uwagi wstępne
Prezentowany poniżej tekst, w jakimś stopniu na-wiązuje do opublikowanego w 2020 r. w „Biuletynie PTE” artykułu Ekonomiczne i społeczne skutki prze-sileń cywilizacyjnych [Kleer, 2020, s. 12–16]. Jednak podejście analityczne ma charakter odmienny.
W poniższym tekście próbuję bowiem sformułować model teoretyczny dla zjawiska czy procesu, jakim jest pojęcie czy kategoria cywilizacji. Jest to propozy-cja modelowa odnosząca się zarówno do cywilizacji agrarnej, cywilizacji przemysłowej, jak i rodzącej się cywilizacji informacyjnej (wiedzy).
Jest to próba dosyć ryzykowna, głównie dlatego, że model taki nie może być wsparty na porównywalnych składnikach ilościowych, a jedynie na elementach jakościowych, tzn. takich, jakie występują po pierw-sze, we wszystkich cywilizacjach, i po wtóre, mają decydujące znaczenie dla procesu rozwojowego we wszystkich głównych cywilizacjach niezależnie od różnic, jakie miały, czy mają w nich miejsce.
W powyższym kontekście niezbędne jest jedno wyjaśnienie. Moje podejście i charakterystyka cywi-lizacji różnią się w zasadniczy sposób, od większości wybitnych badaczy cywilizacji, takich jak Braudel [2006], Koneczny [1992; 1935], Toynbee [2000], Hun-tington [1998], i wielu innych, którzy cywilizację łączyli głównie z systemem kulturowym, określonym terytorium, a czasami z systemem wierzeń.
Nie oznacza to, że nie doceniam znaczenia wyżej wymienionych składników, uważam jednak, że nie oddają one istoty kategorii cywilizacji jako zjawiska charakteryzującego się długim trwaniem, a zarazem podlegającym zmianom pod wpływem różnorodnych czynników, wśród których decydujące znaczenie mają procesy ekonomiczne oraz naukowo ‑techniczne.
W moim ujęciu pojęcie cywilizacji jest z jednej strony znacznie szersze w porównaniu z większością ujęć, a z drugiej – dla każdej cywilizacji jest jeden główny składnik ściśle ją spinający. Takim właśnie składnikiem ściśle ją określającym jest podstawowy zasób produkcyjny, określający warunki bytowania, system powiązań oraz społeczno ‑ekonomiczny podział pracy, a także system czy systemy wierzeń mające istotny wpływ na system czy systemy kulturowe.
aRtYKuŁY
* Prof. Jerzy Kleer – Instytut Nauk Ekonomicznych PAN;
e‑mail: jerzykleer@gmail.com.
Dla zrozumienia różnic występujących między cy- wilizacjami można jako punkt wyjścia przyjąć nastę-pującą definicję. Jest to: „Poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej, ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (przede wszystkim wiedzy ścisłej i tech-niki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystywania jej bogactw na swoje potrzeby” [PWN, 2004, s. 342].
Przyjmując powyższą definicję jako punkt wyjścia dla objaśnienia kategorii czy pojęcia cywilizacji, nie oznacza to, że nie wymaga ona pewnego uzupełnienia o dodatkowe składniki. Jednak przyjmując powyższą definicję, chciałem przede wszystkim zwrócić uwagę na pierwszoplanowe znaczenie problematyki ekono-micznej czy ekonomiczno ‑społecznej.
Zanim przedstawię propozycję własnego modelu cywilizacji, chciałbym już na wstępie zwrócić szcze-gólną uwagę na znaczenie czynnika czy składnika ekonomicznego jako głównej – chociaż niejedynej – dźwigni rozwojowej. Uznając czynnik ekonomiczny za decydujący w objaśnianiu charakteru cywilizacji, ich liczba ulega gwałtownej redukcji do następujących cywilizacji:
1) cywilizacja zbieracko ‑łowiecka, 2) cywilizacja agrarna,
3) cywilizacja przemysłowa,
4) kształtująca się współcześnie cywilizacja informa-cyjna.
