Określenie wieku

Starość to pora narzekań na choroby, słabości, ograniczenia

Jan Izydor Sztaudynger

Eufemizowanie wieku jest bardzo naturalne, gdyż tym samym unika się mó‑

wienia o starości. Czym jest zatem starość? Cyceron mówił o niej jako o jesie‑

ni życia (słc. jeseň života). Podobnie, jak zmieniają sie pory roku, tak następują po sobie kolejne etapy życia człowieka, które jednak bardzo szybko przemijają.

W społeczeństwach przednowoczesnych pozycja społeczna ludzi starych była w większości przypadków wysoka. Ceniono ich za życiową mądrość i doświad‑

czenie, otaczano szacunkiem, a społeczności powierzały dalsze swe losy decy‑

zjom starszyzny. Takie postawy wobec starości i starszych ludzi są widoczne już w filozofii Konfucjusza, w starożytnym Egipcie oraz w Grecji, a ugruntowane zostały przez judaizm i chrześcijaństwo. Starość wzbudza ogromny szacunek, o czym świadczy choćby utożsamianie ze sobą tych dwóch nazw słowackich: sta‑

rostlivosť − úcta, np.:

„Úcta k starším ľuďom by mala byť predovšetkým prirodzenou súčasťou nášho života, mala by byť spontánna a nenásilná. Starší ľudia si ju za‑

slúžia, pretože vekom nadobudli rôzne skúsenosti, ktoré odovzdávajú nám, mladším”¹⁷.

O wielkiej czci dla siwej głowy pisał również łaciński poeta – Owidiusz. Ekwi‑

walentem poszanowania i czci „siwej głowy” jest funkcjonująca w języku słowac‑

kim struktura peryfrastyczna typu: pripomínať (niekomu) jeho šediny, która na‑

wiązuje do pojęcia starości i ma wyraźne konotacje eufemistyczne. Współcześnie pozycja osób starszych w społeczeństwie uległa znacznej degradacji. Podejście do starości w XIX i XX wieku ewaluowało oczywiście w czasie, co jest bardzo wi‑

doczne także w sztuce. Zmiana systemów wartości, koncentracja na młodości, sprawności i zdrowiu, wpłynęły również na wyostrzenie wizualnej strony staro‑

ści. W pierwszej połowie XX wieku starość zaczęto kojarzyć ze zniedołężnieniem, nieodwracalną utratą młodości i piękna, a także niewydolnością społeczną i by‑

ciem ciężarem dla młodych. Od lat 60. pojawiają się medialne przedstawienia starości jako wstydliwej choroby. Dla mediów starość jest zjawiskiem niepożąda‑

nym, które należy zamaskować lub starać się za wszelką cenę oddalić w czasie.

Współcześnie ze starością trzeba walczyć, bowiem wartość człowieka sprowadza się do atrakcyjnego i młodego wyglądu. Starość stała się tematem tabu, niezręcz‑

ną koniecznością, o której się specjalnie nie mówi. Świadczą o tym także kontek‑

sty tabu obecne w dzisiejszej prasie oraz w mediach:

17 http://www.cpppaplm.com/news/oktober ‑mesiac ‑ucty ‑k ‑starsim/ (dostęp: 25.07.2010)

Świat ukierunkowany jest na ludzi młodych i na młodość. Towary i usłu‑

gi kierowane są do ludzi młodych, młodość łatwo się promuje, bo jest piękna. To, że jest często głupia i naiwna, to już inna sprawa. Tyle, że rze‑

czywistość zmusza nas do zastanowienia się także nad starością. Starze‑

jemy się jako społeczeństwo. Jeśli starość postrzegać będziemy tylko jako problem, chorobę, jeśli będziemy od niej uciekać, faktycznie nie pozo‑

staje nic innego, jak z pierwszą zmarszczką strzelić sobie w łeb unikając konieczności staczania się po równi pochyłej¹⁸.

