BIBLIOTEKA I EDUKACJA
ISSN 2299-565X
Elektroniczne czasopismo Biblioteki Głównej
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
UNIKALNE ZBIORY
BIBLIOTEK
2019 nr 15
UNIKALNE ZBIORY
BIBLIOTEK
redaktor prowadzący numeru
Maria Stachnik
2019 nr 15
BIBLIOTEKA I EDUKACJA
ISSN 2299-565X
Elektroniczne czasopismo Biblioteki Głównej
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
UNIKALNE ZBIORY
BIBLIOTEK
Rada programowa
dr hab. prof. UP Hanna Batorowska, Instytut Bezpieczeństwa
i Edukacji Obywatelskiej, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska
mgr Krystyna Droździewicz, Biblioteka Pedagogiczna w Skawinie, Polska
Laudalina Esteireiro, Biblioteca Central da Biblioteca, Arquivo e Museu Universidade dos Açores,
Ponta Delgada, Portugalia
dr Güssün Güneş, Central Library, Department of Information
and Records Management, Marmara University, Stambuł, Turcja
Shai Inbar, Central Library, Levinsky College of Education, Tel Awiw, Izrael dr Lidia Ippoldt, Biblioteka Pedagogiczna w Skawinie, Polska
dr Luc Leguerinel, Instytut Neofilologii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska dr Małgorzata Niziołek, Instytut Neofilologii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska dr hab. Maria Pidłypczak-Majerowicz, Polska
Beth Posner, Library Resource Sharing, The Graduate Center
of the City University of New York, Stany Zjednoczone Ameryki
dr Stanisław Skórka, Biblioteka Główna, Instytut Nauk o Informacji,
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska
dr Bogumiła Twardosz, Biblioteka Główna, Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu, Polska dr Renata Zając, Biblioteka Główna, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska Redaktor naczelny
mgr Ewa Piotrowska, Biblioteka Główna, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska Redaktor prowadzący numeru
mgr Maria Stachnik, Instytut Neofilologii, Filologia Romańska,
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska
Redaktorzy
mgr Renata Ciesielska-Kruczek, Instytut Neofilologii, Filologia Angielska,
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska
mgr Maria Stachnik, Instytut Neofilologii, Filologia Romańska,
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska
Korektorzy
mgr Agnieszka Folga, Biblioteka Główna, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska dr Elżbieta Twardy, Biblioteka Główna, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska Opracowanie graficzne i łamanie
mgr Barbara Krasińska, Biblioteka Główna, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska mgr Bartłomiej Siedlarz, Biblioteka Główna, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska Administrator
mgr inż. Miroslav Uram, Biblioteka Główna, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska
Czasopismo jest dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Publikacja recenzowana.
ISSN 2299-565X
Wydawca
Biblioteka Główna Uniwersytetu Pedagogicznego 30–084 Kraków, ul. Podchorążych 2
tel. (12) 662-63-61, fax (12) 637 22 43 strona: http://www.bg.up.krakow.pl/newbie
SPIS TREŚCI
Od redakcji (Maria Stachnik) . . . 9 ARTYKUŁY
Dziedzictwo kulturowe: spuścizna ludzkiej kreatywności
i ekspresji (Joanna Radzicka, Helena Gałek) . . . 13 „Zupełnie szczera wobec siebie i ludzi”. Dzienniki
Zofii Kosińskiej-Mussilowej ze zbiorów Biblioteki Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie
(Magdalena Skrejko) . . . 29 Książka artystyczna ze zbiorów Biblioteki Głównej
Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie — na przykładzie dzieł artystów związanych z krakowską ASP
(Sławomir Sobczyk) . . . 43 Spuścizny pracowników nauki w zbiorach Biblioteki Głównej
Uniwersytetu Pedagogicznego (Marzena Błach) . . . 123 Muzeum Podręcznika Biblioteki Głównej
Uniwersytetu Pedagogicznego (Piotr Milc) . . . 155 Zwoje znad Morza Martwego (Renata Ciesielska-Kruczek) . . . 169 Płonące biblioteki — zagłada dziedzictwa
kulturowego (Ewa Piotrowska) . . . 187 SPRAWOZDANIA
W kręgu miłośników krakowskiej poezji. Słów kilka o konkursie recytatorskim: „Niektórzy lubią poezję”
(Agnieszka Folga, Elżbieta Twardy) . . . 209 Biblioteka w stylu... latynoamerykańskim
(Joanna Kołakowska) . . . 213 REKOMENDACJE
Kultura obrazkowa (Iwona Górny) . . . 223 Informacje o autorach . . . 227
Biblioteka i Edukacja 15 (2019), ISSN 2299-565X
Maria Stachnik
Redaktor prowadzący numeru
Od redakcji
W erze wszechobecnego Internetu, nowych mediów, zmian kulturowych i tech-nologicznych, biblioteki z tradycyjnymi zbiorami papierowymi wydają się być archaizmem. Większość cennych zasobów zostaje poddana procesowi digita-lizacji i cyfryzacji, a nośnik, jakim jest papier, jawi się w tym kontekście jako przeżytek. Kilka kliknięć myszką pozwala na dotarcie do bogatych źródeł in-formacji na całym świecie poprzez elektroniczne katalogi, biblioteki cyfrowe i różne wyszukiwarki.
Wszystko to sprawia wrażenie, że poszukiwane wiadomości, teksty są dostępne na życzenie. Niestety elektroniczne urządzenia nie ujawnią całego kontekstu związanego z historią poszczególnych dzieł, dziedzictwem kulturowym, spo-łecznym. Nie przeanalizują na żądanie użytkownika znaczenia rezultatów wy-tworów myśli ludzkiej, jakim jest „słowo pisane”.
Kolejny 15 numer czasopisma „Biblioteka i Edukacja”, którego tematem prze-wodnim są Unikalne zbiory bibliotek, podejmuje próbę przedstawienia i udowod-nienia, że słowo drukowane to nie tylko niezwykłe, unikalne zbiory ukryte w bibliotekach, które niemożliwe są do przedstawienia w katalogach elektro-nicznych. Są to także odkrycia archeologiczne dotyczące bibliotek oraz zacho-wane w pamięci potomnych kolekcje książek zagubionych, bądź zniszczonych w czasie różnych wydarzeń. Wymagają one usystematyzowania, szczegółowe-go opracowania, a także wyeksponowania i udostępnienia szerokiej rzeszy od-biorców. Te ostatnie działania prowadzone przez biblioteki na rzecz zbiorów z zakresu nauk technicznych zostały omówione w pierwszym prezentowanym artykule Joanny Radzickiej i Heleny Gałek pt. Dziedzictwo kulturowe:
spuści-zna ludzkiej kreatywności i ekspresji: unikatowe zbiory Biblioteki Politechniki Krakowskiej zdigitalizowane w ramach projektu EDT. Drugi artykuł, autorstwa
Magdaleny Skrejko pt. „Zupełnie szczera wobec siebie i ludzi”. „Dzienniki” Zofii
Kosińskiej-Mussilowej… zapoznaje z artefaktami ze zbiorów archiwum Kosiń-skich herbu Rawicz, zgromadzonymi w Muzeum Fotografii w Krakowie. Są to
10 Od redakcji
obiekty unikatowe, utrwalone na różnych nośnikach, odnoszące się do wyda-rzeń zbiorowych i indywidualnych. Sławomir Sobczyk w tekście Książka
arty-styczna ze zbiorów Biblioteki Głównej Akademii Sztuk Pięknych… przybliża nam pojęcie książki tworzonej przez artystów, promowanej w Galerii Jednej Książki i zajmującej specjalne miejsce w Bibliotece Głównej ASP w Krakowie.
Spuści-zny pracowników nauki w zbiorach Biblioteki Głównej Uniwersytetu Pedagogicz-nego Marzeny Błach to ciekawy materiał, z którym warto zapoznać bibliofilów
i naukowców. Autorka omawia kolekcje znamienitych postaci ze świata nauki m.in. profesora Tadeusza Banachiewicza, które znalazły się w zbiorach Biblio-teki Głównej Uniwersytetu Pedagogicznego. Kolejna pozycja w naszym czasopi-śmie została poświęcona Muzeum Podręcznika Biblioteki Głównej Uniwersytetu
Pedagogicznego. Piotr Milc przedstawia historię i zasoby unikalnego w Polsce zbioru, w którym znajdziemy programy i podręczniki szkolne wykorzystywa-ne w procesach dydaktycznych od XIX po XXI w. Ciekawostkę stanowią pod-ręczniki z trzech zaborów wydane w różnych językach. Renata
Ciesielska-Kru-czek w artykule Zwoje znad Morza Martwego przybliża czytelnikom znaleziska
archeologiczne związane z manuskryptami sprzed 2000 lat. Odkryte na tere-nie Pustyni Judzkiej rękopisy obejmują księgi biblijne, komentarze do nich, apokryfy oraz dokumenty dotyczące tajemniczej wspólnoty religijnej zamiesz-kującej Qumran. Tekst Ewy Piotrowskiej pt. Płonące biblioteki: zagłada
dzie-dzictwa kulturowego uzmysławia nam, jak spuścizna różnych narodów ulega-ła destrukcji w czasie konfliktów zbrojnych oraz w wyniku celowych dziaulega-łań zmierzających do zniszczenia śladów przeszłości. Autorka zwraca również uwa-gę na sposoby zabezpieczenia i ochrony książnic przed pożarami. Sprawozda-nie AgSprawozda-nieszki Folgi i Elżbiety Twardy W kręgu miłośników krakowskiej poezji.
