Polityka społeczna i dyplomacja

„Bol som také teliatko, ktorému stačí, že má najpredávanejší singel a jeho plagát visí v každej dievčenskej izbe od Ašu po Košice”.

„Ty môj sprostáčik premilý”.

Przedstawione derywaty to rzeczowniki, które wyrażają pobłażliwy stosunek do opisywanego zjawiska lub osoby. Są nacechowane ekspresywnie, wartościują dodatnio, choć ich podstawy mają zabarwienie ujemne. Słownik SSS odnotowuje cały szereg takich derywatów przymiotnikowych, w większości pełnią one funkcje eufemistyczną, np.: sprostučký, sprostulinký, sprostunký, hlúpučký, prihlúply [expr.

zjemn.], prihorený, prihoretý (trocha sprostý) [subšt.]. Wskazane derywaty prezen‑

tują różnorodną skalę intensywności. W języku słowackim kategoria intensyw‑

ności (cechy) jest wyrażana za pomocą sufiksów intensyfikujących typu: ‑unký, ‑učký ‑ulinký, które modyfikują znaczenie przymiotnika. Zmodyfikowana seman‑

tycznie postać przymiotnika wyraża się cechą ‘trošku, trochu hlúpy’. Dominującą kategorią części mowy wskazanych tu eufemizmów są przymiotniki i imiesłowy, które w omówieniach eufemistycznych dookreślają przysłówki sposobu: pomalšie mysliaci, ťažko chápajúci, menej inteligentný, chudobný duchom, duševne obme‑

dzený. Wszystkie wyróżnione przykłady odnoszą się do wspólnego komponentu znaczeniowego: nerozumný človek. Eufemizacja za pomocą przedstawionych tu wykładników morfologicznych wskazuje wyraźnie na zmiany i przesunięcia se‑

mantyczne, które są bardzo charakterystyczne dla tej właśnie grupy leksemów.

Częstym sposobem eufemizowania są frazeologizmy czy peryfrazy, np.: nevie do päť narátať, nevie kde je sever, má prázdnu hlavu, mať prievan v hlave (o atrak‑

tívnych ženách, ale hlúpych), je chudobný duchom/na duchu/duševne obmedzený [frazeol.], mat’ IQ hojdiaceho koníka/koňa, To je taký „Kubo” [żart.] – od imienia Jakub – ‘nerozvažný človek’. Przedstawione struktury mają charakter żartobliwy, wyraźnie zdystansowany do określonego zjawiska, o którym mowa. Innym przy‑

kładem omówienia eufemistycznego o charakterze ozdobnej frazy, która jedno‑

cześnie łagodzi wymiar głupoty, jest: nepatrí medzi najlepších, ale netreba nad ním lámať palicu (‘strácať dôveru, nádej v nápravu niekoho alebo niečoho’).

3.9. Polityka społeczna i dyplomacja

Przykłady wyróżnionego obszaru eufemizowania są stosunkowo liczne, jed‑

nak problematyka nominacji została potraktowana marginalnie, gdyż powinna ona stanowić przedmiot odrębnych badań językowych. Eufemizmy oprócz funk‑

cji zastępczej, łagodzącej niektóre zjawiska drastyczne, dosadne, pełnią także funkcję maskującą rzeczywistość nieprzychylną dla otoczenia. Struktury eufemi‑

styczne powstają głównie w wyniku manipulacji językowych, z powodów ideolo‑

gicznych i politycznych. Wśród wyrażeń eufemistycznych można znaleźć takie nazwy, wyrażenia, które dotyczą wojny, okupacji czy agresji, a więc zjawisk często drastycznych, katastrofalnych w swej wymowie, np. mierová misia na określenie okupacji Iraku lub humanitárne bombardovanie w miejsce dosadnego wyraże‑

nia: vraždenie civilistov, czy konečné riešenie židovskej otázky zamiast hromadné deportácie a vyvražďovanie Židov. Wśród przykładów możemy wskazać także wyrażenie o charakterze eliptycznym veľká strata, traktujące o Holokauście, czy rozvojové krajiny na określenie krajów trzeciego świata. Popularne wojny określa się łagodzącymi leksemami: akcia, misia. Wymienione przykłady eufemizmów o charakterze polityczno ‑społecznym dotykają zjawiska wspomnianej już po‑

prawności politycznej (por. rozdz. 1.3.). Do wyrażeń z obszaru polityki społecz‑

nej państwa należą uprava cien zamiast zdražovanie, optimalizácia výroby zamiast politika nezamestnanosti, prepúšťanie zamestnancov. Jest to rodzaj ukrytej polity‑

ki, która stanowi wyraz swoistej cenzury. W czasach realnego socjalizmu, w kra‑

jach zachodniosłowiańskich władze obwieszczały regulacje cen, kiedy w istocie chodziło o podwyższanie cen, a nie ich przysłowiową zmianę. W języku polityki, szczególnie podczas uroczystych wydarzeń, dominują leksemy o zabarwieniu po‑

zytywnym, chętnie ucieka się też do utartych zwrotów, a tym samym manipuluje słownictwem.