Zatem starość nie musi być wyrokiem. Bardzo dużo tracimy uciekając od staro‑

ści, ponieważ problem wcześniej, czy później zacznie i nas dotyczyć. Starość nie musi być straszna, jeśli się do niej każdy odpowiednio przygotuje. Starość nie może i nie powinna być tematem tabu. Współczesne społeczeństwa na tle niżu demograficznego wprawdzie bardzo się starzeją, ale w dobie zmian kulturowo‑

‑społecznych niechętnie podejmuje się tematy związane ze starością. Młodzi ludzie nie myślą o schyłku swojego życia, cieszą się doczesnością, oraz tym, co przynosi im teraźniejszość. Potwierdzeniem niniejszych rozważań jest fragment tekstu słowackiego, podejmujący problem starości – staroby, np.:

Starnutie a staroba sa dostávajú do pozornosti najmä v posledných ro‑

koch, pretože starších ľudí v populácii pribúda. A nie je tomu tak len v zahraničí, ale aj v Slovenskej republike. Motivácia a kladný vzťah k ži‑

votu je základným predpokladom kvalitnejšieho prežívania staroby a nájdenia zmyslu života. Starší človek potrebuje pre svoj život dostatok motivácie, potrebuje tu byť pre niekoho a tiež efektívne a plnohodnotne využívať svoj voľný čas, aby mal pocit naplnenia svojho života¹⁹.

W medycynie starość jest oznaczana jako trzeci wiek. We współczesnym świe‑

cie człowiek starszy mający około 60–74 lat, jest jeszcze aktywny zawodowo, wie‑

le podróżuje i nie ma specjalnych kłopotów ze zdrowiem. Natomiast o właściwej starości można mówić dopiero po 75. roku życia, jako o okresie pogarszania się stanu zdrowia. Jest to wiek czwarty, będący już ostatnim etapem życia. Wśród eu‑

femizmów rejestrowanych przez SNK, określających osobę starszą, należy z pew‑

nością wyróżnić bardzo produktywny wyraz senior, który zastąpił dawniejsze lek‑

semy neutralne rodzime i obce: dôchodca, penzista, np.:

„Ovládacie panely pre seniorov by mali byť označené zreteľnými, prime‑

rane veľkými symbolmi, nemali by byť priveľmi malé či posadené blízko vedľa seba”.

18 Por. http://snakr.waw.pl/wordpress/starosc ‑temat ‑tabu/ (dostęp: 30.04.2010).

19 http://www.bedekerzdravia.sk/?main=article&id=92 (dostęp: 5.12.2009).

101

3.1. Cechy fizyczne człowieka

„Podľa Nadeždy Hrapkovej však ide aj o ďalšie dôležité faktory. Sú to nielen meniace sa očakávania súčasných seniorov od života v dôchod‑

kovom veku, ale napríklad aj snaha o kvalitu a dôstojnosť života v staro‑

be a hľadanie spoločenského poslania staroby”.

Nazwa eufemistyczna senior przywodzi na myśl skojarzenia znacznie łagod‑

niejsze niż dôchodca. Starość ma wtedy zupełnie inny wymiar. Jest bardziej do‑

stojna i szlachetna. W odmianie oficjalnej języka, w sferze publicznej, leksem senior tworzy często formacje kompozycjonalne, np.: senior kluby, senior konto, senior park, czy wyrażenia: kúpele pre seniorov.

„SENIOR PARK je neverejným/súkromným poskytovateľom sociálnych služieb a ponúka sociálne služby v Domove sociálnych služieb”²⁰;

„Poštová banka chce zriadiť nový typ osobného účtu dôchodcu s názvom SENIOR KONTO. Zahŕňa všetky doterajšie možnosti známeho osob‑

ného účtu BONUS POSTKONTO, ktorý banka poskytuje už od roku 1996”²¹.

Jak już wspominaliśmy, można wyróżnić pewne etapy starości, tzw. tretí vek oraz stvrtý vek, przy czym zestawienie tretí vek, jest określeniem eufemistycznym funkcjonującym jedynie w połączeniach typu: univerzita tretieho veku (miejsce, w którym studiują osoby starsze, będące w wieku emerytalnym), a także: gene‑

rácia tretieho veku, Akadémia tretieho veku, dom tretieho veku czy konto tretieho veku. Znaczną ilość przykładów odnajdujemy w SNK, np.:

„Tretí vek sa objavil medzi finálovými hrami v súťaži dramatických te‑

xtov o Cenu Alfréda Radoka 2003. Inscenácia rozpráva príbeh dnešných ľudí, ktorí nedokážu utiecť pred svojou minulosťou”.