Słów kilka o konkursie recytatorskim: „Niektórzy lubią poezję” opisuje konkurs recytatorski zorganizowany przez Bibliotekę Główną we współpracy z Insty-tutem Filologii Polskiej, InstyInsty-tutem Nauk o Informacji oraz Biurem Promocji Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Przedsięwzięcie skierowane do młodzieży szkół średnich i podstawowych dostarczyło wielu emocji jurorom i uczestnikom. Joanna Kołakowska przedstawia relację z wydarzenia
Bibliote-ka w stylu… latynoameryBibliote-kańskim. Tematyczne spotkania i warsztaty zainicjo-wane w 2009 r. przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Pedagogicznego w Kra-kowie przyciągają corocznie wielu uczestników. Profesjonalnie przygotowany i dobrany program promuje i przybliża kulturę różnych krajów, w tym przy-padku latynoamerykańską. W rekomendacjach Iwona Górny omawia publika-cję pt. Książka obrazkowa. Wprowadzenie.
Proponujemy bardzo zróżnicowane teksty, które — mamy nadzieję — za-interesują naszych czytelników. Artykuły do bieżącego numeru recenzowa-ła pani dr hab. Maria Pidłypczak-Majerowicz, której dziękujemy serdecznie za życzliwość i współpracę.
Redakcja dziękuje uprzejmie
wszystkim Autorom za przesłane teksty. Życzymy ciekawej i inspirującej lektury.
Biblioteka i Edukacja 15 (2019), ISSN 2299-565X doi:10.24917/2299565X.15.1
Joanna Radzicka, Helena Gałek
Biblioteka Politechniki Krakowskiej
Dziedzictwo kulturowe:
spuścizna ludzkiej kreatywności i ekspresji
Unikatowe zbiory Biblioteki Politechniki Krakowskiejzdigitalizowane w ramach projektu EDT
Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie rzadkich i cennych dokumentów zgromadzonych w
Bi-bliotece Politechniki Krakowskiej i zdigitalizowanych w ramach projektu „Europejskie Dziedzictwo Tech-niczne”. Kolekcja, składająca się z książek i czasopism pochodzących z XVIII-XX wieku, bogata jest w pro-weniencje (ekslibrisy, znaczki, podpisy odręczne, notatki lub dedykacje autora). Materiały te stanowią ciekawy zasób badawczy dla naukowców, studentów i entuzjastów europejskiej historii i dziedzictwa. Z jednej strony kolekcja odzwierciedla historię uniwersytetów i osób z nimi związanych, a z drugiej stro-ny dostarcza wiedzy na temat dziedzictwa historycznego, kulturowego i naukowego Polski i Europy. Przy współpracy z pracownikami Akademii Górniczo-Hutniczej (AGH) stworzono platformę internetową, na której umieszczono zbiory nigdy wcześniej nie opublikowane w wersji cyfrowej. Słowa kluczowe: dzie-dzictwo techniczne, europejskie dziedzie-dzictwo, biblioteka, Projekt EDT.
Na dziedzictwo kulturowe składa się suma ludzkich inspiracji, procesów komu-nikacji, interpretacji wydarzeń oraz otaczający go świat. Traktowanie „dziedzic-twa” tylko jako materialnej schedy po przodkach, mocno zawęziłoby spuściznę „otrzymaną” od poprzednich pokoleń. Według Konwencji UNESCO uchwalonej w 2003 r., na pojęcie dziedzictwa składają się zarówno dobra materialne, jak rów-nież niematerialne zjawiska. Oznacza to, że ochronie podlegają m.in. budowle, konstrukcje inżynierskie, książki, a także przedstawienia teatralne, widowiska, zwyczaje kulturowe czy wiedza przekazywana w ramach konkretnego rzemio-sła. UNESCO motywuje społeczność międzynarodową do współpracy i wzajem-nej pomocy w zakresie ochrony dziedzictwa. Podobną politykę przyjęła rów-nież Unia Europejska (UE) w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE)
(art. 167). W dokumencie tym UE zachęca państwa członkowskie do
współpra-cy nie tylko w zakresie zabezpieczania, ale również informowania i promowa-nia spuścizny kulturowej Europy w społeczeństwie.
14 Joanna Radzicka, Helena Gałek
W ten trend wpisują się zadania podejmowane przez Bibliotekę Politechniki Krakowskiej (BPK). Przy współpracy z Akademią Górniczo-Hutniczą w Krakowie (AGH) tworzony jest projekt „Europejskie Dziedzictwo Techniczne — upowszech-nianie historycznych i współczesnych publikacji z zakresu nauk technicznych w innowacyjnym środowisku informatycznym” (w skrócie: EDT). Jest on reali-zowany w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa oraz współfinansowa-ny ze środków unijwspółfinansowa-nych i ma na celu udostępnienie „historyczwspółfinansowa-nych i współcze-snych publikacji z zakresu nauk technicznych, w sposób otwarty, nieodpłatny i przy jak najmniejszych barierach do ich ponownego wykorzystania. W założe-niach projektu przewidziano udostępnienie najstarszych wydań, wyodrębnio-nych z historyczwyodrębnio-nych zbiorów Biblioteki Politechniki Krakowskiej oraz kolekcji czasopism z XIX i XX w. pochodzących ze zbiorów Akademii Górniczo-Hutni-czej”1. Dzięki kooperacji z pracownikami AGH, stworzony został autorski, open
sourcowy system REDO, pozwalający na rozpowszechnienie zdigitalizowanych
zbiorów na platformie cyfrowej. Ze względu na upływ czasu i związane z tym działanie negatywnych czynników zewnętrznych (np. tlen, czynniki biologicz-ne), kolekcje, przygotowane do projektu, wymagały odrestaurowania. Pierw-szym jego etapem była dezynfekcja książek, czyli tzw. fumigacja. Następnie, wyselekcjonowane materiały przekazane zostały do Kliniki Papieru Bibliote-ki JagiellońsBibliote-kiej, gdzie poddano jeprocesowi konserwacji metodą Bookkeeper. W końcowym etapie część księgozbioru przeszła prace konserwatorskie. Historyczna część zbiorów wytypowana do digitalizacji obejmuje 3 kolekcje:
Lwowiana około 650 tytułów będących odbiciem dziejów lwowskiego środowiska naukowego i osób z tym miastem związanych; Druki XVIII–XX w. ponad 4800 tytułów, które dotychczas nie posiadały wersji
cy-frowej; tematyka kolekcji jest multidyscyplinarna, począwszy od szeroko rozumianej techniki, inżynierii, poprzez historię, nauki o Ziemi, na filozofii kończąc;
Czasopisma XIX i XX w.
to wydawnictwa ciągłe wyodrębnione z kolekcji historycznej Biblioteki Głównej Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.
O wyborze zbiorów do projektu EDT zdecydowała ich unikatowość w skali kra-ju i Europy, zarówno pod względem formy, jak i treści.
Forma
Książki posiadają liczne dedykacje autorskie, motta, podziękowania, odręczne notatki czy cenne ekslibrisy, stanowiące bogaty materiał badawczy dla histo-ryków, archiwistów, genealogów i hobbistów. „W samej tylko kolekcji „Lwowia-na” odnotowano 424 proweniencje. Najczęściej występują w formie pieczątek tuszowych (214), a w dalszej kolejności są to: czytelne odręczne podpisy (81), 1 Europejskie Dziedzictwo Techniczne: publiczna prezentacja założeń projektu, Biblioteka Politechniki
Dziedzictwo kulturowe: spuścizna ludzkiej kreatywności i ekspresji... 15
nieczytelne podpisy (44), naklejki (27), dedykacje (25), ekslibrisy (20), notatki (11), inne (2), (wykres 1)”2.
W ramach ciekawostki warto wspomnieć, że najstarsza dedykacja w zbio-rach BPK pochodzi z roku 1861 z książki Tables portatives de logarithmes,
conte-nant les logarithmes des nombres, depuis 1 jusqu’à 1080003.
Książki opatrzone są zarówno dedykacjami napisanymi w tonie oficjalnym, np. „Dla Muzeum Historyczno-Polskiego w Rapperswyl od Autora”4, „Seiner Ex-cellenz dem Herrn Staatsminister Budde sehr ehrfurchtvollst zugeeignet vom Verfasser”5, jak również w mniej formalnym, jak np.: „Kochanej mojej
Marych-nie d. 13.8.1937 r. S. T.”6, „Kochanemu Jaśkowi na „Mikołaja” Karol”7.
Innym rodzajem proweniencji, odnalezionym w zbiorach Biblioteki Politech-niki Krakowskiej, są exlibrisy. Na uwagę zasługuje najstarszy „Dom. Stanislai Pałkowski I. U. Doctoris Cracovia”, znajdujący się w Pamiętnikach ks. A.
Kitowi-cza do panowania Augusta III i Stanisława Augusta z 1882 r8.
Zdj. 6–10 przedstawiają m.in. exlibrisy Jana Czerneckiego (bliskiego przyja-ciela Włodzimierza Tetmajera, wydawcy, księgarza i fotografa), Jos. Flacha, Jo-annisa Szczudło czy też Juljusza z Urska Dunikowskiego.
Niezwykły „zabytek” w zbiorach BPK stanowią także dwa starodruki: — Monvmenta Illvstrivm Per Italiam (…) autorstwa Tobiasa Fendta (1520/30 —
1576), wydane w 1585 r.;
— Lamentacja In Clarissimi Et Eloqventissimi Viri, Cælii Secvndi Cvrionis,
Or-atoriae Professoris In Academia Basiliensi, mortem, lamentatio / ad lonicum modum in eadem Academia decantata, per Ioannem Thomam Freigium,
wydana w 1569 r.
Dokumenty umieszczone są w jednym klocku introligatorskim, co jest cieka-wym zabiegiem zastosowanym przez drukarza. Dodatkowo o unikatowości tego dzieła może świadczyć fakt, że jednostronicowa, napisana w języku ła-cińskim lamentacja nie została do chwili obecnej9 odnotowana w żadnym ka-talogu rejestrującym starodruki10.
