Elżbieta mączyńska
*Jest to książka niezwykła, łącząca refleksje doty-czące trendów i zjawisk w okresie przed pandemią COVID‑19 oraz w jej trakcie. Dzieło to cechuje holizm i interdyscyplinarność, a przy tym długi horyzont czasowy analiz. To fascynująca lektura dotycząca fundamentalnych obecnie zagadnień i problemów, z jakimi zderza się świat, zmagający się z jednej strony z pandemią, a z drugiej z wyzwaniami czwartej re-wolucji przemysłowej i związanym z nią przełomem cywilizacyjnym.
Recenzowana książka jest dziełem piętnastu auto-rów, znanych naukowców, ekspertów legitymujących się bogatym dorobkiem naukowym oraz doświadcze-niem praktycznym, związanym z funkcjonowaniem w różnego rodzaju strukturach instytucjonalnych w kraju, jak i za granicą. Praca tak licznego i wysoce kompetentnego zespołu autorskiego zaowocowała właśnie holizmem, kompleksowością i interdyscypli-narnością wywodów, ale także – co w takiej sytuacji naturalne – różnorodnością opinii, dotyczących anali-zowanych zagadnień. Ubogaca to dzieło i uatrakcyjnia jego lekturę.
Nicią przewodnią książki są zagadnienia zmian współczesnego świata w kontekście procesów glo- balizacji. Stąd też eksponowana jest kwestia różno-rodności postrzegania i definiowania globalizacji, co wiąże się z występowaniem rozmaitych nieporozu-mień i błędnych interpretacji oraz ocen. Uwydatnia się to zwłaszcza silnie, jeśli uwzględniany jest poza-europocentryczny punkt widzenia. I właśnie analizy globalizacji nie tylko z perspektywy europejskiej, lecz także z perspektywy zmian występujących na innych kontynentach i w pozaeuropejskich krajach stanowią podstawowy walor recenzowanego dzieła, co wzmac-niane jest przez oryginalność i niekonwencjonalność ocen. Przesądza to o jego atrakcyjności. Ze względu
* Prof. Elżbieta Mączyńska – prezes PTE, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
na owo pozaeuropocentryczne ujęcie przedstawionych w książce analiz, można uznać to dzieło za niezwykle inspirujące nawiązanie do wcześniej wydanej przez PWN publikacji Jerzego Kleera Zmierzch Europy oraz książki Ekonomiczna pozycja Europy w świecie pod redakcją Jerzego Kleera i Konrada Prandeckiego.
Redaktorzy naukowi recenzowanego dzieła podkre-ślają, że choć nie ulega wątpliwości, iż współcześnie globalizacja jest główną siłą napędową przemian, to jednak potencjał przemian występował zawsze,
Książka jest dostępna w trybie otwartym (open access) pod adresem http://prognozy.pan.pl/images/publikacje/2020‑01‑
ZMSS‑web.pdf.
zmiana jest bowiem procesem trwałym, towarzyszą- cym ludzkości od zarania dziejów. Tym samym auto-rzy uwypuklają znaczenie zmiany napędzanej różnymi czynnikami, zaś jednym z nich jest globalizacja.
Logikę i treści przedstawianych w opracowaniu wywodów odzwierciedla już sama struktura liczącego prawie 300 stron dzieła. Składa się ono z szesnastu rozdziałów przyporządkowanych do, poprzedzonych redakcyjnym wstępem, czterech części, z których dwie pierwsze dotyczą tytułowych kategorii rozpatrywanych w książce, czyli zmiany oraz globalizacji. Część trzecia dotyczy pozaeuropejskiego spojrzenia na globalizację.
Z kolei część czwarta to rozważania na temat reakcji na globalizację. W zakończeniu książki jej redaktorzy naukowi formułują dalsze pytania badawcze, jakie nasuwają się pod wpływem analiz przedstawionych w poszczególnych rozdziałach. Pytania te zarazem wskazują na potrzebę rozwijania badań związanych z tematyką recenzowanej książki.
ZMIANY ZACHODZĄCE W ŚWIECIE to tytuł I części recenzowanego dzieła. Część ta obejmuje trzy rozdziały, z których pierwszy, autorstwa nauko- wych redaktorów książki, stanowi syntetyczną ana-lizę dokonujących się przemian świata i to niemal od zarania jego dziejów. Analiza ta przedstawiana jest m. in. poprzez oryginalną, autorską koncepcję sied-miokąta czynników zmian, obejmującego następujące elementy: 1. Zakres znajomości świata, 2. Charakter elit i grup, 3. Nauka i edukacja, 4. Postęp techniczny, 5. Charakter i możliwość ekspansji gospodarczej i terytorialnej, 6. Rozwój poprzez wojny, 7. Wkład odchodzącej cywilizacji do kolejnej.