Viktor Krupa podkreśla, iż:

informatívnosť slovnej zásoby klesá takmer na úroveň melodramatického protikladu „my sme dobrí – oni sú zlí” a napokon stráca vetu účinnosť¹⁵⁶. Kiedy mówimy o własnych niedostatkach oraz pewnych niedociągnięciach ła‑

two uciec w stronę eufemizmów, typu: zložitá situácia, sklz v plnení plánu. W cza‑

sach komunistycznych chętnie posługiwano się słownictwem określanym mia‑

nem „waty językowej”, świadczą o tym następujące wyrażenia: ľudová demokracia oznaczająca ‘totalitný systém riadeny prísne centralisticky’, kultúrna revolúcia – ‘pokrok v kultúre obsiahnutý v krátkom čase, a je to presný protiklad nekon‑

trolovaného chaosu, ktorý de facto vedie národ do kamennej doby’, humanitárna operácia – ‘bombardovanie Juhoslávie’, np.:

„Vláda M. Dzurindu 24.marca 1999 na utájenom zasadnutí odsúhlasila prelet bojových lietadiel NATO ponad naše územie, aby sa vzápäti moh‑

la zacať »humanitárna operácia«”¹⁵⁷.

Za pomocą takich leksemów, jak: demokracia, sloboda, dyktatorzy czy tyrani mo‑

gli narodami manipulować, a tę możliwość nadużycia językowego podsuwał im właśnie emocjonalny składnik wyrazu o konotacjach pozytywnych.

156 V. Krupa: Jazyk – neznámy nástroj. Bratislava 1989, s. 87.

157 http://www.extraplus.sk/950/znamenie ‑hanby (dostęp: 30.09.2011).

147

3.9. Polityka społeczna i dyplomacja

Wszystkie z prezentowanych określeń eufemistycznych pozostawały na usługach nowomowy, a jako szeroko rozumiane peryfrazy miały charakter propagando‑

wy. Ich stosowanie w tematyce społeczno ‑politycznej wynikało z chęci osłabienia drastyczności pewnych zjawisk czy określeń. Zjawisko nowomowy znakomicie wpisało się w rzeczywistość reżimów politycznych. Interesujący materiał eufe‑

mistyczny przynoszą zmiany społeczno ‑polityczne na Słowacji, tj.: okres norma‑

lizacji czy rozpadu Czechosłowacji na dwa niezależne państwa, wejście do Unii Europejskiej, wybory prezydenckie oraz parlamentarne, manifesty programowe partii politycznych, w których dominuje stylistyka emocji, wartościowania oraz ekspresywności. Inne przykłady kolokacji nominalnych, będące znakomitą ilu‑

stracją omawianych zjawisk to: vyčisťovacia operácia ‘operácia totálna likvidácia odporujúcich ľudí’, konečné riešenie židovskej otázky ‘fyzická likvidácia všetkých Židov’, mierová misia ‘okupácia Iraku’, vedľajšie škody ‘veľký hrozný masaker’ itp.

Przedstawione przykłady kolokacji można nazwać eufemizmami poprawno‑

‑politycznymi. Dla Michała Głowińskiego to swoiste peryfrazy – etykiety, któ‑

re, mimo że z pozoru ujawniają wybrane i jednostkowe właściwości przedmiotu, w istocie włączają go w obręb kategorii szerszych, ogólnych, instytucjonalnych¹⁵⁸. Eufemizmy poprawno ‑polityczne były związane z tabu propagandowym, które polegało na przemilczaniu, stosowaniu eufemizmów tematycznych czy kłamstwie w imię wyższych celów¹⁵⁹. Językowi politycznych sloganów, „antysłów” towarzy‑

szą silne emocje. Słownictwo kontrowersyjnych tematów potęguje negatywne i pozytywne emocje. Agresja jest zjawiskiem nader częstym występującym w po‑

lityce, a stosowanie eufemizmów jest tym elementem łagodzącym, „dobrze wró‑

żącym”.

