zakończeniu II wojny światowej, na rozwój książki artystycznej w Polsce miały wpływ zarówno nowe tendencje artystyczne, jak i zmieniająca się sytuacja polityczna w kraju. Okres powojenny, naznaczony trud-nymi realiami ekonomicztrud-nymi i piętnem socrealizmu, nie sprzyjał współpracy między twórcami i tworzeniu indywidualnych obiektów. W Polsce wprawdzie nadal drukowano książki ilustrowane przez artystów, ale ciekawe i nowatorskie publikacje zdarzały się niezwykle rzadko. Przedwojenne tradycje awangardo-we kontynuowane były przez warszawską galerię „Krzyawangardo-we zwierciadło”, która w latach 1955–1965 wywarła ogromny wpływ na rozwój polskiej sztuki nowo-czesnej14. Na emigracji, w Paryżu, działała oficyna wydawnicza Samuela Tysz-kiewicza, wydająca regularnie dzieła eksperymentujących artystów15. W Pol-sce jednym z pierwszych twórców książek, które z pewnością można określić mianem artystycznych, był uprawiający malarstwo magiczne Zbigniew Makow-ski. Jego książki powstawały na początku lat 60. XX w. W latach 60. i 70. tworzo-ne były wydawatworzo-ne własnym sumptem książki artystycztworzo-ne Andrzeja Partuma. W jego tomikach poetyckich, wykonywanych ręcznie w niewielkim nakładzie, słowo i obraz mają takie samo znaczenie16.
Na przełom lat 60. i 70. XX w. datuje się w Polsce rozwój sztuki konceptual-nej, co z pewnością można wiązać z rozluźnieniem cenzury politycznej. Książ-ki artystyczne wytwarzano w tym okresie często w domach twórców, przy uży-ciu ograniczonych środków plastycznych. Nierzadko były powielane ręcznie i dystrybuowane poza oficjalnym obiegiem wydawniczym. Powstawały w ten sposób absolutnie unikatowe obiekty, w równym stopniu istotne pod względem poszerzania granic wolności w sensie artystycznym, co politycznym. Wśród najważniejszych twórców należy wymieć takie nazwiska, jak: Jarosław Kozłow-ski, Andrzej CiesielKozłow-ski, Stanisław Drożdż czy Andrzej Bartczak17.
Od lat 90. XX w. książka artystyczna ma ugruntowaną pozycję w polskiej sztu-ce. Stanowi medium odzwierciedlające obowiązujące w danym okresie
12 Tamże. 13 Tamże, s. 17. 14 Tamże, s. 95. 15 Tamże. 16 Tamże, s. 99. 17 Tamże, s. 101.
48 Sławomir Sobczyk
dy artystyczne, ale jest też obiektem otwartym wciąż na nowe doświadczenia, podlegającym ciągłym zmianom i eksperymentom artystycznym.
Trudności w jednoznacznym zdefiniowaniu i opisaniu sztuki książki artystycz-nej wynikają m.in. z ogromartystycz-nej różnorodności powstających w tym nurcie obiek-tów, wykorzystywanych technik artystycznych i mnogości działań objętych tym wspólnym hasłem. W książce artystycznej tekst w sposób oczywisty zawsze wpły-wać będzie na wygląd książki, ale zasada ta obowiązuje i w drugą stronę. Użyte materiały, czcionka, sposób prezentacji, mają istotny wpływ na warstwę literac-ką pracy. Jedną z cech książki artystycznej jest też jej niepowtarzalność oraz od-mienne od tradycyjnych możliwości wyrażenia przesłania artysty.
Przykłady książek artystycznych znajdujących się w zbiorach Biblioteki Głównej ASP
Bogusław Bachorczyk studiował na Wydziale
Ma-larstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie obecnie pracuje. Jego twórczość dotyczy post-bata-listyki, właściwości i mechanizmów pamięci oraz problematyki współczesnych definicji męskości. W swoich pracach artysta często sięga również po wątki autobiograficzne, odnosząc się do spędzo-nego we wsi Stryszawa dzieciństwa18. Tworzy na styku różnych mediów: malarstwa, rzeźby i foto-grafii. W swojej pracy często używa typowo rze-mieślniczych technik. Ważnym jego dziełem jest mieszcząca się w Krakowie pracownia, która sta-nowi nieustannie przekształcaną przestrzeń twór-czych poszukiwań.
Ogród utracony jest jedną z prac, w której
Bachor-czyk zmaga się z prawdą o nagim ludzkim ciele. Podobnie jak w innych książkach artystycznych (noszących wspólny tytuł Erotyki) autor podejmu-je temat seksualności człowieka19. Podsumowuje swoje zmagania z wielowiekową tradycją obrazo-wania ciała, korzystając z formy biblijnej przypo-wieści (Zdj. 1–2).
18 Jankowska-Marzec Agnieszka, Książka jako „biografia”
współczesne-go artysty. Bogusław Bachorczyk i jewspółczesne-go dzieła. W: Gronek Agnieszka
(red.), O miejsce książki w historii sztuki, Kraków, 2015, s. 438–439. 19 Tamże.
Zdj. 1. Bogusław Bachorczyk, Ogród utracony, 1997. Fot. Sławomir Sobczyk. Źródło: Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie.
Zdj. 2. Bogusław Bachorczyk, Ogród utracony, 1997. Fot. Sławomir Sobczyk. Źródło: Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie.
Ewa Tamara Bajek jest absolwentką Wydziału
Ma-larstwa krakowskiej ASP. Dyplom uzyskała w Pra-cowni Malarstwa prof. Grzegorza Bednarskiego oraz Pracowni Plakatu prof. Piotra Kunce. Zajmuje się projektowaniem plakatów, okładek, katalogów oraz książek albumowych. Grzegorz Bednarski jest malarzem zaliczanym do przedstawicieli tak zwanej figuracji krakowskiej. Od 1998 r. na stanowisku pro-fesora ASP prowadzi pracownię malarstwa.
Prace Herkulesa to oryginalna pozycja wydawnicza
zaprojektowana przez Ewę Tamarę Bajek i zilustro-wana przez Grzegorza Bednarskiego. W mitologii greckiej Herakles, syn Zeusa i ziemskiej bogini Alk-meny, znany jest z wielkiej siły, waleczności, męstwa, zapaśnictwa i umiejętności wojennych, zwłaszcza celnego strzelania z łuku. Znakomity malarz Grze-gorz Bednarski przedstawia cykl jedenastu rysun-ków, odwzorowując historię znanych nam zmagań Heraklesa: z nemejskim lwem, lernejską hydrą, ła-nią kerynejską, erymantejskim dzikiem, ptakami stymfalijskimi, kreteńskim bykiem, końmi Diome-desa oraz wołami Geriona, natomiast końcowe ry-sunki pokazują dramatyczne wydarzenia związa-ne z kresem ziemskiego żywota herosa20. W efekcie wspólnej pracy krakowskich artystów powstała cie-kawa i nowatorska praca zachwycająca formatem, rodzajem papieru, sposobem szycia i oprawy, do-kładnym rozmieszczeniem rysunków przy tekście, a nawet kształcie czcionki (Zdj. 3–4).
20 Wielgut-Walczak Jadwiga, BB: Ewa Tamara Bajek, Grzegorz