Dziedziny eufemizowania w języku słowackim
3.2. Nazwy czynności fizjologicznych
Przykłady przymiotników w stopniu najwyższym, czy też wyższym, stanowią‑
ce komponent składowy eufemizmu wykazują łączliwość z komponentem wer‑
balnym czasownika egzystencjalnego byť (to jest z czasownikiem egzystencjal‑
nym w funkcji eufemistycznej), np. už nie je najmladší czy je v najlepších rokoch.
Struktury stopniowane opisują w sposób zawoalowany okres między młodością a starością. Oprócz przedstawionych tu eufemizmów można przytoczyć również takie przykłady zastępników starości, które są motywowane przez atrybuty wieku.
Są to następujące struktury, notowane zresztą w SSS: muž (žena) v rokoch; človek stredných rokov; ani mladý ani starý; je v tvojich rokoch; je rovnako starý ako ty;
byť v najlepších rokoch; má svoje roky; človek stredných rokov27.Pięknie, a nawet dostojnie, brzmi określenie funkcjonujące w języku słowackim, a także w języku polskim jeseň života, będące swoistą metaforą, która oznacza początek starości oraz wskazuje na schyłek życia i jego bezpowrotne przemijanie:
„V posledných rokoch si už jubilantka viac menej vychutnáva pokojnú jeseň života. Stále ju však vodím na prechádzky a keď príde brat s au‑
tom”28.
„Na Slovensku je zatiaľ 12 percent zamestnaných občanov, ktorí sa roz‑
hodli, že ich jeseň života nemusí byť pochmúrna a spolu poslali na účet všetkých doplnkových poisťovní vyše šesť miliárd korún”29.
Eufemizmy, powstałe w miejscu określeń bezpośrednio traktujących o starości, są motywowane przede wszystkim szacunkiem i taktem. Chodzi o to, aby nie spra‑
wić przykrości osobie starszej, często schorowanej i niedołężnej, która doskonale zdaje sobie sprawę ze swojego stanu fizycznego i osiągniętego wieku.
Warto podkreślić, że ze starością jest podobnie jak ze śmiercią, świadczą choćby o tym następujące przysłowia: smrť na neho zabudla, rastie do zeme, le‑
dva ťahá (vlečie) nohy za sebou. Przywołują one najczęściej smutek, niedołężność i cierpienie. Są w swej wymowie niezwykle obrazowe. Obecnośc eufemizmów od‑
dala widmo nieuchronnej śmierci i odchodzenia.
3.2. Nazwy czynności fizjologicznych
W dzisiejszej kulturze demokratycznej nazwy czynności fizjologicznych sta‑
nowią nadal dość silne tabu. Wprawdzie media publiczne próbują przełamywać
27 Synonymický slovník slovenčiny…, s. 679.
28 SNK.
29 SNK.
ich granice na łamach wizji, w różnych programach porannych, kierowanych głównie do kobiet siedzących w domu, to jednak niektóre z czynności życiowych organizmu ludzkiego stanowią wyraźne tabu i pozostają w tej sferze przemilcza‑
ne. O pewnych funkcjach życiowych człowieka nie potrafimy mówić wprost i do‑
słownie. Wydaje się nam to niestosowne i niesmaczne, szczególnie w towarzy‑
stwie staramy się unikać tematów związanych z wydalaniem, wypróżnianiem czy wymiotowaniem. Milcząco traktuje się też kwestię ludzkiego zapachu. Stanisław Widłak słusznie zauważa, iż „skromność i wstydliwość nie pozwalają nam »nazy‑
wać rzeczy po imieniu« i, gdy chodzi o rzeczy »brudne«, nakazują nam one szu‑
kać innych słów, uciekać się do innych sposobów językowych, dla zakomuniko‑
wania tego, o co nam chodzi. Istnieje tu pewna umowa społeczna, w której strony, używając w rozmowie słów »czystych«, »niewinnych«, mogą mówić o najbar‑
dziej krępujących rzeczach. Nazwy pewnych części ciała nazywa się »wstydliwy‑
mi«, natomiast nazwy pewnych czynności fizjologicznych określa się »dolnymi«.
