Kamienica

Wieœ, oddal. po³udn. po³udn. zachodnie od Limanowy 15½ kilom. Parafia w miejscu.

Pierwotnie mo¿e nazwa góry Gorcz⁷⁷ (D³ugosz, Lib. ben. III, 438, 446), obejmowa³a terytoryum tej wsi (S³. geogr.), która za³o¿ona w r. 1297⁷⁸ (?) przez Gryfinê, wdowê po Leszku Czarnym (Morawski, S¹de-czyzna I, 189) by³a w³asnoœci¹ Klarysek staros¹deckich (S³. geogr.). R. 1330 ksieni Klarysek staros¹-deckich pozwala lokowaæ wieœ tê na prawie magdeburskim⁷⁹ (Kod. dypl. Ma³. II, 272).

R. 1735 wieœ by³a zniszczona przez Moskali pustosz¹cych okolice Czorsztyna (Janota, Przewodn. na Bab. Górê, str. 51). R. 1782 zabra³ j¹ rz¹d austr. konwentowi a r. 1830 sprzeda³ j¹ Józefowi Kirchnero-wi, z którego córk¹ w³asnoœæ przesz³a do Marsza³kowiczów⁸⁰, od tych zaœ do firmy handl. (S³own.

geogr.). PóŸniej w³aœcicielami dworu byli X. hr. Adam Potulicki, hr. Ludwik Dêbicki …

77 Pierwotnie nazwa Kamienica odnosi³a siê do rzeki wpadaj¹cej do Dunajca, nad któr¹ powsta³a póŸniejsza wieœ na surowym korzeniu, o nazwie tej samej, co ciek wodny. Por. rok 1330 – fluvius Camenicie, 1345 – fluvius Kamenicza, zob. SHGWK, cz. 2, z. 3, s. 391.

78 Wiadomoœæ z roku 1297, dotycz¹ca lokacji wsi Kamienicy, odnosi siê najpewniej do dzisiejszej Kamionki Ma³ej k. Ujanowic, nie zaœ – jak mylnie s¹dzi³ Morawski – wsi klarysek staros¹deckich w kluczu ³¹ckim, zob. SHGWK, cz. 2, z. 3, s. 391. Pierwsza wiadomoœæ o wsi i parafii Kamienica pochodziæ ma wed³ug Kumora z 1313 roku, jak siê jednak wydaje, przeœwiadczenie to opiera siê na b³êdzie, Kumor 1964a, s. 301.

79 9 marca 1330 roku Katarzyna Odolani, ksieni staros¹decka, powierza Krystynowi, so³tysowi wsi Przybyty, za³o¿enie wsi poœród lasów klasztornych nad rzekami Kamienica i Zb³udza, le¿¹cych za wsi¹ Boczów. Obszar przysz³ej osady obejmowaæ mia³ 120 ³anów frankoñskich, poczynaj¹c od posiad³oœci m³ynarza Pêta, w kierunku zachodnim.

Przyjmuje siê, i¿ nieistniej¹ca dziœ wieœ Przybyty (Prsebiti), z której pochodzi³ zasadŸca, wch³oniêta zosta³a póŸniej przez nowo za³o¿on¹ Kamienicê. Pierwszym mieszkañcom przys³ugiwa³o 18 lat wolnizny, po up³ywie której p³aciæ mieli czynsz klasztorowi w dniu Œw. Marcina, a szósta czêœæ tego czynszu przypadaæ mia³a so³tysowi. Do so³tystwa nale¿a³y ponadto 4 wolne ³any, 2 karczmy, 2 s³odownie, prawo zbudowania 2 m³ynów z dowoln¹ iloœci¹ kó³ – na rzekach Kamienicy i Zb³udzy, a tak¿e sadzawki rybnej, 2 jatek rzeŸnych i ³aw piekarskich oraz ogrodu chmielowego. Ksieni przyzna³a te¿ 1 ³an pod przysz³y koœció³ w Kamienicy, siedlisko dla kleryka i 2 ³any na pastwisko dla byd³a i koni. Dalsze uregulowania prawno-gospodarcze dla Kamienicy zob. SHGWK, cz. 2, z. 3, s. 392-393. W piêtnaœcie lat póŸniej, w 1345 roku, zapewne na skutek przeprowadzonej regulacji stosunków w³asnoœciowych miêdzy królem a klaryskami, Kazimierz Wielki wydaje ponowny przywilej lokacyjny dla wsi Kamienica, któr¹ organizowaæ mia³ ten sam przezorny Miko³aj Krystyn (Kerstan), w tym samym miejscu, przy zbiegu rzek Kamienica i Zb³udza. Nowa wieœ Kamienica, loko-wana na prawie magdeburskim, obejmowaæ mia³a obszar 60 ³anów frankoñskich, z których dwa wolne przypada³y Krystynowi, podobnie jak karczma, m³yn, trzeci denar z op³at s¹dowych i szósty z czynszu, so³tys obowi¹zany by³ tak¿e braæ udzia³ w wyprawach wojennych z jednym zbrojnym. Król zezwoli³ ponadto na za³o¿enie koœcio³a w Kamie-nicy i uposa¿y³ go jednym ³anem, daj¹c mieszkañcom 16 lat wolnizny oraz immunitet s¹dowy. Czynsz z posiadanych