2 Strojna-Krzystanek Anna, Proweniencja w kolekcji Lwowiana Biblioteki Politechniki Krakowskiej, „Nowa Biblioteka. Usługi, Technologie Informacyjne i Media”, 2019, nr 1 (32), s. 135–148.
3 Callet François, Tables portatives de logarithmes, contenant les logarithmes des nombres, depuis 1 jusqu’à
108000: les logarithmes des sinus et des tangentes [...], Paryż, 1861, sygn. II-3709.
4 Stecki Tadeusz Jerzy, Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym. T. 1, Lwów, 1864, sygn. II-29134.
5 Hambloch Anton Hubert, Der Rheinische Schwemmstein und seine Anwendung in der Bautechnik, Stut-tgart, 1903, sygn. II-31784.
6 Sokołowski August, Dzieje Polski ilustrowane. T. 1, Królowie i książęta polscy: dynastja Piastów, Warsza-wa, 1899, sygn. IV-301130.
7 Baruch Maksymilian, Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne: monografia historyczna dawnych dóbr
Kapitu-ły Krakowskiej w sieradzkiem i łęczyckiem, Warszawa, 1903, sygn. II-322313.
8 Kitowicz Jędrzej, Kaczurba Adam, Pamiętniki ks. A. Kitowicza do panowania Augusta III i Stanisława
Augusta. T. 1–2, Lwów, 1882, sygn. II-27111.
9 Data dzienna: 7 marca 2019 r.
10 Strojna-Krzystanek Anna, Najstarszy starodruk w zbiorach Biblioteki Politechniki Krakowskiej, „Biblio-dniówka”, 2019, nr 13.
Dziedzictwo kulturowe: spuścizna ludzkiej kreatywności i ekspresji... 19
20 Joanna Radzicka, Helena Gałek
Zdj. 8–10. Exlibrisy odnalezione w kolekcjach historycznych Biblioteki Politechniki Krakowskiej.
Dziedzictwo kulturowe: spuścizna ludzkiej kreatywności i ekspresji... 21
Inną ciekawostką, w tym przypadku „kartograficzną”, było przedstawienie biegu rzeki na rozkładanych wkładkach. Biblioteka PK w swoich historycznych zbiorach posiada dwie tego typu „grafiki”:
— pierwsza przedstawia bieg Dunaju w górnej Austrii. Wkładka pocho-dzi ze zdigitalizowanej w ramach projektu książki dotyczącej regulacji rzek Die Donau in Oberösterreich: Geschichlichte Darstellung der
Regulie-rungsarbeiten zur Ausbildung ihrer Fahrrinne autorstwa A. Troschel,
wy-danej w 1909 r. (Zdj. 11);
— druga ilustruje bieg Renu w Entwässerungsplan für das Gebiet des linken
Niederrheins, wydanej w 1910 r. Dodatkowo na książce można znaleźć
pie-czątki Biblioteki Ministerstwa Transportu Rzeszy oraz Biblioteki Królew-skiego Ministerstwa Robót Publicznych (Zdj. 12).
O różnorodności formy świadczy także rodzaj użytego „nośnika” treści. Niektó-re strony drukowane były na cienkich kalkach, tak jak Die
Hochwasserkatastro-phe des Jahres 1897 in Österreich wydana w 1898 r., lub na materiale jak w
przy-padku Stromkarte der Elbe und Moldau von Prag bis Hamburg autorstwa Wilhelma Platta, wydana w 1889 r.
Zawartość
Nie tylko forma książek w kolekcjach EDT zainteresuje badaczy. Warto również zwrócić uwagę na ich zawartość. Kolekcje przybliżają osiągnięcia europejskiej techniki i nauki. Unikatowymi materiałami są publikacje napisane przez wy-kładowców Politechniki Lwowskiej, m.in.:
— 26 tytułów autorstwa Maksymiliana Thulliego, profesora i rektora Po-litechniki Lwowskiej; większość zdigitalizowanych książek to pierwsze podręczniki w języku polskim na temat budowy mostów11;
— 2 książki Zygmunta Weyberga dotyczące podstaw krystalografii; jedna z nich zawiera odręczną dedykację dla Władysława Pawlicy, polskiego badacza skał krystalicznych;
— książki z dziedziny budownictwa wodnego i lądowego Maksymiliana Matakiewicza i Stefana Władysława Bryły.
W zbiorach Politechniki Krakowskiej znajdują się także Programy Politechniki
Lwowskiej od 1873 do 1921 r. Z ich treści możemy dowiedzieć się o kierunkach
prowadzonych na Cesarsko Królewskiej Akademii Technicznej (początkowo na trzech wydziałach), która w 1877 r. została podniesiona do rangi Szkoły Poli-technicznej. Dokumenty mogą stać się przedmiotem badań na temat wydarzeń z życia akademickiego. Można w nich przeczytać na przykład o tym, ile stu-denci przebywali na Politechnice (siatka godzin lekcyjnych) oraz ile osób było zatrudnionych w Bibliotece (np. w roku akademickim 1878/79 były to 3 osoby: kierownik, skryptor i sługa biblioteczny12).
11 Maksymilian Thullie, Eduteka.pl, 2012–2017, http://encyklopedia.eduteka.pl/wiki/Maksymilian_Thullie [dostęp: 2019-03-09].
Dziedzictwo kulturowe: spuścizna ludzkiej kreatywności i ekspresji... 23
Dziedzictwo kulturowe: spuścizna ludzkiej kreatywności i ekspresji... 25
26 Joanna Radzicka, Helena Gałek
Innym ciekawym zbiorem zeskanowanym w ramach EDT są materiały z Mię-dzynarodowych Kongresów Żeglugi, organizowanych od 1885 r. do dziś. W zbio-rach Biblioteki Politechniki Krakowskiej jest ponad 230 publikacji wydanych w ramach obrad w różnych miejscach świata, np. Sankt Petersburgu, Düssel-dorfie czy Filadelfii.
Należy także wspomnieć, że kolekcje EDT to bogaty zbiór ilustracji. Grafi-ki zawierają m.in. pejzaże, rysunGrafi-ki zwierząt, roślin, obiektów sakralnych i in-nych budowli, takich jak mosty, zamki czy bramy (duża część z tych konstrukcji przetrwała do naszych czasów). Nie zabrakło również schematów i projektów maszyn oraz planów zabudowań. Materiały te, stanowiące część kolekcji hi-storycznej EDT, udostępnia się w ramach tzw. domeny publicznej. Tym samym zbiory mogą być wykorzystywane zarówno do celów prywatnych, edukacyj-nych, jak i komercyjnych.
Zasoby EDT dostarczają wiedzy na temat historii, kultury i nauki Polski oraz Eu-ropy. To doskonały materiał do badań nad rozwojem techniki i dziejów introli-gatorstwa. Projekt EDT przeznaczony jest dla globalnej społeczności wirtualnej, a w szczególności polskiej i międzynarodowej społeczności akademickiej. Oso-by zainteresowane zbiorami EDT autorki odsyłają do przeglądnięcia „Wirtual-nej wystawy”13 przygotowanej przez bibliotekarzy BPK w ramach promocji pro-jektu EDT lub bezpośrednio do zasobów repozytoryjnych14. Dokumenty online udostępnione są na zasadach open access, tak aby każdy użytkownik Internetu mógł mieć do nich dostęp i podziwiać twórczość naszych przodków.
Bibliografia
Baruch Maksymilian, Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne: monografia historyczna dawnych
dóbr Kapituły Krakowskiej w sieradzkiem i łęczyckiem, Warszawa, 1903, sygn. II-322313.
Callet François, Tables portatives de logarithmes, contenant les logarithmes des nombres,
depu-is 1 jusqu’à 108000: les logarithmes des sinus et des tangentes de seconde en seconde pour les cinq premiers degrés de dix en dix secondes pour tous les degrés du quart de cercle et, suivant la nouvelle division gentésimale, de dix-milliéme en dix-milliéme précédées d’un Discours préliminaire sur l’Explication, l’Usage et la Sommation des Logarithmes, et sur leur Appli-cation à l’Astronomie, à la Navigation, à la Géométrie-pratique, et aux Calculs d’Intérêts: suivies de nouvelles tables plus approchées, et de plusieurs autres utiles a la recherche de lon-gitudes en mer, etc., Paryż, 1861, sygn. II-3709.
Europejskie Dziedzictwo Techniczne: publiczna prezentacja założeń projektu, Biblioteka
Politechniki Krakowskiej, 2002–2019, https://www.biblos.pk.edu.pl/edt/materialy-1 [dostęp: 2019-03-09].
13 Wirtualne wystawy, Biblioteka Politechniki Krakowskiej, 2002–2019, https://www.biblos.pk.edu.pl/ o-bibliotece/wirtualne-wystawy [dostęp: 2019-03-09].
14 EDT, strona Repozytorium została posadowiona w Internecie w kwietniu 2019 r. pod adresem: https:// repozytorium.biblos.pk.edu.pl.
Dziedzictwo kulturowe: spuścizna ludzkiej kreatywności i ekspresji... 27
Hambloch Anton Hubert, Der Rheinische Schwemmstein und seine Anwendung in der
Bautech-nik, Stuttgart, 1903, sygn. II-31784.
Kitowicz Jędrzej, Kaczurba Adam, Pamiętniki ks. A. Kitowicza do panowania Augusta III
i Stanisława Augusta. T. 1–2, Lwów, 1882, sygn. II-27111.
Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporzą-dzona w Paryżu dnia 17 października 2003 r., Dz.U. 2011, nr 172, poz. 1018.
Maksymilian Thullie, Eduteka.pl, 2012–2017, http://encyklopedia.eduteka.pl/wiki/Maksy
milian_Thullie [dostęp: 2019-03-09].