W tego typu sytuacjach słowa »nieprzyzwoite« są prawie zawsze zastępowane ła‑
godzącymi eufemizmami czy wyrażeniami zastępczymi, często o charakterze opi‑
sowym”30.
Fizjologia niewątpliwie stanowi jeden z elementów sfery intymnej człowieka, której opis zawsze wzbudzał i nadal wzbudza wiele kontrowersji, ludzie bowiem niechętnie wypowiadają się o problemach związanych z przemianą materii, tra‑
wieniem, czy wydalaniem. Wstyd jest przełamywany tylko w takich przypad‑
kach, kiedy istnieje konieczność mówienia o tych procesach fizjologicznych, na przykład w relacjach między lekarzem a pacjentem. W terminologii medycznej stosuje się wówczas leksemy obce, np. fekálie zamiast výkaly, mówi się także o:
uvolnení čreva, znečistení močom, czy ogólnie o vyprázdňovaní sa. Wymienione struktury są stosowne oraz naturalne i nie wywołują społecznego oburzenia, jak również nie stanowią naruszenia czyjejś godności.
O wydalaniu można mówić także wprost i bez żenady tylko w odniesieniu do niemowląt i małych dzieci bądź ewentualnie w czasie choroby, używając nastę‑
pujących przykładów: kakať [det. al. zjemn.] znečistiť, pokakať sa «(mimovoľne) vypustiť výkaly» dojča sa pokakalo: kakať do plienok, dojča sa pošpinilo/znečisti‑
lo, dieťa je mokré (‘pocikané’); dalej cikať [det.] močiť. Leksyka dziecięca obfituje w określenia eufemistyczne. Omówienia eufemistyczne dominują, np.: w rozmo‑
wach między matkami na temat wypróżniania się małych dzieci:
„Moja trojročná dcérka má stále problém s kakaním do nočníka alebo WC; Aj moja dcéra kaká postojačky, (bude mat’ 3 v apríli), na nočník si sadne až keď to má v nohavičkách. To isté aj na záchode s cikaním pro‑
blém nemáme”31.
30 Por. S. Widłak: Zjawisko tabu…, s. 96.
31 www.modrykonik.sk/forum/ucim ‑ho/ako ‑naucit ‑3 ‑rocne ‑dieta ‑kakat ‑do ‑nocnika ‑2/ (dostęp:
22.06.2012).
105
3.2. Nazwy czynności fizjologicznych
W odniesieniu do małych dzieci zwykle używa się czasownika deminutywnego siusiać – pišať, piškať [det.] cikať, np.: dieťa močilo, vyprázdňovalo sa, cikalo do nočníka. Nie zawsze powstawanie wyrażeń tej odmiany wynika z potrzeby eufe‑
mizacji. W przypadku wydalania czasowniki deminutywne łagodzą przykrą treść, są delikatniejsze. Używane i zapożyczane do języka dorosłych z pewnością stają się eufemizmami. W innych sytuacjach tematów o tej treści, raczej wstydliwej, się nie porusza. Podobnie jest z innymi czynnościami fizjologicznymi, tj. z wymio‑
towaniem i puszczaniem wiatrów, a także zapachami ciała (por. grckať zamiast grubiańskiego: grcať ‘vracať, daviť, np. dojča grcká, podobnie vrackať)32.
„totíž môj malý teraz v poslednom čase dosť začal grckať po umelom mliečku neviem z čoho to môže byť, že mu idú zubky alebo že si furt dáva ručičky do úst alebo že som v poslednom čase”33.
Neutralny czasownik słowacki vracať podobnie jak grcať, lecz o innej kono‑
tacji − pejoratywnej, ulega semantycznemu osłabieniu przez dodanie sufiksu ‑k.