³anów mieszkañcy mieli p³aciæ królowi na Œw. Marcina. Pomimo „królewskiego” epizodu w dziejach, po œmierci Kazi-mierza Wielkiego Kamienica wróci³a do klarysek staros¹deckich, zob. SHGWK, cz. 2, z. 3, s. 392-393. Zob. te¿ Rut-kowska-P³achciñska 1961, s. 68, przyp. 80, s. 78, 164, 167, 174.

80 We wsi Kamienicy, dziedzic Maxymilian Marsza³kowicz, posiada liczny ksiêgozbiór i ma³¹ galeryê obrazów, zagranicznych artystów, zob. £epkowski 1852, s. 242. Temu to w³aœnie obywatelowi Szczêsny Morawski zadedykowa³ w roku 1865 drugi tom swej „S¹decczyzny”, poœwiêcaj¹c go: Wielmo¿nemu Maxymilianowi z Brzezia Marsza³kowiczo-wi, w³aœcicielowi dóbr ziemskich: Kamienicy, Szczawy, Zbludzy i t.d., za³o¿ycielowi fabryk i ksiêgozbioru wielce mi pomocnego w badaniach dziejowych. Maksymilian Marsza³kowicz herbu Zadora (1805-1878) by³ absolwentem stu-diów prawniczych w Wiedniu, a swe zdolnoœci poetyckie objawi³ m.in. w t³umaczeniach Mickiewicza na jêzyk niemiec-ki. Pe³ni¹c urz¹d auskultanta przy Forum Nobilium w Tarnowie, zrezygnowa³ z dobrze zapowiadaj¹cej siê kariery adwokackiej i przez ma³¿eñstwo z Kirchnerówn¹ wszed³ (po 1830 roku) w posiadanie Kamienicy i wsi s¹siednich. Ju¿

w 1840 roku zbudowa³ w swoich dobrach kilka tartaków eksploatuj¹cych okoliczne lasy, hutê szk³a ko³o Lubomierza, hamerniê ¿elaza w Szczawie, papierniê i gorzelniê w Kamienicy. Tylko na te zak³ady przemys³owe wyda³ w latach 1840-1860 zawrotn¹ sumê 100 tys. z³otych reñskich. Rozwija³ ponadto szko³y ludowe w okolicznych wsiach, a w swo-im klasycystycznym pa³acu w Kamienicy gromadzi³ zbiory sztuki oraz piêkny ksiêgozbiór, podarowany po œmierci Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie. Marsza³kowicz pe³ni³ ponadto szereg funkcji spo³ecznych: by³ pos³em z gmin

wiej-By³a tu huta szklana w miejscu zw. na rzekach, w przysió³ku wsi Zasadne, a jest (r. 1882) papiernia.

KuŸnice zosta³y za³o¿one w latach 1845 i 1851 (S³own. geogr.)⁸¹.

Koœció³ paraf. Nawiedzenia N.P.M

. Patron …

Koœció³ i parafia istnia³y w r. 1313⁸³ (Kod. dypl. Ma³op. II, 226). O parafii wspomina te¿ D³ugosz⁸⁴ (Lib.

ben. III, 347). R. 1646 budynek sp³on¹³, a póŸniejszy r. 1662 spustoszy³a i przenios³a powódŸ. Nowy wystawiono w r. 1673⁸⁵, a rozszerzono i wymalowano r. 1704; r. 1735 znów go powiêkszono⁸⁶; r. 1792 odnawiono i powiêkszono jak œwiadczy³ napis nad drzwiami (z Lib. memorab. spisanej w r. 1834 (patrz ni¿ej).