Program Ces. Król. Szkoły Politechnicznej we Lwowie: na rok naukowy 1878/79, Lwów, 1878,
sygn. J.X.3.
Sokołowski August, Dzieje Polski ilustrowane. T. 1, Królowie i książęta polscy: dynastja
Pia-stów, Warszawa, 1899, sygn. IV-301130.
Stecki Tadeusz Jerzy, Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym.
T. 1, Lwów, 1864, sygn. II-29134.
Strojna-Krzystanek Anna, Najstarszy starodruk w zbiorach Biblioteki Politechniki
Krakow-skiej, „Bibliodniówka”, 2019, nr 13.
Strojna-Krzystanek Anna, Proweniencja w kolekcji Lwowiana Biblioteki Politechniki Krakowskiej, „Nowa Biblioteka. Usługi, Technologie Informacyjne i Media”, 2019, nr 1 (32), s. 135–148.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana), Dziennik Urzędowy
C 326, 26/10/2012 P. 0001 — 0390.
Cultural heritage: the heritage of human creativity and
expression. Unique collections of the Cracow University
of Technology Library digitized as part of the EDT project
Abstract: The aim of the article is to present rare and precious documents gathered in the Library of the
Cracow University of Technology. The collection consists of books and journals dated back to the 18th-20th centuries. Having a lot of provenances marks (bookplates, stamps, handwritten signatures, notes or au-thor’s dedications), these materials are of a great importance to researchers, students and enthusiasts of the European history and heritage. On the one hand, the collection reflects the history of the univer-sities and people associated with them. On the other hand, it provides knowledge about the historical, cultural and scientific heritage of Poland and Europe. The documents have never been exhibited befo-re. To make these materials accessible to society, the CUT librarians have undertaken the cooperation with scientists from the AGH University of Science and Technology (AGH). The aim of this cooperation is to launch an online platform, where digitalized materials can be set. All these tasks are carried out as a part of the project „European Technical Heritage”. Keywords: European heritage, technical heri-tage, library, EDT Project.
Biblioteka i Edukacja 15 (2019), ISSN 2299-565X doi:10.24917/2299565X.15.2
Magdalena Skrejko
Biblioteka Muzeum Fotografii w Krakowie
„Zupełnie szczera wobec siebie i ludzi”
1.
Dzienniki
Zofii Kosińskiej-Mussilowej
ze zbiorów Biblioteki Muzeum
Historii Fotografii im. Walerego
Rzewuskiego w Krakowie
Streszczenie: Artykuł przedstawia niewielką część unikatowych zbiorów Biblioteki Muzeum Historii
Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie. Omówiono w nim piśmienne artefakty ze zbioru Ar-chiwum Kosińskich herbu Rawicz, ze szczególnym uwzględnieniem Dzienników Zofii Kosińskiej-Mus-silowej z lat 1910–1920 oraz ich publikowane wyjątki z lat 1914–1919. Słowa kluczowe: biblioteka muze-alna, biblioteka specjmuze-alna, fotografia, zbiory specjalne, rękopisy, maszynopisy, dzienniki.
W muzealnej Bibliotece wyodrębniono specjalne zbiory biblioteczne, których inwentarz liczy blisko 4000 pozycji i obejmuje m.in. dokumenty związane z dzia-łalnością Cechu Fotografów Krakowskich; materiały dotyczące sprzętu fotogra-ficznego: instrukcje obsługi, katalogi, foldery reklamowe; nalepki wystaw foto-graficznych; dyplomy, notesy i dokumenty urzędowe fotografów; także część archiwum Kosińskich herbu Rawicz. Wiele z tych przedmiotów, to obiekty uni-katowe, wyjątkowe zarówno pod względem treści, formy, jak i funkcji.
Ze względu na treść artefakty bywają: dokumentem np. życia społecznego czy politycznego, źródłem informacji lub wiedzy, reklamą lub sentymentalną pa-miątką. W treści dostrzega się różnorodne tematy i wątki, od indywidualnych — prywatnych po zbiorowe — powszechne. Ze względu na formę bada się nośniki, na których zostały utrwalone i narzędzia służące do ich zapisu. Interesujące są także konteksty, w jakich występują i okoliczności ich powstania.
Takie są urzędowe dokumenty, ale i rodzinne pamiątki: fotografie, dawno przeczytane karty pocztowe, listy, odręczne zapiski itp. Zawsze są to 1 Zob. Kosińska Zofia, Jeszcze słów parę o „kobiecie przedwojennych zasad”, „Kurier Kobiecy, nr 41. Do-datek do nr 295 Ilustrowanego Kuriera Codziennego z 29 października”, 1931, nr 41, s. 1, nr inwenta-rzowy 1206/4.
30 Magdalena Skrejko
ni świadkowie minionych wydarzeń, rejestry dat i zdarzeń, nierzadko katalogi wzruszeń. Wśród obrazów z przeszłości zachowały się artefakty „narysowane światłem”, przez mniej lub bardziej doświadczonego fotografa albo utrwalone piórem, wprawną lub początkującą ręką. Czy są to tylko pamiątki, czy już histo-ryczne zabytki?
Źródła informacji o prywatnym, osobistym charakterze, pozwalają dotrzeć do mniej znanych, czy wręcz pomijanych faktów, często intrygują komentarzem i interpretacją faktów. Wiele z nich to przedmioty aspirujące do miana doku-mentu. Jak w natłoku słów i obrazów rozumieć artefakty z przeszłości?
W zbiorze muzealiów Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskie-go w Krakowie (dalej: MHF)2 przechowywane są fotografie należące kiedyś do rodziny Rawicz-Kosińskich. Bogaty zbiór pamiątek przekazała do Muzeum w 1989 r. spadkobierczyni rodu, Karola z Kosińskich Karyłowska3 (1895–1981). Była ona córką Stanisława Rawicz-Kosińskiego4 (1847–1923), inżyniera kolejo-wego, od 1906 r. naczelnika wydziału budowy nowych linii kolejowych w ra-mach Cesarsko-Królewskiego Ministerstwa Kolei Żelaznej, a następnie dyrek-tora Departamentu Budowy i Konserwacji oraz prezesa Dyrekcji Budowy Kolei Żelaznych. To dzięki staraniom Karoli bezcenny zbiór po rodzinie Rawicz-Ko-sińskich nie uległ rozproszeniu i zapomnieniu.
Na zdjęciach upozowani przez fotografa, rzadziej uchwyceni z zaskoczenia, prezentują się: Stanisław — głowa rodziny, jego żona — Maria z Podwinów Ko-sińska (ok. 1860–?) oraz ich córki: Zofia (1893–1943), Helena (1896–1959) i Karo-la. Portretowani występują w licznym towarzystwie osób z kręgu wiedeńskiej, lwowskiej i krakowskiej arystokracji, postaci ze świata nauki, kultury i osób du-chownych, inżynierów i konstruktorów. W zbiorze znajdują się zarówno obra-zy wykonane w znakomitych zakładach fotograficznych Lwowa, Krakowa cobra-zy Wiednia, działających na przełomie wieków XIX i XX, jak i fotografie amator-skie z okresu międzywojennego. Zbiór fotografii rodzinnych uzupełniają ob-razy dokumentujące zawodową działalność Stanisława Rawicz-Kosińskiego5, zdjęcia ilustrujące budowę kolejnych tras kolejowych.
Bezcennym fotografiom towarzyszą przechowywane w muzealnej Bibliote-ce materiały o charakterze wspomnieniowym i pamiętnikarskim Zofii, Heleny i Karoli. Wszystkie córki Stanisława były bardzo kreatywne, wykazywały 2 Instytucja ma prawo używać skróconej nazwy: Muzeum Fotografii, na podstawie Statutu Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie, zatwierdzonego Uchwałą nr LIV/1111/16 Rady Miasta Krakowa z dnia 12 października 2016 r.
3 Karola Kosińska była żoną Stanisława Karyłowskiego, prawnika i pracownika Banku Polskiego. Ich ślub odbył się w 1931 r. Zmarła bezpotomnie.
4 Samujłło Jerzy, Kosiński Stanisław Nikodem. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XIV, Wrocław, 1968–1969, s. 222.
5 W 1995 r. w MHF została przygotowana wystawa biograficzno-dokumentalna „Stanisław Rawicz Ko-siński — budowniczy galicyjskich kolei”, poświęcona zawodowej działalności inżyniera. Autorami scenariusza wystawy byli Lucyna Król i Marek Maszczak.
„Zupełnie szczera wobec siebie i ludzi”. Dzienniki Zofii Kosińskiej-Mussilowej… 31
ności artystyczne: literackie i plastyczne. Bogaty dorobek piśmienniczy pozosta-wiła po sobie najstarsza z sióstr — Zofia6. Dobrze wykształcona, biegle władają-ca językami obcymi: niemieckim, angielskim i francuskim, cieszyła się ogólną sympatią i powodzeniem w towarzystwie. W 1926 r. wyszła za mąż za doktora praw Pawła Mussila7 (1897–1940). Zofia zmarła bezdzietnie 5 maja 1943 r. w obo-zie Auschwitz-Birkenau8.
Do zbiorów Biblioteki Muzeum trafiły pisemne artefakty ze zbioru Rawicz-Ko-sińskich. Najcenniejsze z nich są trzy tomy wspomnień9 Zosi, z których każdy opatrzony został tytułem przez Karolę Kosińską wiele lat po śmierci ich autor-ki. Odręczny napis na stronie tytułowej tomu I brzmi: Dziennik Zosi Kosińskiej /
Dziennik Zosi Rawicz Kosińskiej późniejszej / Mussilowej. Zosia Mussilowa zginęła w roku / 1943 w obozie w Oświęcimiu. Mąż Zosi Paweł / Mussil zginął w 1940 w Ka-tyniu. Dopiski Karoli Kosińskiej pisane są ołówkiem lub tuszem i znajdują się
na większości fotografii oraz na wybranych kartach rękopisów i maszynopisów. W notatkach Karoli, sporządzanych po wielu latach od opisywanych wydarzeń zdarzają się jednak omyłki. Donatorkę nierzadko zawodziła pamięć, czasami treść zapisków podpowiadała wyobraźnia. Dzięki wielu komentarzom można jednak zidentyfikować osoby portretowane, datować wykonanie fotografii czy opisać ujęte w kadrze wydarzenie.