Długa perspektywa analityczna, z uwzględnieniem rzeczonego siedmiokąta, stanowi ważne i pobudzające do refleksji tło analiz przedstawianych w kolejnych rozdziałach, w tym w rozdziale Bogdana Galwasa Postęp techniczny a zmiany światowe oraz Adriany Łukaszewicz Świat w obliczu pandemii.
Część II recenzowanego dzieła, opatrzoną tytu-łem GLOBALIZACJA, rozpoczyna tekst Andrzeja Sopoćki Globalizacja. Nowy kształt. Na tym tle w ko-lejnym rozdziale Juliusz Kotyński przedstawia Szanse i zagrożenia dla trwałego rozwoju gospodarczego Europy i Polski związane ze zmianami globalnymi w XXI wieku. Tę część zamyka rozdział Franciszka Kubiczka Polska w świetle międzynarodowych indek-sów społeczno ekonomicznych.
Część III POZAEUROPEJSKIE SPOJRZENIE NA GLOBALIZACJĘ składa się z pięciu rozdziałów, w których charakteryzowana jest specyfika podejścia do globalizacji, z uwzględnieniem doświadczeń regio-nów świata, w tym przede wszystkim doświadczeń azjatyckich. Tę część książki otwiera tekst Krzysz- tofa Mroziewicza, dotyczący Indii, pod prowokują-cym tytułem Globalizacja duszy. Przedmiotem analiz
w kolejnym rozdziale autorstwa Arkadiusza Żukow-skiego jest Republika Południowej Afryki w dobie globalizacji na tle Afryki i świata. Z kolei na kontynent Południowej Ameryki przenosi czytelnika rozdział Krzysztofa Piaseckiego Ewolucja modelu neolibe-ralnego w krajach Ameryki Łacińskiej: od etatyzmu do postneoliberalizmu. Końcowe dwa rozdziały w tej części książki dotyczą Azji. I tak przedmiotem analiz podjętych przez Małgorzatę Burchard ‑Dziubińską jest Transformacja systemowa w dobie globalizacji – szanse i zagrożenia na przykładzie wybranych gospo-darek emancypujących się państw Azji Środkowej.
Tę część książki zamyka rozdział autorstwa Zbigniewa Madeja Chiński wzorzec globalizacji.
REAKCJE NA GLOBALIZACJĘ to tytuł IV części książki. Część ta obejmuje pięć rozdziałów. Pierwszy, autorstwa Pawła Kozłowskiego dotyczy Globaliza-cyjnej rezonacji, tj. postrzegania globalizacji i opinii oraz odczuć ludzi na jej temat. Z kolei Katarzyna Sobiech ‑Grabka, w rozdziale Globalne efekty ze-wnętrzne – odpowiedzialność międzypokoleniowa, analizuje relatywnie rzadko podejmowane zagadnienie pokoleniowych następstw globalizacji, przede wszyst-kim w kontekście inwestycji publicznych i partnerstwa publiczno ‑prywatnego. Natomiast Jerzy Kleer w ko-lejnym rozdziale przedstawia temat Integracja jako efekt globalizacji. Kwestiom integracji poświęcony jest też tekst Katarzyny Nawrot Współpraca i inte-gracja gospodarcza Azji Wschodniej wobec procesów globalizacji i regionalizacji. Tę część książki zamyka rozdział Konrada Prandeckiego Państwo wobec glo-balizacji.
Taka struktura recenzowanej książki jest dostoso-wana do stawianych w niej pytań i celów badawczych.
Książka w takim ujęciu stanowi klarowne przedsta-wienie zmian współczesnego świata w kontekście historycznym oraz globalizacji jako współcześnie głównego motoru przemian.