W poniższej analizie pominięta zostanie cywilizacja zbieracko ‑łowiecka, mamy bowiem o niej zbyt mało wiedzy, by wykorzystać ją do analizy modelowej.
Model poniższy stanowi swoisty sześciokąt zależ-ności, które spełniają różnorodne funkcje, niemniej występują we wszystkich dotychczasowych cywili- zacjach. I to zarówno tych, jakie miały w przeszło-ści charakter dominujący, jak i tych, jakie zaczynają dominować.
I jeszcze jedna uwaga, zarówno historyczna, jak i metodologiczna. Przejście z jednej cywilizacji do kolejnej oznacza, że zawsze ma miejsce jakiś istotny wkład minionej cywilizacji w cywilizację kolejną, chociaż jego znaczenie dla rozwoju ulega relatywnemu zmniejszeniu. Dotyczy to głównie sfery ekonomicz-nej, jak i społecznej. Natomiast dorobek kulturowo‑
‑naukowy jest z reguły w znaczącym stopniu asy-milowany, chociaż równocześnie w dużym stopniu modyfikowany.
Składniki modelu wymagają krótkiej charaktery- styki odzwierciedlającej ich znaczenie dla funkcjono-wania i rozwoju cywilizacji.
Pierwszym, a zarazem głównym jego składnikiem jest podstawowy zasób produkcyjny, określający cha- rakter i sferę działalności ekonomicznej, który zapew- nia warunki przetrwania całego społeczeństwa, a ści-ślej rzecz biorąc społeczeństw niezależnie od relacji między różnymi grupami społecznymi, a zwłaszcza od stopnia ich zróżnicowania dochodowego, społecznego, etnicznego, a także politycznego.
Drugim, niejako pochodnym składnikiem podsta-wowego zasobu produkcyjnego są narzędzia (środki produkcji) pozwalające na w miarę efektywną dzia-łalność gospodarczą, jaki charakter by ona nie miała w konkretnej cywilizacji. Istotne jest tu podkreślenie, że w trakcie istnienia i rozwoju cywilizacji istniejąca technika oraz narzędzia ulegają zarówno wzbogaceniu ilościowemu, jak i jakościowemu.
Trzecim składnikiem modelu jest charakter do-minującej więzi ekonomicznej w danej czy danych społecznościach. Typ więzi w poszczególnych typach cywilizacji ulega dosyć istotnym zmianom, ale zawsze dominujące znaczenie ma więź wynikająca z typu i charakteru gospodarki oraz systemu kulturowego.
Czwartym składnikiem jest system organizacji, za-pewniający możliwości współdziałania w określonych grupach społecznych, co równocześnie stanowi podsta-wowy warunek przeżycia. Równocześnie system ten ulega przemianom wraz ze zmianami ekonomicznymi i społecznymi, a także politycznymi w danej cywiliza-cji. Zmiany te mogą mieć charakter mniej lub bardziej opresyjny, co w przemożnym stopniu jest związane głównie z dominującym modelem produkcji.
Piątym, ważnym składnikiem jest system hierarchi-zacji społeczno ‑produkcyjnej zmienny w czasie, ale obowiązujący w określonych grupach czy społeczno-ściach, i to we wszystkich typach cywilizacji.
Wreszcie szóstym składnikiem zawsze jest jakiś system wierzeń pełniący funkcje spajający daną grupę czy społeczność. Z reguły jest on związany z religią bądź etnicznością. Im bliżej współczesności tym istot-niejszy wpływ na system wierzeń mają tworzące się
i upowszechniające się różnorodne ideologie, w tym głównie o charakterze populistycznym.
Kilka uwag komentarza
Przedstawiony model cywilizacyjny stanowi nie-wątpliwie daleko idące uproszczenie, niemniej – jak się wydaje – ma co najmniej dwie zalety. Po pierwsze, charakteryzuje się składnikami mającymi istotne zna-czenie we wszystkich dotychczasowych cywilizacjach, pomijając cywilizację zbieracko ‑łowiecką. Po wtóre, składniki, na jakich jest ów model zbudowany, są na tyle pojemne, że mogą wchłonąć liczne zmiany, jakie mają czy mogą mieć miejsce w trakcie rozwoju poszczególnych cywilizacji.