Proboszczowie: 1313 Stanis³aw, kanonik u œ. Micha³a w Krakowie⁸⁷ (Kod. dypl. Ma³op. II, 226). 1521 i 1523 X. Bernat (Morawski, S¹deczyzna II, 387). … X Kiciñski (patrz ni¿ej, dawniejszy opis).

30/7 1895

Budynek drewniany

, œwie¿o przerobiony, bez wyraŸnych cech stylowych

. O³tarze drewniane.

1) Retabulum rokokowe z bardzo fantastycznych splotów rzeŸbionych

2) Drugi o³tarz barokowy, ramy obrazu w kszta³cie splotów przezroczych z³oconych i sre-brzonych. Te oba w kaplicy.

skich, a tak¿e marsza³kiem rady powiatu limanowskiego. Nastêpcy rzutkiego przedsiêbiorcy nie dorównali mu w stara-niach o rozwój maj¹tku, dlatego te¿ w koñcu XIX wieku wszystkie – poza tartakami – fabryki Marsza³kowicza zosta³y zamkniête i zlikwidowane, zob. J. R., Zapomniany „Steinkeller” podhalañski z po³owy XIX wieku, „Kuryer Literacko-Naukowy”, nr 41, dodatek do „Ilustrowanego Kuryera Codziennego”, nr 284 z 12 paŸdziernika 1936, s. 9.

81 Zob. przyp. nasz 80.

82 Takie patrocinium koœcio³a w Kamienicy poœwiadczaj¹ wizytacje z lat 1596, 1618 i 1793. Jednak w roku 1728 pojawia siê w Ÿród³ach wezwanie Narodzenia NMP. Szpital ubogich w Kamienicy obieca³a wystawiæ Teresa Stadnicka, ksieni staros¹decka, 23 lutego 1728. Wizytacja z roku 1596 poœwiadcza wystêpowanie szko³y parafialnej w stanie dobrym. W roku 1608 kierownik szko³y ma dom, który obejmuje jedn¹ ma³¹ izbê. Szko³a ta wspominana jest kolejno w roku 1618 oraz 1728, zob. Kumor 1964a, s. 301.

83 Tak wczesne wystêpowanie parafii i koœcio³a jest niemo¿liwe, bowiem jeszcze w 1345 roku Kazimierz Wielki mówi³ o koœciele w Kamienicy jako budowli, która ma zostaæ dopiero wzniesiona. B³¹d tego wczesnego datowania zwi¹zany jest z osob¹ ks. Stanis³awa, kanonika krakowskiego koœcio³a Œw. Micha³a, wystêpuj¹cego w 1313 roku jako pleban Kamienicy. Nie tej jednak, która nale¿a³a do klarysek, ale innej Kamienicy, na której teren w 1292 roku król Wac³aw II poleci³ przenieœæ S¹cz, tworz¹c tym samym miasto Nowy S¹cz, zob. SHGWK, cz. 2, z. 3, s. 390, 393.

84 D³ugosz poœwiadcza funkcjonowanie w Kamienicy drewnianego koœcio³a parafialnego p.w. Najœwiêtszej Marii Panny, której pleban posiada do swego u¿ytku wolne role i ³¹ki. Dziesiêcina z 22 ³anów kmiecych i dwóch so³tysich – po 1 wiardunku szerokich groszy z ³anu – przypada³a biskupowi krakowskiemu. Parafiê tworzy³y w tym czasie wsie Kamienica i Zb³udza, od których so³tysów pobiera³ pleban w roku 1529 po 12 groszy dziesiêciny oraz meszne z Kamie-nicy w wysokoœci 28 æwiertni ¿yta i tyle owsa, zob. SHGWK, cz. 2, z. 3, s. 393.

85 Koœció³ ten wzniesiony zosta³ staraniem plebana, so³tysa i ch³opów, Kumor 1964a, s. 301.

86 Powiêkszenie to dokona³o siê poprzez dobudowê kaplicy Przemienienia Pañskiego, co nast¹piæ mia³o wed³ug Kumora w roku 1734, zob. Kumor 1964a, s. 301.

87 Zob. przyp. nasz 83.

88 Koœció³ ten spali³ siê, wraz z ca³ym wyposa¿eniem, 25 marca 1931 roku, Kornecki 1972, s. 321. Podane przez Tomkowicza opisy elementów wyposa¿enia wnêtrza s¹ dziœ jedyn¹ informacj¹, jak¹ dysponujemy na ten temat.