Wydarzenia opisywane w tomie pierwszym, liczącym 292 strony, rozpoczy-nają się 1 września 1910, a kończą 29 września 1912 r. Zeszyt oprawiony jest w półskórek, a zieloną okładkę zdobią brązowe narożniki i brązowy grzbiet. W prawym górnym rogu okładkę dekoruje nieduża metalowa plakieta w kształ-cie korony. Zeszyt dodatkowo chroni obwoluta z papieru w kolorze fioletowym. Brzegi kart są złocone.
Tom drugi, opatrzony tytułem Dziennik Zosi Kosińskiej / Dziennik Zosi Rawicz
Kosińskiej późniejszej Mussilowej, opisuje wydarzenia od 1 września 1912 do 12
lip-ca 1913 r. Zapiski prowadzone są na 296 stronach. Brzegi kart barwione są na czerwono. Tom także oprawiony jest w półskórek i papierową obwolutę. 6 Po raz pierwszy ten temat poruszył Tomasz Owoc w referacie wygłoszonym na konferencji „170 lat kolei w Krakowie”, zorganizowanej przez Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Komunikacji RP Oddział w Krakowie w dniu 10 października 2015 r. Zob. Owoc Tomasz, Stanisław Nikodem
Rawicz--Kosiński we wspomnieniach Zofii Kosińskiej, „Zeszyty Naukowo-Techniczne SITK RP Oddział w
Kra-kowie”, 2017, nr 3(114), s. 89–97.
7 Paweł Mussil, syn Franciszka i Eleonory z Gittlerów, urodzony 7 czerwca 1897 r. w Krakowie, pod-porucznik rezerwy, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, pasjonat fotografii amatorskiej, autor większości amatorskich fotografii rodzinnych przekazanych do zbiorów MHF, rozstrzelany w Katy-niu. Zob. Paweł Mussil, Ogrody wspomnień, 2010, https://www.ogrodywspomnien.pl/index/showd/ 14494 [dostęp: 2019-03-13]. W zbiorze Biblioteki przechowywane jest także menu Hotelu Francuskie-go, w którym odbyło się przyjęcie weselne Zofii i Pawła Mussila, druk wymieniający: Wódki
Kanap-ki / Consommé Imperial / Łosoś w majonezie / Polędwica z garni [...] / Kurczęta z rożna / z sałatą / Parfait waniljowy / Mocca, nr inwentarzowy 936/135.
8 Zob. Zofia Mussil (Kosińska), Ogrody Wspomnień, 2014, https://www.ogrodywspomnien.pl/index/showd/ 74595 [dostęp: 2019-03-13].
Zdj. 1. Dzienniki, tomy I i II. Fot. Dorota Marta.
„Zupełnie szczera wobec siebie i ludzi”. Dzienniki Zofii Kosińskiej-Mussilowej… 33
ne tło okładki dekorują brązowe narożniki oraz grzbiet z symetryczną, tłoczo-ną i złocotłoczo-ną dekoracją. Tomy I i II mierzą po około 24 × 18 cm.
Na tom trzeci Dziennika złożyły się trzydzieści trzy, zebrane w blok, składki za-mknięte w dwóch, połączonych ze sobą sznurkiem, tekturowych sztywnych zie-lonych okładkach z popielatymi narożnikami. Tom liczy aż 1316 stron i obejmuje okres od 15 lipca 1913 do 1 kwietnia 1920 r. III Tom Dziennika Zosi Kosińskiej 15 VII
1913–1 IV 1920 jest większy, mierzy 34 × 21 cm. Teksty wszystkich tomów pisane są
w języku polskim, czasem jednak wzbogacają je niemiecko- i francuskojęzyczne cytaty z wypowiedzi osób opisywanych. Zapis prowadzony jest odręcznie, czar-nym lub granatowym atramentem, staranczar-nym kaligraficzczar-nym pismem.
Wbrew tytułowi Autorka nie pisała codziennie. Notowała trzy, cztery razy w ty-godniu, a czasem rzadziej. Przerwy spowodowane były natłokiem szkolnych obo-wiązków, wydarzeniami towarzyskimi czy wyjazdami. Za każdym jednak ra-zem pamiętnikarka z przyjemnością wracała do zapisków. I chociaż Dzienniki są typowym przykładem dwudziestowiecznego pamiętnikarstwa, charaktery-zują je nie tyle zdolności literackie młodej autorki, co jej pasje, spostrzegawczość, ciekawość życia, dociekliwość i spontaniczność w opisie wydarzeń.
Wspomnienia Zosi Kosińskiej początkowo skupiają się na osobistych prze-życiach i relacjach zachodzących w rodzinie. Najczęściej odtwarzają bieżące wydarzenia, komentują je, rzadziej interpretują. Kosińska pokazuje warunki życia, stosunki towarzyskie, wspomina szkolne koleżanki, opisuje sposób spę-dzania wolnego czasu — wizyty w teatrze, wyjazdy do popularnych kurortów. Przykładem tego mogą być reminiscencje z wakacji spędzonych w Zakopa-nem, spisane pomiędzy 19 lipca a końcem sierpnia 1911 r.:
Do Stamary10 napływają ciągle coraz to nowi goście, hotel jest po prostu przepełniony,
aniby się już nawet szpilka nie zmieściła. Bardzo też teraz ładnie wygląda sala jadal-na, zapełniona do ostateczności barwnym, eleganckim i wesołym tłumem (…) Sala jest więc tak wielka jak w hotelach na Semmeringu11 lub w Abacyi12, jest jednak
urzą-dzona bardzo elegancko i robi miłe wrażenie. Wszystko tam jest utrzymane w zupeł-nie białym tozupeł-nie, a jedyną ozdobą ścian są kolosalne zwierciadła sięgające od sufitu do podłogi, zaś wszystkie okna są zasłonięte gustownemi, koronkowemi zasłonami. Jest tutaj w Stamary table d’hôte13, ale przy małych stolikach, tak, że każda rodzina
siedzi (sobie) sama i nie potrzebuje się nikim krępować. Ale mamy jeden z najlep-szych stołów, bo pod ścianą, i mamy stamtąd także świetny przegląd wszystkich gości. O ile pogoda jest ładna i nie grozi deszczem, to robimy śliczne spacery powozem, al-bowiem Loli14 nie wolno dużo chodzić, a jeżeli czas jest niepewny, to chodzimy po 10 Hotel do dziś popularny w Zakopanem, obecnie przy ul. Kościuszki, dawniej przy Marszałkowskiej. Jego powstanie związane jest z osobą Marii Budziszewskiej (1872–1942), śpiewaczki operowej, zna-nej pod pseudonimem „Stamary”. Zob. Stamary, 2019, https://stamary.pl [dostęp: 2019-03-13]. 11 Semmering, ośrodek narciarski w Austrii, znane uzdrowisko na terenie Austro-Węgier, miejsce
wypo-czynku Kosińkich.
12 Abacja (wł. Abbazia, chor. Opatija) — miasto na półwyspie Istria (obecnie w Chorwacji), na początku XX w. najbardziej znany i modny kurort Austro-Węgier, uzdrowisko często odwiedzane przez Kosińskich. 13 Table d’hôte — posiłek taki sam dla wszystkich gości restauracji.
„Zupełnie szczera wobec siebie i ludzi”. Dzienniki Zofii Kosińskiej-Mussilowej… 35
36 Magdalena Skrejko
cach Zakopanego, najczęściej po Marszałkowskiej15, bo na Marszałkowskiej spotyka
się wszystkich gości bawiących w Zakopanem, a także i wszystkich znajomych. „Patrzcie się państwo! Oto idzie nasza sławna rodaczka, pani Curie-Skłodowska (…)”
Wła-śnie koło naszego wagonu przechodziła kobieta chuda, średniego wzrostu, cudacznie zarazem niedbale ubrana. Wieku jej nie mogłam osądzić, w każdym razie starą nie była, gdyż z pod małej, białej czapeczki, wymykały się kosmyki ciemnych i jakby mokrych włosów. W całem jej ubraniu malowało się szalone zaniedbanie; w jakiejś granatowej, zabłoconej, wysoko upiętej spódnicy i w wielkiej, brązowej na ramiona zarzuconej pe-lerynie wyglądała bardzo ciekawie16.
Autorka sporo miejsca poświęca rodzicom. O matce zawsze pisze „Mamusia”, o Sta-nisławie Kosińskim mówi: „Ojciec”, „Tatuś”, a nawet familiarnie „Stach”. Najczęściej opowiada o nim, odtwarzając wspólnie spędzony czas lub tęskniąc za nieobecnym ojcem, pochłoniętym pracą zawodową. Bywa, że odwołuje się do jego rad i wska-zówek. Czasami chwali się inżynieryjnymi realizacjami „Stacha”.
Śliczny spacer powozem, który zrobiliśmy w poniedziałek do doliny Kościeliskiej, tak nas do dalszych wycieczek zachęcił, że postanowiliśmy koniecznie jeszcze przed wy-jazdem z Zakopanego pojechać do Morskiego Oka (…) Jechaliśmy przez Krupówki, po-nieważ Stach17 chciał kupić w sklepie Słowika zapas czekolady na drogę. Przed
Słowi-kiem tyle stało furek, powozów mniejszych i większych, że przejechać nie było można. Tatuś odbywa co roku radjoalktywną (sic!) kurację. — Następnie po 5-cio tygodniowym pobycie w Warmbadzie planują rodzice podróż przez różowe cuda Dolomitów18.