Budowa modelu teoretycznego ma głównie służyć nie tylko do nieco innego spojrzenia na pojęcie czy kategorię cywilizacji, ale do zasadniczo odmiennego.
Pomija bowiem te wszystkie odrębne cechy czy wła-ściwości, jakie były przypisywane poszczególnym cywilizacjom, które odróżniały się głównie cechami kulturowymi, a po części również etnicznymi.
Co jest bowiem cechą podstawową modelu cy-wilizacji, to co łączy różne społeczności, a nie to co je dzieli. Stąd też w moim podejściu główny akcent położony jest na sferę ekonomiczną, niezależnie od różnic etnicznych czy kulturowych w szerokim tego słowa znaczeniu.
Przyjmując takie założenie, możliwe się staje wy- jaśnienie mechanizmów rozwojowych każdej cywi-lizacji, jak i możliwość wyjaśnienia przyczyn ich destrukcji, a zarazem pojawienie się zrębów nowej, czy ściślej – kolejnej cywilizacji.
Przyjmując takie założenie, możliwe staje się zro- zumienie systemu powiązań ekonomicznych, możli-wości imitacyjności poszczególnych rozwiązań, jak i odmiennych uwarunkowań, a co zatem idzie również rozwoju różnych społeczności, w zróżnicowanych warunkach i często czy nawet w większości o kon-fliktogennych systemach kulturowych.
Kładąc główny nacisk na ekonomiczne przesłanki rozwoju, nie oznacza to wszakże minimalizowania znaczenia czynnika kulturowego dla rozwoju. Spełniał Struktura modelu
1
3
5 6
4 Podstawowy 2
zasób produkcyjny Technika
i narzędzia pracy
Dominująca więź
ekonomiczno-społeczna System organizacji
umożliwiający współdziałanie
Hierarchizacja
społeczno-produkcyjna System wierzeń, jako czynnik spajający społeczeństwo i jego grupy
ARTYKuŁY͏
i nadal spełnia ważne funkcje, wszakże inne, jakie mu w przeszłości, a po części nadal mu przypisują niektórzy naukowcy zajmujący się problematyką cywilizacji.
Można by górnolotnie stwierdzić, że szeroko rozumiany czynnik kulturowy w jakimś najogólniejszym stopniu upiększa rozwój ekonomiczno ‑społeczny, ale w licznych przypadkach staje się trwałą wartością rodzaju ludz-kiego. I to nie tylko w przypadku rozwoju imitacyjnego.
Kultura w szerokim rozumieniu łączy się bowiem z edukacją, która z kolei staje się siłą napędową sfery materialnej, co przejawia się, jeśli spojrzeć na proces rozwoju w długim przedziale czasowym, w dobrosta-nie ludności, chociaż bardzo zróżnicowanym.
Jako swoiste podsumowanie charakterystyki modelu teoretycznego cywilizacji, należy dodatkowo wskazać na dwie ogólne prawidłowości. Mają one uniwersalny charakter, chociaż formy ich przejawiania są zróżnico-wane, zarówno w skali poszczególnych cywilizacji, jak i między cywilizacjami. Uniwersalną prawidłowością rozwoju jest zróżnicowany jego charakter. Dotyczy bowiem zarówno poszczególnych kontynentów, państw czy innych wydzielonych, mniej lub bardziej autono-micznych terytoriów, nie mówiąc już o poszczególnych grupach czy wręcz jednostkach. Ale owa uniwersalna prawidłowość, posiada różne przejawy, jak i mechani-zmy umożliwiające jej realizację podstawowego celu, jakim jest różnicowanie społeczne, głównie chociaż niewyłącznie, z punktu widzenia statusu materialnego, jak i miejsca w strukturze władzy. Jakkolwiek owa uniwersalna prawidłowość dotyczy wszystkich cywili-zacji, to mechanizmy sprawcze jej realizacji mogą być i są różne w poszczególnych cywilizacjach, jak i na poszczególnych kontynentach czy państwach.