3.9.1. Nazwy instytucji społecznych

Wśród określeń o charakterze eufemistycznym można znaleźć również nazwy instytucji, powoływanych w związku ze zmianą sytuacji społecznej i przemiana‑

mi cywilizacyjnymi – ze względu na rzekomą troskę o obywateli, tych starszych i młodszych. Stąd tak liczne przykłady nazw opisowych, które wiążą się z pew‑

ną nobilitacją i prestiżem, a które można łatwo odnaleźć na portalach interneto‑

wych, np.: dom sociálnych služieb ‘pre starých a chorých ľudi’, hniezdo záchrany

‘verejné prístupné inkubátory pre nechcené, novonarodené deti’, resocializačné strediská ‘domy pre zavislých narkomanov, alkoholikov’, nápravnovýchovné zaria‑

denia, krízové centrá, reedukačné zariadenia, diagnostické zariadenia zamiast lek‑

158 Por. M. Głowiński: Nowomowa po polsku. Warszawa 1990. s. 33.

159 K. Polok: Artykuł poprawny politycznie. W: „Rozmowy o Komunikacji”. T. 1: Poprawność polityczna…, s. 76.

semów i struktur polepšovňa, reedukačné centrum pre delikventnú mládež, zaria‑

denia pre nevychované deti oraz azylové centrum pre utečencov, np.:

„Reedukačné centrum na základe výchovno ‑vzdelávacieho programu a individuálneho reedukačného programu poskytuje deťom do veku 18 rokov s možnosťou predĺženia o jeden rok výchovu a vzdelávanie vráta‑

ne prípravy na povolanie s cieľom ich opätovného začlenenia do pôvod‑

ného sociálneho prostredia na žiadosť dieťaťa”¹⁶⁰.

„Reedukačný domov pre mládež – výchova a vzdelávanie mladistvého, prevýchova emocionálne a sociálne narušenej mládeže, komplexná sta‑

rostlivosť o ťažko vychovávateľnú mládež, pomoc pri začleňovaní do spoločenského života”¹⁶¹.

„Tri dni má v piatok dievčatko, ktoré našli v žilinskom hniezde záchra‑

ny”¹⁶².

Są to takie przykłady wyrażeń, które w sposób zawoalowany opisują rzeczy‑

wistość raczej nieprzychylną, a nazwy użyte wprost, takie jak: starobinec, polepšo‑

vňa, raczej nie zachęcają, wprost przeciwnie, przywodzą na myśl skojarzenia ne‑

gatywne. Podobnie jest ze zmianami semantycznymi w obrębie nazw zawodów, np. asistentka zamiast sekretárka, manažér zamiast vedúci personálneho oddelenia czy pomocnica v domácnosti zamiast slúžka, upratovačka. A oto przykłady zdań z SNK, w których można odnaleźć interesujące eufemizmy:

„A to už vážne nabúra váš celodenný plán, lebo Palmira, vaša portu‑

galská pomocnica v domácnosti, vám chodí vypomáhať až popolud‑

ní. Ste síce rýdza feministka, ale Nicole de Buronová – Srdiečko, na čo myslíš?”.

„Pán Georgie, poradca OBSE pre rómske záležitosti, jeho asistentka a ďalší traja kolegovia vošli popoludní do Irish pubu v centre mesta, aby sa najedli. Prítomná čašníčka ich odmietla obslúžiť a bez okolkov vyzva‑

la na odchod. Aký by mal byť dobrý manažér ľudských zdrojov?”.

„Práca pre Grafton Recruitment Slovakia s.r.o. profesia: konzultant ľud‑

ských zdrojov”; „Práca pre Westhouse Italia Srl, profesia: asistent ľud‑

ských zdrojov”¹⁶³.

160 http://portal.gov.sk/Portal/sk/Default.aspx?CatID=39&etype=1&aid=1878 (dostęp: 30.09.2012).

161 http://www.azet.sk/firma/46263/reedukacny ‑domov ‑pre ‑mladez (dostęp: 30.09.2012).

162 http://spravy.pravda.sk/regiony/clanok/259767 ‑v ‑zilinskom ‑hniezde ‑zachrany ‑nasli ‑ dievcatko/ (dostęp: 30.09.2012).

163 www.jobagent.sk/praca ‑Ludske ‑zdroje ‑a ‑personalita (dostęp: 25.07.2011).

149

3.9. Polityka społeczna i dyplomacja

Reasumując, wypełnienie wyróżnionych tu pól znaczeniowych eufemizmami słowackimi nie jest jednakowe we wszystkich obszarach tematycznych. Są pola, w których to jednak określenia dosadne, nazywające wprost, dominują nad jed‑

nostkami zastępczymi, eufemistycznymi.