Powstanie derywatów czasownikowych deminutywnych grckať, vrackať wskazu‑
je na ich eufemistyczny charakter – vracať ‘vyprázdňovať obsah žalúdka ústami, dáviť, np.: vracia, dávi všetko, čo zje; núti ju na dávanie; vrackať, grckať [zjemn.];
šabliť, tyčkovat’, hádzať šabľu/tyčku [expr.]; zvracať [subšt.], grcať [hrub. subšt.]
(SSS, 827), np.:
„Dietko, ktoré často grcká, kŕmte radšej častejšie, ale v menších porci‑
ách, pred dojčením mu ponúknite hustejší pokrm, trebárs banán alebo cereálnu kašičku”34.
Innym sposobem omówienia tej nieprzyjemnej czynności jest użycie określeń o charakterze peryfrastycznym, omownym: je mi zle, je mu nedobre, je mu nevo‑
ľno, wskazujących wyraźnie na złe samopoczucie, np.:
„Ahoj, ja mám rovnaký problém, je mi zle 24 hodín v kuse, napína má na zvracanie; Po cvičení mi býva nevoľno”35.
Swoistym eufemizmem, zakrywającym nieprzyjemną sytuację jest choroba morska. Eufemizacja dokonuje się, np. przez zastosowanie odpowiednich pery‑
fraz, takich o charakterze żartobliwym, funkcjonujących często w subkulturze młodych, np. pokloniť sa Neptunovi, zbaviť sa obeda, a także dosadnych anality‑
zmów ekspresywnych: typu: hádzať šabľu/tyčku o znaczeniu: ‘tyčkovať, šabliť’.
32 Postać zdeminutyzowana grckať powstała od wyrazu grub. grcať za pomocą sufiksu ‑k.
33 http://najmama.aktuality.sk/forum/dojcata/3968/grckanie ‑po ‑um/ (dostęp: 22.07.2012).
34 SNK.
35 http://www.clinic24.eu/diskusia/283/zvracanie ‑v ‑tehotenstve.aspx (dostęp: 22.07.2012).
Należy wyraźnie zaznaczyć, iż wyróżnione tabu wydalania jest motywowane przede wszystkim skromnością i wstydem. Zdarza się jednak w mediach, a głów‑
nie w programach porannych, przekraczanie granic dobrego smaku, np. poru‑
szanie tematów wstydliwych, odnoszących się zarówno do kobiet, jak i mężczyzn.
Upadek i rozluźnienie obyczajów, a także kultura obnażania spowodowały lawi‑
nowy przyrost wulgarnych jednostek językowych, bądź takich, które są na gra‑
nicy wulgaryzmów i występują głównie w środowisku subkultury młodzieżowej.
Chęć zwrócenia uwagi, dość prymitywne poczucie humoru sprzyjają powstawa‑
niu rubasznych określeń i zwrotów, np.: uvoľniť si črevo, ísť na havaj (záchod), ísť na čuri ‑muri, ocikať sa/znečistiť močom, odskočiť na záchodík, odľahčiť si w zna‑
czeniu ‘odskočiť’. Wyróżnione zwroty mają najczęściej charakter żartobliwy, który z pewnością neutralizuje zjawiska wstydliwe i nieprzyjemne.
Wydalanie jest czynnością fizjologiczną, bardzo wstydliwą i okrytą w naszej kulturze dyskrecją. Obnażanie czynności fizjologicznych, mówienie o nich wprost lub w sposób dosadny jest ponadto łamaniem zasad moralnych oraz przyjętych konwencji obyczajowych. Użycie w tym miejscu eufemizmów jest jak najbardziej stosowne, gdyż oprócz funkcji łagodzącej pełnią one także rolę zasłaniającą. Naj‑
częściej pojawiającym się eufemizmem jest rzeczownik potreba, który w języku słowackim występuje w połączeniu z czasownikiem: vykonať potrebu i jego posta‑
cią niedokonaną vykonávať potrebu, np.:
„Dobrý deň. Mám otázku, mám maličké šteniatko francúzskeho buldo‑
čeka. Je milý priateľský, ale vždy vykoná potrebu doma”36.