Jest to dzieło internacjonalne. Most ten [w Jaremczu na Prucie] nie należy do Austrii, lecz do całej cywilizowanej ludzkości, dlatego musi ocaleć19.
Most poemat, most arcydzieło, o największym w chwili budowy rozpięciu łuku na świe-cie. (A właściwie do dziś dnia, bo tylko jeden, czy dwa mosty w Ameryce zdystansowa-ły go dotychczas)20.
Lubi opowiadać o siostrach — Karoli i Helenie oraz o silnych relacjach, jakie je łączą:
Obie moje siostry i mnie pochłania teraz zupełnie gorączka przygotowań do waka-cyjnej podróży. — Adieu książki i zeszyty! — Wszystko, co trąci nauką poszło w kąt. Halka nawet na znak pogardy rzuciła o ziemię szkolnym tornistrem a potem stanę-ła na nim z miną triumfatorki21.
Bywa, że opisywane historie są sentymentalne, a nawet naiwne, często przesad-nie uczuciowe. Narracja za każdym razem jest jednak wartka i barwna, miejsca-mi niepozbawiona humoru. Początkowo wspomnienia Kosińskiej są przykładem familijnego raptularza i prawie wyłącznie kroniki spraw rodzinnych. Z czasem 15 Dziś ulica Tadeusza Kościuszki.
16 Cytaty pochodzą z tomu I Dziennika, s. 68–72. 17 Chodzi tu o Stanisława Kosińskiego, ojca Zofii. 18 Zob. „Czas”, 1936, nr 213, s. 6.
19 Zob. „Czas”, 1936, nr 226, s. 6. 20 Zob. „Czas”, 1936, nr 237, s. 6. 21 Zob. „Czas”, 1936, nr 214, s. 6.
„Zupełnie szczera wobec siebie i ludzi”. Dzienniki Zofii Kosińskiej-Mussilowej… 37
Zdj. 4. Tytuł II tomu Dzienników nadany przez Karolę Kosińską. Fot. Dorota Marta.
maty rodzinne i towarzyskie ustępują miejsca treściom społecznym, historycznym i patriotycznym. W miarę dorastania, dojrzewa Zofia kronikarka.
Kosińska w ciekawy sposób opisuje przygnębiającą atmosferę panującą w Wied-niu po zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę w Sa-rajewie, wspomina wybuch I wojny światowej i mobilizację. Niepewność jutra i strach ustępują miejsca nadziei, szybko znikają obawy, rodzi się ufność w lep-szą przyszłość:
Pojaśniało niebo na wieczór sylwestrowy, srebrne oblicze księżyca w pełni uśmiecha się do świata dobrotliwie. — Tymczasem rok 1914, — wielki, straszny rok, który swą hi-storię zapisał na karcie dziejów, przeraźliwie krwawymi zgłoskami, — mija, — kończy się — schodzi w cień przeszłości i zdaje się wcale nie troszczyć o to, co zmalował (…) Wielki Bożę! — daj, by treścią jego stały się tylko te trzy błogosławione słowa: «Po-kój! — i Niepodległa Polska»22.
Można przypuszczać, że Zofia Kosińska aspirowała do roli autorki publikującej. Nie wiadomo jednak, kiedy podjęła pierwszą próbę wydania swoich Dzienników. Prócz opisanych tomów, w Bibliotece MHF przechowywane są wspomnienia opatrzone tytułem odautorskim Na przełomie najnowszej epoki. Wyjątki z
dziew-częcego dziennika 1914–1919 23. Tekst podzielony został na dwie części, liczące 441 i 210 kart maszynopisu. Złożyły się na niego urywki z Dzienników. Bardzo prawdopodobne wydaje się, że tę część wspomnień Kosińska planowała wy-dać drukiem.
22 Zob. „Czas”, 1936, nr 247, s. 6.
38 Magdalena Skrejko
Zdj. 5. Teksty II tomu Dzienników. Fot. Dorota Marta.
Tekst Na przełomie najnowszej epoki… ukazał się jednak dopiero w 1936 r.24 na łamach „Czasu”. Pierwszy odcinek czytelnicy mogli przeczytać 4 sierpnia, ostat-ni 29 wrześostat-nia 1936 r. Przyczynkiem publikacji była — jak czytamy we wstę-pie — koniunktura polityczna w ówczesnej Eurowstę-pie:
Sytuacja w chwili obecnej, wedle powszechnej opinii przypomina stan z lata 1914 roku przed wybuchem wojny światowej. Dlatego aktualne są reminiscencje z tego okresu. Sądzimy, że czytelników naszych zainteresują bezpretensjonalne wspomnienia p. Mus-silowej, którego wyjątki drukować będziemy na łamach naszego pisma25.
Trzy opisane tomy uzupełniają: Pamiętnik Zosi Kosińskiej 1923–1923 — rękopis liczący 56 luźnych kart oraz maszynopis Pamiętnika Zosi Kosińskiej 1926–1926 26. Ten drugi jest przykładem epistolografii rodzinnej.
Zbiór raptularzy kończy Dziennik Zofii Kosińskiej 1933–1937 27 w rękopisie, zło-żony z dziewięciu składek liczących 352 strony i opisujący wydarzenia rozgry-wające się pomiędzy 14 września 1933 a 24 lutego 1937 r. Jest to tom mierzący 34 × 21 cm. Jego treść nie jest jeszcze rozpoznana.
Ponadto w Bibliotece MHF przechowywany jest zeszyt z zapiskami, które Ko-sińska zatytułowała Watykan, Papieże i Cywilizacja. Centralny Rząd w Kościele. Ten liczący 118 stron rękopis, oprawiony jest w czarną okładkę z nalepkę, na której 24 Zob. „Czas”, 1936, nr 212–216, 218–222, 226, 233–237, 239–244, 247, 256–258, 260–268.
25 Ze wstępu Redakcji, zob. „Czas”, 1936, nr 212, s. 6.
26 Wpisane do inwentarza specjalnych zbiorów bibliotecznych pod numerami 1199 i 1198. 27 Wpisany do inwentarza specjalnych zbiorów bibliotecznych pod numerem 1200.
„Zupełnie szczera wobec siebie i ludzi”. Dzienniki Zofii Kosińskiej-Mussilowej… 39
widnieje napis: Zosia Kosińska 1912–1913 28. Tekst w języku francuskim został za-pisany bardzo starannym pismem, czarnym atramentem.
Obok dłuższych form epickich w spuściźnie Zofii Kosińskiej znalazły się opo-wiadania29 oraz próby literackie prozą30 pisane w językach: polskim, niemiec-kim, francuskim i angielskim. Luźne karty zapisane zostały w latach 1916–1917, 1910–1931 oraz w 1940 r. Autorkę bawiło pisanie okolicznościowych wierszyków i rymowanek. Na jednej z kopert zapisała: „W tym dniu solennym Pańskiego Imienia / ślemy gremialnie serdeczne życzenia”31.
Zofia Kosińska prowadziła także Notatki o rodzinie Kosińskich herbu Rawicz32. Za-piski wypełniają zaledwie 19 stron i niestety nie zawierają szczegółowych infor-macji na temat poszczególnych osób. Być może zabrakło Zofii czasu na głębszą analizę historii rodu czy też wnikliwe obserwacje członków rodziny, albo — co przecież także prawdopodobne — sam temat niedostatecznie wciągnął autorkę, coraz bardziej zaangażowaną w bieżące sprawy społeczne i publiczne.
Zofia Kosińska-Mussilowa była osobę twórczą, nowoczesną, aktywnie uczest-niczącą w życiu rodziny i towarzystwa, w którym odgrywała rolę przewodnicz-ki. Na fotografiach oglądamy ją prawie zawsze w towarzystwie — kąpiącą się w morzu, spacerującą, płynącą łódką, jadącą na motocyklu lub samochodem. Ze zdjęć i z Dzienników wyłania się kobieta niezależna i samodzielna w sposobie bycia33. Będąc osobą świadomą zmian zachodzących we współczesnym świecie, wypowiadała się w prasie na aktualne tematy, głównie dotyczące spraw kobiet. W artykule Jeszcze parę słów o „kobiecie przedwojennych zasad” przeciwstawiła: „typ przedwojennej «babuni», cichej, mądrej już jakąś nieziemską mądrością,
wyzwolonej z cech namiętności światowych, babuni, która była dla każdej ro-dziny przedwojennej świętą wyrocznią — typowi dzisiejszej babuni, zazwyczaj jeszcze młodej, pięknej, modnej…” 34.
W innym pisała o „teraźniejszych dziewczętach karnawału”: „Zawierucha wo-jenna stworzyła nowy typ dziewczęcia, niemniej uroczy młodością i ową żywio-łową siłą, która zowie się radością życia” 35.
28 Wpisany do inwentarza specjalnych zbiorów bibliotecznych pod numerem 1192/2. 29 Wpisany do inwentarza specjalnych zbiorów bibliotecznych pod numerem 1194/1. 30 Wpisane do inwentarza specjalnych zbiorów bibliotecznych pod numerami 1201 i 1202. 31 Brudnopis listu, wpisany do inwentarza zbiorów specjalnych pod numerem 1217/79. 32 Wpisany do inwentarza specjalnych zbiorów bibliotecznych pod numerem 1204.
33 Pisze o tym dr hab. Małgorzata Radkiewicz w tekście powstałym w ramach projektu „Pionierki kina. Udział kobiet w rozwoju kinematografii i fotografii w Galicji 1896–1945”. Zob. Radkiewicz Małgorzata,
Modernistki w „zielonych bugatti”, Muzeum Fotografii w Krakowie, 2019, https://mhf.krakow.pl/?action=
education¶m=text&id=102 [dostęp: 2019-03-13].