Przedstawiona w książce złożoność przemian we współczesnym świecie charakteryzowana jest z róż- nych punktów widzenia i z uwzględnieniem zróż-nicowanych perspektyw badawczych, co tworzy wieloaspektowy obraz tych zmian. Choć ze względu na złożoność podejmowanej problematyki i zróżnico-wane perspektywy badawcze poszczególnych autorów, przedstawione w książce oceny nie mogą być ani jed-noznaczne, ani ostateczne, to z pewnością są niezbędne w kreowaniu długookresowych, wielowariantowych scenariuszy przyszłych przemian. Scenariusze takie zaś w warunkach nasilającego się współcześnie syn-dromu niepewności stają się niezbędnym warunkiem ograniczania ryzyka dryfu w przyszłych przemianach świata. Jak bowiem zauważają Jerzy Kleer i Konrad Prandecki „(...) wprawdzie poznawanie świata to długi proces, który wciąż trwa, ale dziś świat jest już na tyle
WYBRAnE KSIążKI PTE,PuBlIKACJE nADESŁAnE ORAZ RECEnZJE
dobrze rozpoznany, że potrafimy w miarę poprawnie ocenić zarówno korzyści, jak i zagrożenia wynikające ze zmian, które są niezbędne tak z punktu widzenia dalszego kształtowania cywilizacji informacyjnej, jak i charakteru bieżących zagrożeń, a także potencjalnie narastających konfliktów, istniejących już między poszczególnymi państwami, jak również źródła kon-fliktów wewnętrznych”.
Książka stanowi niewątpliwie dzieło poszerza- jące wiedzę na temat przemian świata, dzieło ma-jące wymiar zarówno świeżości teoretycznej, jak i użyteczności praktycznej. Autorzy wiele miejsca poświęcają m. in. wieloaspektowym, rozległym na-stępstwom czwartej rewolucji przemysłowej jako czynnika kształtującego przemiany współczesnego świata. Istotne przy tym jest, że w przedstawianych analizach uwzględniany jest nie tylko kontekst eko-nomiczny, lecz także aspekty kulturowe, polityczne, klimatyczne i inne. Nie mniejsze znaczenie mają też wątki socjologiczne i psychologiczne, co szczególnie wyraziście przejawia się w tekstach Pawła Kozłow-skiego i Krzysztofa Mroziewicza.
Szczególnie kontrowersyjnym, rozpatrywanym w książce zagadnieniem jest kwestia roli i sprawczo-ści, sprawności państwa. Jest to zagadnienie ważne tym bardziej, że czwarta rewolucja przemysłowa w po-łączeniu z globalizacją i dokonujące się w związku z tym przesilenia cywilizacyjne mogą skutkować na tyle głębokimi przemianami, że są one w stanie pod- ważać fundamenty obecnego megasystemu wolno-rynkowego kapitalizmu, co eksponuje m. in. Andrzej Sopoćko. Procesy te mogą tym samym całkowicie zmienić rolę państwa, niektóre jego funkcje osła-biając, a inne umacniając. Kwestia ta przewija się przez prawie wszystkie rozdziały książki, a specjalne miejsce zajmuje w kończącym ją rozdziale autorstwa Konrada Prandeckiego, który m. in. zwraca uwagę na polaryzację poglądów na temat roli państwa. Ma to też związek ze zróżnicowanymi modelami państwa w po-szczególnych krajach, co znajduje odzwierciedlenie także w innych rozdziałach książki, w tym autorstwa Zbigniewa Madeja, Konrada Piaseckiego, Małgorzaty Burchard ‑Dziubińskiej i Arkadiusza Żukowskiego.
Przedstawiane są ponadto analizy międzynarodo- wych statystyk i indeksów (w tym dotyczących Pol-ski), będących ilustracją dokonujących się przemian w świecie. Analizy takie stanowią tematykę przede wszystkim rozdziałów autorstwa Juliusza Kotyńskiego i Franciszka Kubiczka.
Ze względu na aktualność, pilność, użytecz-ność praktyczną i wrażliwość charakteryzowanych w książce zagadnień, powinna ona stanowić obo-wiązkową lekturę nie tylko dla naukowców, lecz przede wszystkim dla głównych kreatorów życia społeczno ‑gospodarczego, polityków, parlamenta-rzystów i przedstawicieli rządu.
Ponadto, ze względu na dydaktyczne walory książki, zasadne byłoby jej wprowadzenie do zestawu lektur z zakresu nauk społecznych i humanistycznych.
Jest to istotne tym bardziej, że jak stwierdzają naukowi redaktorzy książki: „Żyjemy w szczególnych czasach, które można określić jako przesilenie cywilizacyjne.