Z kolei peryfraza o charakterze nieco rubasznym: odskočiť si na záchodík37, do‑
datkowo zostaje złagodzona przez deminutywum záchodík. Leksem záchod pełni tu funkcję wyblakłego eufemizmu. Wśród określeń potocznych z pewnością do‑
minują eufemizmy z produktywnym czasownikiem, wyrażającym głównie ruch, np. isť na veľkú, tu w połączeniu z przymiotnikiem mamy do czynienia z omó‑
wieniem o charakterze eliptycznym.
Innym omówieniem eufemistycznym, o charakterze zleksykalizowanym, któ‑
ry wyraża potrzebę wypróżnienia jest wyrażenie kozmetická záležitosť. Pewien rodzaj peryfrazy eufemizującej przedstawiają również struktury: idem si odskočiť, ísť na havaj [slang.], gdzie często czasownik ísť jest zastępowany przez predykaty modalne typu: musieť, potrebovať, które w połączeniach z bezkolicznikiem: mu‑
sím si odskočiť, potrebujem si odskočiť oraz na chvíľu sa vzdialiť, informują w spo‑
sób delikatny o tym, iż ktoś się oddala, aby załatwić swoją potrzebę naturalną.
Podobnie jest z użyciem następującego zwrotu w takim kontekście: Máte tu neja‑
kú miestnôstku potrebujem si odskočiť. Wśród innych przykładów opisujących czynności wydalania warto odnotować te, które odnajdziemy w SNK:
36 www.havko.sk (dostęp: 25.07.2009).
37 D. Fulmeková, P. Macsovszky: Klebetromán. Bratislava 2004, s. 169.
107
3.2. Nazwy czynności fizjologicznych
„Dajme otvorenú reč o záchode, prepotrebnej to miestnôstke. Poznám hromadu ľudí, takých i onakých, avšak nestretol som ani jediného, ktorý by si nepotreboval odskočiť na stranu”.
„Stres pred veľkou potrebou. Pokiaľ Vás to ale nijako zvlášť neobťažuje, tak je to naozaj len »kozmetická« záležitosť”.
„Pritom sa niekedy ešte ponižujúco rozlišovala malá a veľká potreba.
Ukazuje sa, že popri miernom zlepšení hygieny sa toho na verejných to‑
aletách veľa nezmenilo. Má ich na starosti samospráva”.
Złagodzona struktura zdaniowa dodatkowo została wzmocniona przez for‑
mę deminutywną rzeczownika miestnosť. Do potocznych określeń, związanych z ogólnym wydalaniem o konotacjach „wycieczkowych” należą zwroty takie, jak:
pokloniť sa prírode, na chvíľu sa vzdialiť, odskočiť na stranu.
Oddawanie moczu i kału należy również do sfery nieczystej i skalanej prze‑
czącej rajskiemu początkowi ludzkości szczególnie w zetknięciu jej z sacrum38. Stąd wyrażeniu treści oddawania moczu i kału służą środki leksykalne, zwroty analityczne, w których ośrodkiem formy wyrażającej jest rzeczownik. W miej‑
scu czasowników dosadnych, nazywających wprost czynności wstydliwe o pro‑
weniencji slangowej, środowiskowej: čúrať, odmocňovať sa [štud. slang.], oraz cikať, występują określenia eufemistyczne o charakterze opisowym i nacechowa‑
niu żartobliwym, np.: ísť na malú potrebu, ísť na čuri ‑muri. Niektóre zwroty mają charakter eliptyczny i wtedy stanowią pewne niedopowiedzenia czy niedomó‑
wienia, np. na chvíľu sa vzdialiť. Wskazana struktura ma znaczenie polisemicz‑
ne, świadczy o konieczności podania kontekstu czy nawet konsytuacji, aby eufe‑
mizm został poprawnie odczytany. Do eufemizmów można zaliczyć także takie wyrażenia oraz pojedyncze leksemy czasownikowe i zwroty, jak: veľká potreba, vykakať sa, vykadiť sa, robiť e ‑e (w komunikacji dorosłych z dziećmi), vypustiť dvojku/jednotku. Ten ostatni zwrot należy do warstwy substandardowej. Z uwagi na bardzo silne tabu, wymieniona sfera wydalania wydaje się być najtrudniejszą w opisie.