Problematyka związana ze zróżnicowaniem i jego mechanizmami jest jedną z ważniejszych, nie tylko w przypadku analiz międzycywilizacyjnych, ale także dla poszczególnych typów rozwoju w państwach, oraz na różnych przestrzeniach. Zależna jest bowiem od charakteru władzy, ściślej sposobu jej sprawowania, a zwłaszcza jej opresyjności politycznej, jak i ekono-micznej, a także społecznej.
Jakkolwiek problem zróżnicowania społeczeństw pod względem dochodowym, politycznym czy spo-łecznym, ma długotrwałą historię, to zmienność jej mechanizmów w dużym stopniu jest uzależniona od charakteru cywilizacji.
Skrótowa charakterystyka modelu w poszczególnych cywilizacjach
1. Podstawowy zasób produkcyjny Cywilizacja agrarna
Podstawowym rodzajem działalności gospodarczej w cywilizacji agrarnej były różne formy wykorzysta-nia szeroko rozumianego rolnictwa, zarówno przez
różnorodne uprawy rolne, jak i w zakresie hodowli.
Istotną rolę odgrywała lokalizacja terytorialna.
Ważny z tego punktu widzenia był charakter i za-sięg osadnictwa. Zmieniał się zarówno czasowo, jak i terytorialnie, a także przybierał różne formy własno- ściowe. Zmieniały się bowiem formy zależności mię-dzy grupą dominującą a masami zależnymi, których formy były zróżnicowane.
Jakkolwiek dominującą formą produkcji było rol-nictwo, to równocześnie w końcowej fazie, zresztą długo trwającej, pojawiają się miasta i nieznany wcze-śniej rodzaj produkcji, a także nowy typ czy typy zależności. Chociaż w całej cywilizacji agrarnej, a co najmniej do początków cywilizacji przemysłowej, dominujący jest podział na ludzi wolnych i na nie-wolników czy quasi ‑niewolników.
Cywilizacja przemysłowa
Przejście z jednej cywilizacji do następnej zawsze ma charakter rewolucyjny. W przypadku cywilizacji przemysłowej owa rewolucja dokonała się w począt-kowych fazach, na dwóch poziomach: w zakresie postrzegania świata zapoczątkowana przez Erazma z Rotterdamu, a w zakresie podstawowego zasobu produkcyjnego przez Jamesa Watta, dzięki odkryciu i zbudowaniu maszyny parowej, a także przez odkrycia geograficzne.
Głównie owa rewolucja przejawiała się zastąpie-niem pracy ręcznej pracą maszynową, jaka wymagała względnie wolnych pracowników, jak i stale wzrasta-jących rozwiązań technicznych. Przesunięcie części ludności wiejskiej do miast staje się koniecznością.
Stopniowo produkcja przemysłowa staje się dominu-jąca, tworząc nowe branże przemysłu, a także nowe formy usług.
Rewolucja przemysłowa jest produktem Europy Zachodniej, która stopniowo się upowszechniała, i jej głównym obszarem stał się europejski krąg kultu-rowy, wykraczający częściowo poza granice Europy.
Dla pełnego ukształtowania cywilizacja przemysłowa potrzebowała ok. 2–3 stuleci. Co wszakże nie znaczy, że zagościła na całej kuli ziemskiej.
Jej charakterystyczną cechą było szybkie tempo upowszechniania, chociaż w ograniczonym stop-niu i czasie. Jej efektem był rozwój miast i w miarę powszechna edukacja głównie ludności miejskiej.
A także rozwój kultury, zróżnicowana poprawa do-brostanu ludności, jak i liczne konflikty zbrojne.
Cywilizacja informacyjna
Cywilizacja informacyjna znajduje się dopiero w fazie wstępnej, stąd trudno w sposób pełny sfor- mułować, jaki jest jej podstawowy zasób produk-cyjny. To co jest już w miarę w pełni określone, wiąże się ze specyficznym charakterem sektora usługowego. Jest to szeroko rozumiany sektor ko-munikacyjny, jak i zmodyfikowana część sektora
przemysłowego, który uległ – przynajmniej po części – dosyć daleko idącej modyfikacji. Można tu wskazać na robotyzację, sztuczną inteligencję, a także wizualizację.