„Ľudský život sa člení na tri obdobia – detstvo, dospelosť a tretí vek (po odchode do dôchodku) Anthony Wilson, Clive Gifford – Čo nám prine‑

sie budúcnosť”.

„Dôstojný tretí vek, by nás mal upozorniť na to, že musíme investovať a sústrediť sa na programy zamerané pre našich rodičov”.

Dzisiaj unikamy mówienia wprost o starości, gdyż starość przywodzi na myśl problemy zdrowotne, a nawet bytowe, przede wszystkim raczej smutne skojarze‑

nia, związane z ciężarem, bagażem niesionych doświadczeń. Stąd uniwersalne

20 www.seniorpark.sk (dostęp: 22.10.2010)

21 peniaze.pravda.sk/ucty ‑a ‑kart/clanok/279802 ‑ake ‑ucty ‑ponukaju ‑banky ‑dochodcom (dostęp:

25.07.2012).

i ponadczasowe są przysłowia słowackie: staroba − hotová choroba (‘niekto je ve‑

kom zničený’), oraz starosť − žalosť²².

W słowniku spotykamy wiele produktywnych struktur będących określeniami starości, np.: aktívne starnutie, produktívne starnutie, dôstojná staroba. O starości pisze także dzisiejsza prasa. W celu złagodzenia okresu starości bardzo chętnie stosuje się eufemizmy stopniowane, wśród nich również struktury sprefigowane, które modyfikują znaczenie przymiotnika, np.: starší človek, starší ľudia, postarší muž, postarší pán, np.:

„Mnohí starší ľudia si uvedomujú, že ich deti budú musieť pracovať viac a do vyššieho veku, preto sa nespoliehajú na ich pomoc tak, ako to býva‑

lo samozrejmé v minulosti”²³.

Tak, jak wspominaliśmy wcześniej, starość ociera się też o śmierć, która stanowi dalej dosyć silne tabu. W środowisku ludzi młodych niechętnie mówi się o staro‑

ści, a w związku z tym także o dolegliwościach, niedołęstwu, chorobie czy cierpie‑

niu, a nawet śmierci. Propagowana kultura ponowoczesności propaguje witalizm.

Dla współczesnych społeczeństw cywilizacji zachodniej charakterystyczny jest kult młodości, sprawnego i pięknego ciała²⁴. Ponadto nastąpiło przesunię‑

cie granicy młodości w górę, trwa ona dłużej, dlatego że stosunkowo młodzi lu‑

dzie przechodzą na wcześniejszą emeryturę i nadal pozostają aktywni zawodowo i sprawni fizycznie (na przykład środowisko górników czy policjantów). Z pew‑

nością to aktywność fizyczna czy zawodowa trzyma ich przy życiu, choć wiedzą, że starość nieuchronnie zmierza ku śmierci. Dlatego starość bywa odmładzana przez takie atrybutywne określenia eufemistyczne, jak: nemladý, starší, nenajm‑

ladší, ani mladý ani starý, nie taký starý. Przymiotniki w funkcji eufemistycznej występują w stopniu równym, a także najwyższym, i odnoszą się zarówno do ko‑

biety, jak i mężczyzny: nemladá žena, nemladý, nenajmladší muž, np.:

„Nie už práve najmladší často dosť zaneprazdnený, zato však zodpoved‑

ný a na úrovni hľadám spriaznenú dušu ženského rodu”. […] čo na tom, že už nie je najmladší”²⁵.

„Zvyčajne sa rozvaľuješ v kaviarni, chlipkáš mätový čaj a unudene po‑

čúvaš, čo ti hovorí sympatická, no už nie najmladšia žena. Jej vyšší vek rozhodne treba považovať za pozitívum”²⁶.

22 Podany przykład pochodzi z 1779 roku Starost sam chorost (Historický slovník slovenského jazyka. T. 5: R–rab – Š–švrkotať. Red. M. Majtán. Bratislava 2000).

23 SNK.

24 Por. A. Dąbrowska: Zmiany obszarów podlegających tabu we współczesnej kulturze. W: Język a kultura. T. 20: Tom jubileuszowy. Wrocław 2008, s. 187.

25 http://www.literarnyklub.sk/balla/balla ‑de ‑la ‑cruz ‑ukazka ‑z ‑knihy (dostęp: 25.07.2011).

26 Ibidem.

103