34 Kosińska Zofia, Jeszcze słów parę o „kobiecie przedwojennych zasad”, „Kurier Kobiecy nr 41. Dodatek do nr. 295 Ilustrowanego Kuriera Codziennego z 29 października”, 1931, nr 41, s. 1, nr inwentarzo-wy 1206/4.
35 Kosińska Zofia, Wczoraj — a dziś, „Kurier Kobiecy nr 6. Dodatek do nr. 38 Ilustrowanego Kuriera Co-dziennego z 7 lutego”, 1932, nr 6, s. 1, nr inwentarzowy 959.
40 Magdalena Skrejko
„Zupełnie szczera wobec siebie i ludzi”. Dzienniki Zofii Kosińskiej-Mussilowej… 41
Teksty Zosi Kosińskiej przepełnione są radością życia i pasją pisania, o której mówiła „literacki konik”. Dzienniki pokazują twórczą, inteligentną, ambitną i no-woczesną kobietę, której przygoda z pisaniem rozpoczęła się jeszcze przed pierw-szą wojną światową, a zakończyła tuż przed wybuchem drugiej.
Zbiory Archiwum Kosińskich herbu Rawicz warto poznać ze względu na ich wyjątkowy, niepowtarzalny charakter. Nie tracąc nic z sentymentalnej pamiąt-ki, są one cennym dokumentem i źródłem historycznym.
Bibliografia
Kosińska Zofia, Jeszcze słów parę o „kobiecie przedwojennych zasad”, „Kurier Kobiecy nr 41. Dodatek do nr. 295 Ilustrowanego Kuriera Codziennego z 29 października”, 1931, nr 41, s. 1, nr inw. 1206/4.
Kosińska Zofia, Na przełomie najnowszej epoki. Wyjątki z dziewczęcego dziennika 1914–1919, „Czas”, 1936, nr 214–216, 218–222, 226, 233–237, 239–244, 247, 256–258, 260–268. Kosińska Zofia, Wczoraj — a dziś, „Kurier Kobiecy nr 6. Dodatek do nr. 38
Ilustrowane-go Kuriera CodzienneIlustrowane-go z 7 luteIlustrowane-go”, 1932, nr 6, s. 1, nr inw. 959.
Owoc Tomasz, Stanisław Nikodem Rawicz-Kosiński we wspomnieniach Zofii Kosińskiej, „Ze-szyty Naukowo-Techniczne SITK RP Oddział w Krakowie”, 2017, nr 3 (114), s. 89–97.
Paweł Mussil, Ogrody wspomnień, 2010, https://www.ogrodywspomnien.pl/index/showd/
14494 [dostęp: 2019-03-13].
Samujłło Jerzy, Kosiński Stanisław Nikodem. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XIV, Wro-cław, 1968–1969, s. 222.
Zofia Mussil (Kosińska), Ogrody wspomnień, 2014, https://www.ogrodywspomnien.pl/
index/showd/74595 [dostęp: 2019-03-13].
“Quite honest with myself and with people”. The Diary
of Zofia Kosińska-Mussilowa from the Library
in Walery Rzewuski Museum
of the History of Photography in Krakow
Abstract: The article presents a part of a special collection of the Library in Walery Rzewuski Museum
of the History of Photography in Krakow. It describes its collection of the Archive of the Rawicz-Kosiński family, with the special emphasis on Zofia Kosińska-Mussilowa’s Diaries from 1910–1920 and their pu-blished excerpts from 1914–1919. Keywords: museum library, special library, photography, special book collection, manuscript, typescript, diary.
Biblioteka i Edukacja 15 (2019), ISSN 2299-565X doi:10.24917/2299565X.15.3
Sławomir Sobczyk
Biblioteka Główna
Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie
Książka artystyczna ze zbiorów Biblioteki
Głównej Akademii Sztuk Pięknych
im. Jana Matejki w Krakowie — na przykładzie
dzieł artystów związanych z krakowską ASP
Streszczenie: W artykule przedstawiono i omówiono dwadzieścia dwa przykłady książek artystycznychwykonanych przez krakowskich artystów związanych z Akademią Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Kra-kowie. Wszystkie przedstawione obiekty miały swoją promocję w Galerii Jednej Książki i mają swoje spe-cjalne miejsce w Bibliotece Głównej ASP w Krakowie. Słowa kluczowe: książka artystyczna, książka uni-katowa, Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, Galeria Jednej Książki, artyści krakowskiej ASP.
Wstęp
Książka artystyczna jest terminem niezwykle trudnym do jednoznacznego zdefi-niowania. Stanowi ona połączenie tradycyjnego pojęcia książki jako formy zapi-su ludzkich myśli i odrębnego, niepowtarzalnego dzieła sztuki, będąc jednocze-śnie formą wypowiedzi artystycznej i doskonałym przykładem sztuki edytorskiej. Książki artystyczne są więc z pewnością dziełami sztuki w takim samym stop-niu jak obrazy, rzeźby czy instalacje i właśnie w ten sposób powinny być trakto-wane. Autorami książek artystycznych są często znani artyści, a ich dzieła, za-zwyczaj unikalne i niepowtarzalne, są wystawiane w galeriach sztuki.
Spośród dużej kolekcji książek artystycznych w Bibliotece Głównej Akade-mii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie przedstawiono dwadzieścia dwa obiekty wykonane przez artystów z kręgu krakowskiej ASP. Wszystkie prace opisane w artykule były wcześniej prezentowane na indywidualnych wystawach w Galerii Jednej Książki w Bibliotece Głównej ASP i zostały prze-kazane w formie daru.
Artykuł prezentuje różnorodność form artystycznych książek tradycyjnych oraz tych odbiegających swą strukturą od przyjętego wyobrażenia o książce.
Wykona-44 Sławomir Sobczyk
ne one zostały różnymi technikami manualnymi, reprodukcyjnymi i drukarski-mi, na różnorodnych podłożach i z użyciem przeróżnych materiałów (papier, tek-tura, kamień, metal). Przedstawione w tekście fotografie książek artystycznych czytelnik może podziwiać jako wyeksponowane, odrębne dzieła sztuki. Autorami wystawionych prac są: Bogusław Bachorczyk, Ewa Tamara Bajek, Grzegorz Bed-narski, Roman Banaszewski, Andrzej Bednarczyk, Małgorzata Buczek-Śledziń-ska, Franciszek Bunsch, Zenon Fajfer, Janusz Matuszewski, Miłosz Pobiedziński, Rafał Pytel, Zbigniew Sałaj, Andrzej Wajda, Joanna Warchoł, Barbara Widłak, Ja-kub Woynarowski oraz studenci Pracowni Projektowania Książki i Typografii oraz Pracowni Rysunku Narracyjnego Wydziału Grafiki krakowskiej ASP.
Biblioteka Główna ASP w Krakowie
Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie jest bi-blioteką ogólnouczelnianą o wyodrębnionych zadaniach naukowych, dydaktycz-nych i usługowych, pełniącą równocześnie funkcję publicznie dostępnej bibliote-ki naukowej. Znajduje się w budynku przy ul. Smoleńsk 9, który został wzniesiony w latach 1909–1913 według planów Tadeusza Stryjeńskiego i Franciszka Mączyń-skiego z fasadą Józefa CzajkowMączyń-skiego.
Ta największa i najstarsza spośród bibliotek szkół artystycznych w Polsce po-siada ponad 180 000 woluminów książek oraz innych obiektów, w tym zbiory spe-cjalne zgromadzone w Gabinecie Plakatów i Gabinecie Rycin: plakaty, kolekcję grafiki, rysunków i fotografii, wydania oraz druki bibliofilskie, okładki książ-kowe. Kontynuuje ona tradycje dawnej Biblioteki pierwszego na ziemiach pol-skich Muzeum Techniczno-Przemysłowego, ufundowanego w 1868 r. przez dra Adriana Baranieckiego, który przekazał Krakowowi zebraną na emigracji kolek-cję wraz z księgozbiorem. Na początku lat 50. XX w. Muzeum Techniczno-Prze-mysłowe zostało zlikwidowane, a jego zbiory podzielone. Budynek wraz z Biblio-teką przypadł w udziale Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki.
Biblioteka została przekształcona w Bibliotekę Główną ASP w Krakowie. W jej skład poza dawnymi zbiorami Biblioteki Muzeum Techniczno-Przemysłowego wchodzą: zbiory Biblioteki dawnej Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie (założonej w 1818 r., późniejszej Akademii Sztuk Pięknych) oraz księgozbiór i kolekcja grafi-ki Heleny Dąbczańsgrafi-kiej, pozyskana na początku XX w. Cennym uzupełnieniem zbiorów jest dar przekazany przez wybitnego niemieckiego artystę, prof. Georga Baselitza (honorowego profesora krakowskiej ASP). W 1999 r. został on laureatem prestiżowej nagrody Rhenus Kunstpreis, a całą przyznaną kwotę przeznaczył na zakup książek dla Biblioteki Głównej ASP. Pozyskany w ten sposób księgozbiór liczy prawie 1200 książek i katalogów dotyczących sztuki współczesnej oraz no-woczesnej i awangardowej XX w., historii sztuki dawnej, historii architektury, rzemiosła artystycznego, wzornictwa, scenografii i kostiumologii. Szczególnie cennym darem jest 34-tomowy The Dictionary of Art, znajdujący się do tej pory tylko w niewielu największych polskich bibliotekach naukowych.