W praktyce, współcześnie można zaobserwować dwa całkiem odmienne przesilenia cywilizacyjne. Pierw-sze, to przechodzenie z cywilizacji przemysłowej do cywilizacji postprzemysłowej (informacyjnej), a drugie, to destrukcja cywilizacji agrarnej (...). Gdyby pojawiła się potrzeba odpowiedzi na pytanie, w jakiej cywilizacji żyjemy, to w zależności komu i gdzie za-dano by takie pytanie, odpowiedzi byłyby różne. Świat współczesny jest swoistym konglomeratem trzech wzajemnie się przenikających cywilizacji, o różnym potencjale ludnościowym, ekonomicznym, społecz-nym i politycznym”.
Książka, mimo niepodważalnej aktualności, wagi tematycznej i atrakcyjnej narracji, nie jest wolna od pewnych usterek i luk. Zauważalne są pewne słabości książki, dość typowe zresztą dla prac zbiorowych.
Jedną z nich jest pewna niespójność terminologiczna.
Te same kategorie czy pojęcia określane są w po-szczególnych rozdziałach niejednorodnie. Dotyczy to np. pojęcia rozwój społeczno gospodarczy. Zasadne byłoby bardziej precyzyjne dodefiniowanie pojęcia takiego rozwoju i jego trwałości, zwłaszcza w kontek-ście dokonujących się zmian współczesnego świata.
Byłoby to zasadne tym bardziej, że niezbyt trafne i pre-cyzyjne jest używanie pojęcia rozwój zrównoważony.
To nie w pełni poprawne tłumaczenie – kalka z jęz.
angielskiego pojęcia sustainable. Równowaga jest bowiem stanem chwilowym, przejściowym. Natomiast motorem przemian jest nierównowaga.
W książce brakuje zdefiniowania pojęcia zmiany w kontekście pojęcia rozwoju, z uwzględnieniem kwe- stii problematyczności kategorii rozwoju zrównowa-żonego. Dodefiniowanie tych pojęć jest istotne tym bardziej, że są one składnikiem wielu ważnych tez w książce. Dotyczy to np. stwierdzenia Jerzego Kleera i Konrada Prandeckiego, że „(...) rozwój i zmiany z nim związane nie mają charakteru linearnego, tylko bardzo sinusoidalny, i to na wszystkich poziomach:
państw, kontynentów, jak i świata. Wynika z tego wniosek, że również w przyszłości zmiany w powią-zaniu z rozwojem będą miały podobny charakter, co daje się już współcześnie zauważyć”. Przy tym nie-które pojęcia są stosowane synonimicznie, zamiennie, jak np. kraj i państwo, a to nie są synonimy. Taka zamienność narusza niekiedy merytoryczną klarow-ność wywodów.
Uwagi te nie zmieniają mojej wysoce pozytywnej opinii o książce. Zachęcam zatem do lektury.
KNE PAN i RN PTE zorganizowały w ostatnim cza-sie – zapraszając do współpracy także inne instytucje czy gremia naukowe – kilka seminariów naukowych poświęconych ekonomicznym i społecznym aspek-tom pandemii COVID‑19. Pierwsze, Gospodarka i społeczeństwo postcovidowe: spojrzenie ekono-misty i psychologa społecznego, odbyło się 13 paź-dziernika ubiegłego roku i było próbą ogólnego, czy wstępnego spojrzenia na podstawowe problemy i wyzwania implikowane pandemią z porównaw-czego – choć w wielu aspektach nakładającego się na siebie (choćby biorąc pod uwagę rozwój eko-nomii behawioralnej z jednej strony, psychologii zaś ekonomicznej z drugiej) punktu widzenia tych dwóch nauk społecznych. Wprowadzenia do dyskusji dokonali profesorowie Marian Gorynia oraz Dariusz Doliński.
Zapraszając do współpracy Komitet Nauk o Finan-sach PAN oraz Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, KNE PAN i RN PTE zorganizowały 17 listopada ubiegłego roku seminarium pt. Pandemia COVID19 a finanse publiczne i stabilizacja makroekonomiczna – czy potrzebna jest zmiana paradygmatów? Wprowa-dzeniem do dyskusji były referaty przygotowane przez następujące osoby: prof. Stanisław Gomułka (członek PAN, członek KNE PAN) – Czy Polska może być drugą Grecją?; prof. Stanisław Owsiak (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, członek KNoF PAN) – Czy czas na nowe paradygmaty – perspektywa finansów publicznych?; prof. Marzanna Poniatowicz (Uniwersytet w Białymstoku) – Reakcje fiskalne państw na kryzys COVID19; prof. Małgo- rzata Zaleska (członek PAN, członek KNoF) – Re-akcja sieci bezpieczeństwa finansowego na skutki pandemii COVID19.