Sposoby eufemizowania w języku słowackim
4.1. Jednostka leksykalna a eufemizm
W tej części pracy zajmę się przedstawieniem eufemizmu w kontekście jed‑
nostki leksykalnej. Rozważania natury leksykologicznej poprzedzę ustaleniem terminów, którymi będę się posługiwać. Ustalenie jednoznacznie zdefiniowanych
35 Por. ibidem, s. 7.
36 Podobnie nominacje traktuje T. Smółkowa: Nominacja językowa na materiale nazw rze‑
czownikowych. Wrocław−Warszawa−Kraków 1989, s. 10−11.
37 Ibidem.
38 Por. G. Sawicka: Nominacja rzeczownikowa…, s. 13. W wielu pracach spotykamy się z trud‑
nościami w jednoznacznym określeniu pojęcia jednostki leksykalnej oraz z wieloznacznością określeń: wyraz i leksem. Natomiast według R. Laskowskiego leksem ujmowany jest także: „jako abstrakcyjna jednostka językowa, której odpowiada pewna ściśle wyznaczona klasa form grama‑
tycznych. Mimo, że dalej „słownik to zbiór leksemów”, zbiór ten „jest magazynem materiału języ‑
kowego, z jakiego użytkownik języka czerpie budulec przy konstruowaniu wypowiedzi językowych i do jakich sięga przy ich interpretowaniu (cyt. za: R. Laskowski: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Red. K. Polański. Wrocław–Warszawa‒Kraków 1993, s. 26).
39 Ibidem, s. 15.
159
4.1. Jednostka leksykalna a eufemizm
terminów z zakresu leksykologii jest niezbędne z uwagi na precyzyjny wykład tre‑
ści. Należą do nich następujące terminy: leksem oraz jednostka leksykalna.
Wśrod językoznawców, leksykologów i leksykografów toczyły się liczne dys‑
kusje na temat statusu wyrażeń, wyrazów i leksemów oraz jednostek leksykal‑
nych. Pojęcie jednostka leksykalna weszło ostatecznie do powszechnego użycia w leksykologii oraz w leksykografii. Wcześniej używano terminu leksem, który kojarzono z pojęciem wyraz, a więc z jednostką formalnie prostą jednosegmen‑
tową. Tymczasem w systemie słownikowym funkcjonują całe ciągi zbudowane z wielu wyrazów tekstowych, które na gruncie leksykologii powinny być trakto‑
wane jako pojedyncze leksemy, ze względu na to, że mają sens jako całość. Są to zazwyczaj idiomy i związki frazeologiczne (stałe), a o ich analogii do leksemów świadczy fakt, iż przy akwizycji języka obcego wymagają one opanowania jako całości wraz z ekwiwalentem w języku rodzimym, które mogą być pod względem formalnym jednostkami prostymi lub złożonymi40. Roman Laskowski definiuje leksem, jako:
jednostkę systemu językowego, a nie jednostkę tekstu. Jest to jednostka abstrakcyjna, jednostka opisu słownikowego, posiadająca znaczenie lek‑
sykalne oraz zespół określonych funkcji gramatycznych41.
Tak zdefiniowana jednostka jest często kojarzona z wyrazem, z jednostką jed‑
nosegmentową, formalnie prostą. Dla leksykologów różnica w formalnej strukturze jednostek nie jest istotna. Uzasadnienie znajduje postulat utworzenia takiego ter‑
minu, który objąłby swoim zakresem cały zbiór elementów systemu słownikowego, bez względu na ich postać formalną42. Wydaje się, że taką rolę mogłaby wypełniać jednostka leksykalna. Ideę jednostki leksykalnej (jednostki języka) wprowadził do polskiego jezykoznawstwa Andrzej Bogusławski43, jednak najbardziej rozpowszech‑
niona definicja pochodzi od Macieja Grochowskiego, która brzmi nastepująco:
jednostka leksykalna to ciąg elementów diakrytycznych mający znacze‑
nie globalne, czyli ciąg niepodzielny semantycznie na takie podciągi zna‑
czące, które byłyby elementami klas substytucyjnych niezamkniętych44. Taką jednostką leksykalną w języku słowackim jest reedukačné centrum, które stanowi dwa segmenty znaczące i w którym możliwa jest wymienność elementów w obrębie klas: reedukačné stredisko, reedukačné zariadenie itp.
40 Por. P. Żmigrodzki: Wprowadzenie do leksykografii polskiej. Katowice 2009, s. 48.
41 R. Laskowski: Leksem. W: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Red. K. Polański.
Wrocław−Warszawa−Kraków 1993, s. 301.