Książka artystyczna ze zbiorów Biblioteki Głównej Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie 45
Publikacje zgromadzone w Bibliotece Głównej ASP stanowią kolekcję o sze-rokiej tematyce. Obok książek z zakresu malarstwa, rzeźby, konserwacji za-bytków, rzemiosła artystycznego, wzornictwa przemysłowego, architektury wnętrz, muzealnictwa, historii sztuki, kultury, nauk pomocniczych, historii i etnografii, historii literatury i architektury znajdują się tu słowniki i encyklo-pedie. Osobne miejsce zajmuje bardzo duża i unikatowa kolekcja katalogów wy-staw pracowników Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, artystów polskich i zagranicznych. Zbiór ten wciąż się rozrasta.
Galeria Jednej Książki
W Bibliotece Głównej ASP od 2005 r. działa Galeria Jednej Książki, stworzona w celu promowania sztuki książki1. Galeria jest nierozerwalnie związana z Bi-blioteką Główną krakowskiej ASP i funkcjonuje w godzinach otwarcia zabytko-wej czytelni przy ulicy Smoleńsk 9. Galeria organizuje specjalne wystawy, dla których punktem wyjścia jest zawsze jedna piękna książka lub zagadnienie zwią-zane ze sztuką jej tworzenia2. Dodatkowo przedstawione są oryginalne prace ar-tystów zaangażowanych w proces tworzenia prezentowanej publikacji: ilustra-cje, fotografie, kompozycje przestrzenne, grafiki, obrazy, rzeźby i plakaty. Wiele z nich pozostaje już na stałe w zbiorach biblioteki. Kameralna przestrzeń i for-muła funkcjonowania galerii pozwala na prezentację całego bogactwa procesów, mających związek ze sztuką książki3. W ciągu swojej czternastoletniej działalno-ści Galeria Jednej Książki była poświęcona takim zagadnieniom, jak: proces pro-jektowania strony graficznej książki, formy i elementy współtworzące jej postać, książki artystyczne, instalacje wideo, szkicowniki, sztuka przekładu.
Próba zdefiniowania pojęcia książki artystycznej i historia jej powstania
Definicji terminu „książka artystyczna” jest pewnie tyle, ilu artystów zajmu-jących się tą trudną dziedziną. Istota tego zjawiska bardzo trafnie uchwycona została w stwierdzeniu Dicka Higginsa, który uważa, że książka artystyczna to „książka robiona dla niej samej, nie zaś dla informacji, którą zawiera”4. Zgod-nie z tym kryterium, książka artystyczna jest autonomicznym dziełem sztuki, w którym sam proces powstawania jest równie ważny jak późniejsza wizuali-zacja. Clive Philipot dzieli obiekty książkowe na trzy kategorie: zwykłe książ-ki (just books), książksiąż-ki-dzieła (bookworks) i obiekty książkowe (book objects).
Bo-okworks to nic innego jak prace artystyczne, często przełamujące konwencje,
1 Wielgut-Walczak Jadwiga, Ikonosfera Biblioteki Głównej Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie: Gabinet
Rycin, Gabinet Plakatów i Galeria Jednej Książki. W: Komza Małgorzata (red.), Świat w obrazach. Zbiory graficzne w instytutach kultury — ich typologia, organizacja i funkcje, Wrocław, 2009, s. 159.
2 Tamże.
3 Wielgut-Walczak Jadwiga, Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pięknych im. J. Matejki w Krakowie, Kraków, 2011, s. 4.
46 Sławomir Sobczyk
ale wciąż utrzymane w tradycyjnej formie książki5. Dopiero obiekty książko-we (book objects , pozbawione ograniczeń formalnych, nierzadko wykraczają-ce poza tradycyjne postaci graficzne, spełniają kryterium Higginsa i mogą być uznane za książki artystyczne6.
Tradycja powstawania współczesnych książek artystycznych ma swoją gene-zę w awangardzie początku XX w. To właśnie wtedy ukształtowało się nowe po-dejście do książki, która ma być już nie tylko nośnikiem słów i obrazów, ale też (a może nawet przede wszystkim) autonomicznym przedmiotem artystycznym7. Warto wspomnieć o zjawisku livres d’artistes występującym w kręgu Ecole de Paris. Jego sztandarowym przykładem jest wydane przez Kuhnweiler w roku 1911 dzieło poetycko-graficzne pt. Saint Materel Maxa Jacoba, ilustrowane gra-fikami Picassa, w którym książkę potraktowano jako integralny obiekt8. Poja-wienie się nurtu książki artystycznej było w tym okresie wyrazem integralnego traktowania sztuki, bez tradycyjnego podziału na malarstwo, grafikę, literatu-rę i muzykę. Takie podejście pozwalało twórcom na przekraczanie obowiązu-jących dotychczas konwencji i realizowanie nowatorskich dzieł.
Możliwość zwielokrotnienia przekazu artystycznego przez zastosowanie do-datkowych technik wizualnych szybko zauważyli awangardowi poeci, którzy powszechnie zaczęli stosować w swoich pracach różny krój i wielkość czcionki, a także sięgać po inną niż tradycyjna formę książki. Przykładem jest poemat Blaise’a Cendrarsa z 1913 r. pt. Proza transsyberyjskiej kolei i małej Jeanne z
Fran-cji, opracowany przez Sonię Delanuay w formie dwumetrowego rulonu papieru,
zadrukowanego dwunastoma rodzajami czcionki w różnych kolorach i złożo-nego w harmonijkę9. Po I wojnie światowej nastąpił rozkwit kubizmu i książ-ki kubistycznej, co należy łączyć z wpływem poezji eksperymentalnej. Warto wspomnieć o współpracy Cendrarsa z Fernandem Légerem, pracach Natalii Gonczarowej i Michaiła Łarionowa, Juana Grisa czy Louisa Marcoussisa. Istot-ny wkład w rozwój książki artystycznej ma futuryzm rosyjski, na czele z Wło-dzimierzem Majakowskim i Aleksiejem Kruczonychem10.
W Polsce rozwój awangardy artystycznej i w związku z tym również książki ar-tystycznej, datuje się od momentu odzyskania niepodległości w roku 1918. Naj-ważniejszymi ośrodkami awangardowej sztuki stały się Kraków, Poznań i War-szawa. W Krakowie, na bazie organizowanych przez Tytusa Czyżewskiego oraz braci Pronaszków „Wystaw Niezależnych”, powstała grupa Ekspresjonistów Pol-skich, określana następnie mianem Formistów11. W latach 1919–1921 grupa ta
5 Tamże, s. 7. 6 Tamże, s. 7.
7 Wilmański Tomasz, Książka jako zjawisko artystyczne. W: Józefowski Eugeniusz (oprac.), Książka
arty-styczna jako obiekt oraz warsztat edukacyjny, Zielona Góra, 1998, s. 7–10.
8 Tamże. 9 Tamże. 10 Tamże.
Książka artystyczna ze zbiorów Biblioteki Głównej Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie 47
wydawała czasopismo „Formiści”, zwracające uwagę okładkami projektowa-nymi przez artystów i nowatorskim graficznym układem tekstów poetyckich. W Poznaniu pod przewodnictwem Stanisława Przybyszewskiego działała grupa Bunt, skupiona wokół pisma „Zdrój”12. Nowatorskie tendencje pojawiały się tak-że w środowisku artystów pochodzenia żydowskiego w Łodzi, Wilnie i Warsza-wie. Należy wspomnieć o ważnych dla rozwoju książki artystycznej artystach z tego kręgu: Henryku Berlewim i Idzie Brauner13.
W kolejnych latach, już po zakończeniu II wojny światowej, na rozwój książki artystycznej w Polsce miały wpływ zarówno nowe tendencje artystyczne, jak i zmieniająca się sytuacja polityczna w kraju. Okres powojenny, naznaczony trud-nymi realiami ekonomicztrud-nymi i piętnem socrealizmu, nie sprzyjał współpracy między twórcami i tworzeniu indywidualnych obiektów. W Polsce wprawdzie nadal drukowano książki ilustrowane przez artystów, ale ciekawe i nowatorskie publikacje zdarzały się niezwykle rzadko. Przedwojenne tradycje awangardo-we kontynuowane były przez warszawską galerię „Krzyawangardo-we zwierciadło”, która w latach 1955–1965 wywarła ogromny wpływ na rozwój polskiej sztuki nowo-czesnej14. Na emigracji, w Paryżu, działała oficyna wydawnicza Samuela Tysz-kiewicza, wydająca regularnie dzieła eksperymentujących artystów15. W Pol-sce jednym z pierwszych twórców książek, które z pewnością można określić mianem artystycznych, był uprawiający malarstwo magiczne Zbigniew Makow-ski. Jego książki powstawały na początku lat 60. XX w. W latach 60. i 70. tworzo-ne były wydawatworzo-ne własnym sumptem książki artystycztworzo-ne Andrzeja Partuma. W jego tomikach poetyckich, wykonywanych ręcznie w niewielkim nakładzie, słowo i obraz mają takie samo znaczenie16.
Na przełom lat 60. i 70. XX w. datuje się w Polsce rozwój sztuki konceptual-nej, co z pewnością można wiązać z rozluźnieniem cenzury politycznej. Książ-ki artystyczne wytwarzano w tym okresie często w domach twórców, przy uży-ciu ograniczonych środków plastycznych. Nierzadko były powielane ręcznie i dystrybuowane poza oficjalnym obiegiem wydawniczym. Powstawały w ten sposób absolutnie unikatowe obiekty, w równym stopniu istotne pod względem poszerzania granic wolności w sensie artystycznym, co politycznym. Wśród najważniejszych twórców należy wymieć takie nazwiska, jak: Jarosław Kozłow-ski, Andrzej CiesielKozłow-ski, Stanisław Drożdż czy Andrzej Bartczak17.
Od lat 90. XX w. książka artystyczna ma ugruntowaną pozycję w polskiej sztu-ce. Stanowi medium odzwierciedlające obowiązujące w danym okresie
12 Tamże. 13 Tamże, s. 17. 14 Tamże, s. 95. 15 Tamże. 16 Tamże, s. 99. 17 Tamże, s. 101.