Głębokim zmianom uległ system rynkowy, za-równo przez globalizację, jak i przez pojawienie się korporacji transnarodowych, a także przez kształto-wanie się rynku światowego.
2. Charakter i rozwój narzędzi dla wzrostu produkcji Cywilizacja agrarna
Rozwój narzędzi czy szerzej postępu naukowo‑
‑technicznego był bardzo powolny i głównie wiązał się z rozwojem miast oraz pojawieniem się nowego typu narzędzi produkcji, a także pewnym „wysypem” uczo-nych w niektórych częściach świata, bardzo zresztą terytorialnie zróżnicowanych – od Egiptu, Persji po-przez Rzym czy Grecję, a także Chiny.
Postęp techniczny, a także naukowy ma miejsce ze stale wzrastającymi podbojami i coraz lepszym wyposażeniem owych formacji militarnych. Postęp techniczny podlega pewnej imitacji wraz z podbojami i naśladownictwem rozwiązań, ze stale poszerzającą się znajomością świata.
Cywilizacja przemysłowa
Rozwiązania techniczne, jako produkt rodzaju ludz-kiego, w coraz szerszym stopniu opanowują różne dziedziny produkcji, lecz głównie są skoncentrowane na przemyśle wraz obszarami z nim powiązanymi.
Rozwój przemysłu był i jest bezpośrednio związany z gospodarką rynkową, co z kolei wymusza z jednej strony nowe formy komunikacji (poczta, kolej, ga-zety itd.), a z drugiej stanowi bodziec do rozwoju szeroko pojętej edukacji. A zwłaszcza wpływa na rozwój twardej infrastruktury niezbędnej dla rozwoju gospodarki rynkowej. A ta z kolei ma bezpośredni wpływ na rozwój instytucji, związanych z systemem prawnym oraz różnymi regulacjami, jakie stają się domeną państwa.
Cywilizacja informacyjna
Cywilizacja informacyjna oferuje duży i nowy zestaw narzędzi, które jednak nie eliminują wielu podstawowych narzędzi cywilizacji przemysłowej.
Nowe narzędzia to:
1) pojawienie się i wykorzystanie Internetu, 2) zbiór danych i cyfryzacja,
3) sztuczna inteligencja, 4) wizualizacja,
5) nowa forma więzi rynkowej, jaką jest globaliza-6) próby podboju kosmosu,cja,
7) praca zdalna i nauka zdalna.
3. Dominujące formy więzi ekonomiczno ‑społecznej Cywilizacja agrarna
Dominująca więź ekonomiczna miała związek z jednej strony przez przemożny wpływ gospodarki naturalnej w systemie powiązań plemiennych, a z dru-giej procesy wymiany miały ograniczony charakter, przynajmniej do powstania miast i początków gospo-darki rynkowej.
Początkowo wymiana miała charakter barterowy, zarówno z innymi plemionami, jak i pojawiającymi się miastami. Ta forma więzi stanowi początki go- spodarki rynkowej, która zaczyna dominować w mia-stach, i stopniowo przenikać na wieś, do gospodarki rolnej. Natomiast głównymi promotorami gospodarki rynkowej stają się powstające i rozwijające się mia-sta, z dominującą formą produkcji rzemieślniczo‑
‑przemysłowej czy quasi ‑przemysłowej.
Ale na system więzi ekonomicznej w cywilizacji agrarnej należy spojrzeć z nieco szerszej perspektywy, zarówno społecznej, jak i organizacyjnej.
Systemy więzi możemy określić następująco:
pierwszy i najwcześniejszy odwoływał się do więzi
• plemienno ‑rodowych, a po części etnicznych;
drugi natomiast był tworzony przez grupę czy
• grupy, które zdołały już zdobyć w miarę trwałą władzę, i narzucić rozwiązania odpowiadające jej interesom, a także długofalowym celom;
trzeci z kolei był efektem dominującej formy wie-• rzeń, jakie zostają zaakceptowane bądź narzucone czy przejęte przez grupy dominujące, w których rękach skupiona była władza, bądź tej która do zdobycia zmierzała.
I to niezależnie, w jaki sposób owa władza została zdobyta.