42 P. Żmigrodzki: Wprowadzenie do leksykografii…, s. 48.
43 A. Bogusławski: O zasadach rejestracji jednostek języka. „Poradnik Językowy” 1976, z. 8, s. 356−364.
44 M. Grochowski: Zarys leksykologii i leksykografii. Toruń 1982, s. 28.
Granice jednostki leksykalnej nie muszą pokrywać się z granicami wyrazów graficznych, mogą być również jednostki leksykalne wielowyrazowe. Zakres ter‑
minu jednostka leksykalna obejmuje część faktów stanowiących przedmiot fra‑
zeologii, a mianowicie związki frazeologiczne stałe. Aby związek frazeologiczny mógł pełnić funkcję jednostki jednoelementowej, muszą go cechować „wielo‑
wyrazowość i elementarna składnikowość”45. Istotną cechą jednostki leksykalnej są jej miejsca walencyjne, czyli pozycje, jakie dana jednostka otwiera dla innych jednostek, łaczących się z nią w zdania. Tak zdefiniowane jednostki podlegają analizie znaczeniowej, mogą wchodzić w relacje semantyczne lub odznaczać się wieloznacznością. Z kolei Maciej Grochowski uwzględnia także takie jednost‑
ki leksykalne, które mają znaczenie globalne, a wszystkie jego podciągi należą do klas zamkniętych, np. zwrot nie mieć za grosz czegoś czy też wyrażenia: gruba ryba, cicha woda. Ponadto wyróżnione elementy jako części wymienionych cią‑
gów są semantycznie puste, a wielkościami znaczącymi są dopiero całe te ciągi46. Dużą część jednostek leksykalnych odnotowano w słownikach współczesnej pol‑
szczyzny, a zwłaszcza w słownikach frazeologicznych. Istotne rozważania doty‑
czące pojęcia wyrazu jako jednostki leksykalnej podejmuje również Władysław Miodunka, który proponuje, aby unikać nieprecyzyjnych terminów47. Kontynuuje je Piotr Żmigrodzki48, a następnie Ewa Jędrzejko, która podejmując badania nad predykatami peryfrastycznymi w swojej monografii, twierdzi, że:
pojęcie jednostki językowej jest samo w sobie wieloznaczne, należy bo‑
wiem niewątpliwie do trudniejszych kwestii w pełnym i adekwatnym opi‑
sie języka – czy to rozumianego jako rządzony regułami abstrakcyjnymi system, czy też – jak proponuje kognitywizm – jako sankcjonowana nor‑
mą utrwalona lista wyrażeń, odnoszących się do jakiejś rzeczywistości, będącej po za nim (fizycznej czy mentalnej). Kładąc nacisk na związki między formą a znaczeniem desygnacyjnym wyrażenia językowego a po‑
jęciem, do ktorego się odnosi, traktuje się jako jednostkę tak pojedynczy element, jak i zespół elementów wyrażeniowych, które tworzą ustrukturo‑
waną „listę”. Znak językowy – morfem, wyraz, wyrażenie o różnym stop‑
niu złożoności formalnej, ale przywoływany jako całość znacząca, okreś‑
lony obraz wycinka rzeczywistości – jest wtedy językowym świadectwem sposobu jego konceptualizacji49.
45 A. Bogusławski: Uwagi o pracy nad frazeologią. W: Studia z polskiej leksykografii współczes‑
nej. T. 3. Red. Z. Saloni. Białystok 1989, s. 18.
46 M. Grochowski: Zarys leksykologii i leksykografii…, s. 31–32.
47 W. Miodunka: Podstawy leksykologii i leksykografii. Warszawa 1989, s. 85. Wyraz może po‑
zostać jednostką leksykologiczną, ale musi być przede wszystkim w dokładny sposób wydzielany, a potem precyzyjnie analizowany. Można tu zauważyć, że taki wyraz to nie jest już wyraz graficzny.
48 P. Żmigrodzki: Wprowadzenie do leksykografii…, s. 45–52.
49 Por. E. Jędrzejko: Problemy predykacji peryfrastycznej. Konstrukcje – znaki – pojęcia. Kato‑
wice 2002, s. 112–115.
161
4.2. Środki morfologiczno ‑słowotwórcze w zakresie eufemizacji
Takimi jednostkami nieciągłymi o znaczeniu globalnym są właśnie pery‑
frazy omowne, sfrazeologizowane i zmetaforyzowane o funkcji eufemistycznej (np. słc.: odísť na večnosť, czy zaspať večným snom). W lingwistyce w fazie po‑
strukturalnej zarówno postać znaku (syntetyczna lub analityczna) jak i znacze‑
nie są zależne więc nie tylko od wewnętrznych cech poznawczych i społeczno‑
‑kulturowych, które dookreślają wartość tak pojętej jednostki w danym kontekście50.
Pojęcie jednostki leksykalnej w lingwistyce słowackiej jest określane termi‑
nem: (lexikálna jednotka – LJ). LJ są podstawowymi jednostkami języko‑
wymi różnego typu, które są nosicielami znaczenia realnego. Wśród innych pojęć funkcjonujących w słowackiej leksykologii należy wyróżnić: wyrazy (slová), po‑
łączenia zleksykalizowane (ustálené spojenia), nazwy wielowyrazowe (viacslovné pomenovania), zrosty (združené pomenovania) oraz jednostki frazeologiczne ( fra‑
zeologické jednotky)51.
Zatem pojęciem jednostki leksykalnej obejmujemy nie tylko pojedyncze lek‑
semy, derywaty, lecz także kolokacje, a wśród nich zwroty, czyli peryfrazy omow‑
ne, sfrazeologizowane, jak również wyrażenia i zestawienia, a nawet złożenia.
Interesujące nas eufemizmy to właśnie jedno ‑ lub dwuelementowe jednostki lek‑
sykalne (włączając tu też związki frazeologiczne, czy szeroko rozumiane peryfra‑
zy), które w ujęciu idiomatycznym – ze względu na swoją gramatyczną i seman‑
tyczną niepodzielność – również pełnią funkcje jednostki leksykalnej. Należą do nich nie tylko derywaty proste rzeczownikowe, przymiotnikowe oraz nieliczne czasownikowe: žrádelko, tučnučký, zamrdkať. Są to także złożone struktury skła‑
dniowe: nepatrí medzi najmladších, wsród nich odnotowujemy też peryfrazy sfra‑
zeologizowane: przekročiť prah večnosti ’zomrieť’, czy też nazwy własne i pospolite powstałe w wyniku tzw. deskrypcji, np.: dom sociálnych služieb, vybývané domy
‘domy umýselne zničené, devastované’, pojedyncze utrwalone w języku substytu‑
cje, np.: líder, senior.