Œwi¹tynia pochodziæ mia³a z 1673 roku (M. Kornecki zalicza budowlê do doœæ rzadkich œwi¹tyñ wspó³fundowanych, miêdzy innymi przez miejscowych ch³opów, por. Kornecki 1999, s. 14, przyp. 14), w 1704 mia³a byæ po raz pierwszy rozszerzona i polichromowana. Kolejna rozbudowa mia³a miejsce w roku 1735, a byæ mo¿e ostatnia przebudowa i restauracja w roku 1792. Fotografia wykonana tu¿ przed po¿arem koœcio³a, obok informacji Tomkowicza – bazuj¹-cych na niezachowanych obecnie Ÿród³ach – to dziœ niemal wszystko, co o tej budowli mo¿na powiedzieæ. Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 13.

89 Obecny koœció³ parafialny, murowany z ceg³y, tynkowany, trójnawowy, typu bazylikowego, z wê¿szym prezbi-terium i masywn¹ neobarokow¹ wie¿¹ od frontu, zosta³ wzniesiony w latach 1932-1937, wg proj. arch. Szo³drskiego, Kornecki 1972, s. 321. Jak wskazuje tablica pami¹tkowa, umieszczona na zewn¹trz œwi¹tyni, znacz¹c¹ rolê w powsta-niu budowli odegra³ ówczesny dziekan ³¹cki i proboszcz w Kamienicy, ks. Jan Rosiek, zmar³y w roku 1932.

3) O³tarz trzeci ca³kiem jak poprzedni, by³ dawniej w kaplicy; obecnie wyniesiono go do przybudówki zewn¹trz koœcio³a.

Wszystkie trzy piêknego pomys³u i rysunku, wykonania snycerskiego nieco grubego

. Ornaty

1) Czerwony. Boki z czerwonego ciemnego aksamitu weneckiego we wzór granatu wycis-kany cienkimi liniami (fig. …)

. Doko³a frandzla jedwabna ró¿nokolorowa. Kolumna tylna:

krzy¿ szeroki, ca³y pokryty haftem p³askim. T³o z haftu z³otego, na niem Ukrzy¿owanie, jedwa-biami kolorowymi. Drzewo krzy¿a z³ote, okonturowane czerwono, ramiona krzy¿a tego nieco wzniesione .

Cia³o Chrystusa traktowane naturalistycznie. Doko³a g³owy aureola z krzy¿em (nimbe crucifère). Zas³ona na biodrach (Lendentuch, Hüftengurt, [pozostawione wolne miejsce na wpisanie jeszcze jednego okreœlenia – mo¿e perisonium]) z³ota, z fa³dami symetrycznie styli-zowanymi, podszewka jej b³êkitna. U czterech koñców krzy¿a Chrystusowego na tle krzy¿a ornatowego medaliony, a w nich Anio³y w ca³ej postaci, siedz¹ce na ³awach gotyckich, trzyma-j¹ce wstêgi z napisami wytartymi i nieczytelnymi, podobnie jak napis na tytule

krzy¿a. Medalion górny gór¹ k¹towato wyciêty, razem z górn¹ po³ow¹ Anio³a.

Kszta³t medialionów: czworobok o bokach wygiêtych, zbli¿ony do ko³a z pêtli-cami po 4 rogach.

Anio³owie maj¹ szaty zielone, w fa³dach ¿ó³te, dwie boczne szaty b³êkitne,

w fa³dach bia³e. Poni¿ej krzy¿a stoj¹ M. Boska i œ. Jan, w ca³ych postaciach. Rysunek póŸnogotyc-ki ca³ej kompozycyi poprawny i szlachetny, artystyczny. Haft p³aspóŸnogotyc-ki misterny. NitpóŸnogotyc-ki jedw. haftu czêœciowo wytarte i wydarte zw³aszcza w karnacyach cia³, napisach i niektórych barwach szat.

Przednia kolumna wê¿sza od plecowej, prosta (bez ramion krzy¿a). U do³u postaæ ma³a

œwiêtego w szacie zielonej, wy¿ej samo t³o, zahaftowane z³otem. Technika haftu podobna jak na plecach, ale zapewne z innego ornatu, równie staro¿ytnego. Mo¿e by³o tu wiêcej postaci

œwiêtych pionowo jedna nad drug¹ umieszczonych.

U do³u krzy¿a jest przysztukowany kawa³ek b³êkitnej sukni haftowanej jednej z postaci ludzkich, widocznie pochodz¹cy z czegoœ innego, ale haft podobnej techniki jak ca³oœæ

.