3.2.1. Zapachy ciała
Sfera fizjologiczna obejmuje również zapachy człowieka, które wywołują roz‑
maite skojarzenia. Z reguły mówimy tylko o tym, że ciało pachnie przyjemnie.
Nieprzyjemne zapachy nie są aprobowane i akceptowane przez ludzi i społeczeń‑
38 Por. J. Wasilewski: Tabu. Warszawa 2010.
stwo, dlatego chętniej w tym względzie milczymy, a akt milczenia, jak wiadomo, pełni także funkcję eufemizujacą39. Działające w tej mierze dość silne tabu wy‑
nika z pewnością z obawy przed niestosownością i urażeniem danej osoby. Stąd artykuły, które podejmują temat zapachów, w sposób taktowny i delikatny opisują tego rodzaju przypadłości:
„Zlý dych a nepríjemný pach je delikátna záležitosť, pretože okolie o ňom zvyčajne zdvorilo mlčí.; Ako bojovať so zápachom z úst? V 90.
percentách sa tento problém vyskytuje priamo v ústnej dutine”40.
Czasami łatwiej jest użyć nazwy obcej na określenie nieprzyjemnego zapachu (np. halitóza) niż powiedzieć wprost o tej przypadłości: „Zápachu z úst sa od‑
borne povie halitóza (halitosis)”. Nie każdy potrafi powiedzieć komuś wprost, że śmierdzi. Istnieją pewne obiekty, dla których nazwa obca jest wygodniejsza i nie powoduje skojarzeń negatywnych. Ciekawostką jest fakt, że słowackie páchnuť to polskie śmierdzieć. Jest to rodzaj pułapki leksykalnej − aproksymatu funkcjonują‑
cego między bliskopokrewnymi językami słowiańskimi.
3.2.2. Określenia odnoszące się do puszczania wiatrów
Z wydalaniem jest również związane wypuszczanie tzw. wiatrów (gazów).
W języku potocznym funkcjonują rozmaite czasowniki o konotacjach żartobli‑
wych, łagodzących, które wskazują na intensywność oraz dosadność i wulgar‑
ność wypowiedzi, np.: puknúť, fuknúť pustiť, prdnúť si czy drisnúť, a wśród nich najsilniejszy: zasrať. Funkcję neutralizujacą, a jednocześnie polepszającą, pełni utworzony od podstawy czasownikowej derywat osobowy: prdkáčik, nazywający pieszczotliwie osobę zanieczyszczającą powietrze:
„Čo sa chystáš urobiť, povedz mi to, mamina pupkáčik ‒ prdkáčik. »MA‑
MII!! POVEDZ MII!!! Klesla som na záchodové sedadlo a bolo mi jasné, že si to tu budem musieť odsedieť«. Nic sa nestalo ze si si prdla ty môj prdkáčik”41.
39 Dla J. Rokoszowej eufemizm (obok aluzji) jest „grą z milczeniem”, próbą dotknięcia milcze‑
nia niebezpiecznego, nazwania tego co zakazane, co ma pozostać milczeniem. J. Rokoszowa: Mil‑
czenie jako fakt językowy. W: „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 1994, z. 50, s. 41.
40 http://koktail.pravda.sk/v ‑zdravom ‑tele ‑zdravy ‑dych ‑ako ‑bojovat ‑so ‑zapachom ‑z ‑ust ‑p20 (dostęp: 20.07.2009).
41 www.pokec.azet.sk/nikus119/komentare/strana ‑3 (dostęp: 20.07.2009).
109