Cywilizacja przemysłowa
Nową formą jest pojawienie się suwerennych państw, co skutkowało powstaniem nowych instytucji obejmujących wszystkie obszary życia społeczno‑
‑polityczno ‑gospodarczego.
Coraz silniejsza staje się więź etniczna, pojawia się silnie rozwinięty podział klasowy, głównie na klasy kapitalistów i proletariat.
Pojawiają się partie polityczne o zróżnicowanych ideologiach, jak i daleko posunięte zróżnicowanie religijne społeczeństwa.
Kształtowanie tak zróżnicowanego społeczeństwa uruchamia różnego rodzaju przejawy konfliktogenno-ści, których podstawę stanowi nowa strukturalizacja społeczna.
Cywilizacja informacyjna
Jak na razie nadal dominująca forma więzi jest związana z państwem suwerenno ‑narodowym, ale
ARTYKuŁY͏
pojawiają się nowe formy w postaci ugrupowań inte-gracyjnych, nie tylko w Europie, ale i na pozostałych kontynentach.
Prowadzi to do stale poszerzającej się więzi rynko-wych za sprawą kształtowania się rynku światowego i przepływu nie tylko towarów, ale i ludzi.
Szczególną rolę odgrywa tu nowy system komuni- kacyjny, pozwalający na pojawienie się więzi o cha-rakterze światowym.
Wreszcie coraz większego znaczenia nabierają róż-nego rodzaju ideologie o zasięgu światowym.
4. System organizacji i współdziałania Cywilizacja agrarna
Każda forma działalności zbiorowej wymaga współdziałania oraz odpowiedniej dla niej organi- zacji. W warunkach cywilizacji agrarnej system or-ganizacji miał charakter zróżnicowany, co wynikało ze swoistego izolacjonizmu produkcji, zwłaszcza w czasach dominacji systemu plemiennego. Wraz ze wzrostem populacji, a zwłaszcza powstawaniem miast, pojawiła się potrzeba różnych form organizacji, co zostało wymuszone, zarówno nowymi profesjami, pewnym już podziałem pracy, wymianą dóbr oraz usług, a zwłaszcza istniejącym podziałem na ludzi wolnych, częściowo zależnych oraz niewolników.
Stopniowy rozwój miast był w znaczącym stop-niu zasilany dopływem ludności rolniczej, a także w wyniku podbojów i pojawieniem się niewolników.
Tempo i formy kształtowania się nowych profesji były w dużym stopniu zależne od liczby ludzi kreatywnych, w przytłaczającym stopniu wolnych, mających skłon-ności do ryzyka.
Zmiany te postępowały stopniowo, bowiem począ-tek miast jest datowany na okres przed 10–12 tys. lat, i początkowo głównie na Bliskim Wschodzie.
Można zatem przyjąć, że formy organizacji na róż- nych terytoriach kształtowały się nie tylko ewolucyj-nie, ale w sposób bardzo zróżnicowany.
Cywilizacja przemysłowa
System organizacji w warunkach cywilizacji prze-mysłowej opierał się na dwóch głównych podstawach:
państwie suwerennym oraz systemie przemysłowym, którego podstawą były przedsiębiorstwa przemysłowe z własną strukturą organizacyjną.
Organizacja państwa była oparta na zróżnicowa-nych ośrodkach władzy: od władzy centralnej, poprzez władzę regionalną, częściowo opartą na samorządach, aż po najniższy poziom wójta i sołtysa. Wreszcie miał miejsce rozwój sądownictwa i policji, dbających o respektowanie prawa.
Natomiast w przedsiębiorstwach organizacja była następująca: od właściciela, poprzez kierownictwo przedsiębiorstwa, inżynierów, techników, aż po maj-strów, a najniższym szczeblu – robotników.
Cywilizacja informacyjna
System organizacyjny ulega istotnym zmianom, zarówno dzięki nowemu systemowi komunikacyj-nemu, który wykorzystuje państwo, jak i wszystkim podmiotom ekonomicznym.
Równocześnie ma miejsce daleko idąca nowa struk-turalizacja społeczno ‑zawodowa, charakteryzująca się zanikiem wielu starych profesji i pojawieniem nowych, a także nowej klasy, jaką jest prekariat.