Koniec wieku XV. Ornat by³ naprawiany licho. T³o z³ote przychwycono nitkami czarne-mi. Kolumny pleców i przodu obwiedziono niebiesk¹ tasiemk¹, szpetn¹ i ra¿¹c¹*.

90 Z wymienionych tu nastaw o³tarzowych ¿adna nie przetrwa³a po¿aru, który mia³ miejsce w roku 1931.

91 Na posiedzeniu Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, 7 listopada 1895, konserwator Dr. Tomkowicz zda³ sprawê z wycieczek w ci¹gu lata odbytych w celu dokoñczenia inwentaryzacyi dawnego swego okrêgu konserwator-skiego, który po nim obj¹³ niedawno kons. Stryjeñski. Mówi¹c o Kamienicy, poda³ szczegó³owe informacje o piêtnasto-wiecznym ornacie, TGKGZ 1900, s. 422.

92 Sporz¹dzony tu opis jest pierwszym i ostatnim, który rejestruje ten wybitny zabytek œredniowiecznego hafciar-stwa w stanie niemal autentycznym. Kilka lat póŸniej ornat trafi³ do zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, MDT nr inw. 386, gdzie poddano go nieprawid³owym zabiegom restauratorskim, po³¹czonym (z niczym nieuzasadnion¹) rekonstrukcj¹, znacznej czêœci oryginalnych haftów kolumny. Prócz tego, aksamitn¹ tkaninê boków wymieniono na nowy czerwony aksamit, który jest zaledwie naœladownictwem dawnego. L. Lepszy tak o tym pisze: nowe boki s¹ naœladownictwem aksamitu weneckiego, z motywem granatu jako ornamentem, por. Lepszy 1906, s. 334-335, fig. 17.

W tarnowskim muzeum przechowywany jest jeszcze fragment ornatu z koœcio³a w Kamienicy aksamit t³oczony w deseñ dopisek o³ówkiem na

lewym marginesie s. 6 rêkopisu: fot. moja

* Ornat ten dosta³ siê potem do Muzeum dyec. w Tarnowie, gdzie go poddano niepotrzebnej, daleko id¹cej

„restauracyi”; przy tem dokomponowano ca³e partye haftów, a boki odmieniono na nowe „kopie” nieco zbli¿one do tkaniny pierwotnej. Notatka i podobizna fotogr. ornatu w stanie obecnym w Tece Grona Konserwatorów Gal. zach., t. II, str. 334 i 335.

Kilka ornatów z kolumnami na tle srebrn. i z³ot. haftowanemi jedwabiami kolorowemi – wiek XVII. le zrestaurowane w Wiedniu, z dodaniem h. Grzyma³a. Dar X. Ad. Potulickiego, podobno z zagranicy przywiezione

.

Lichtarze 4 drewniane na bocznym o³tarzu w koœciele, rzeŸbione w stylu rokoko.

Dawny opis. Koœció³ z przybudowami z dawnych czasów. Soboty nowe.

W. O³tarz z dat¹ 1703 r. i h. Tr¹by, w nim obraz „bizancki” zap. z dawniejszego koœcio³a.

Obraz Rodzina Chrystusa po lewej w. o³tarza.

Dzwon wielki piêkny z dat¹ 1647 r.⁹⁴.

Z Liber memorabilium spisanego r. 1894⁹⁵: Ecclesia lignea, olim haereditario moridium s. Clara fuit quondam pixta notatorium parochi Kiciñski in hoc loco ubi nunc fluvius Kamienica, non procul ab ecclesia hodierna.

Nastêpuj¹ daty przytoczone na wstêpie w historyi koœcio³a 1792 ut supra portam scribitur eccl. repara-ta et aucrepara-ta. 1828 cum bone cameralie vendebantur omrepara-ta est villa a cive sandecensi Jospeho Kirchner.

Metricae et series parochorum ab a. 1695. 1729 visitavit ecclesiam Josephus Jordan, can. cath. Crac., archidiaconus Sandec., hoc tempore at altare cum ejus signo.

We dworze u w³aœciciela⁹⁶: obrazy ³adne, zbiór orygina³ów i kopii z XVII w.⁹⁷; kopie J. Hanusza.

Miednica spi¿owa, któr¹ wyrzuci³a Bia³a r. 13.; rysowa³ j¹ Ludwik £epkowski⁹⁸; ozdoby czêœci¹ t³oczone, czêœci¹ lane, starte (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).