Kilka s³ów podsumowania

Warto, jak s¹dzê, zwróciæ uwagê, i¿ program badawczy Bruno Latoura jest na tyle pojemny, ¿e umo¿liwia analizy innych dziedzin, niŸli nauka, na przyk³ad tech-niki46. Wed³ug Latoura technika dzia³a tak samo, jak nauka, poprzez serie operacji translacji. W innych ksi¹¿kach Latour aplikuje swoj¹ metodê do analizy dyskursu ekologicznego, sfery stanowienia prawa oraz dyskursu religijnego47. Jedn¹ z jego prac jest tak¿e fotograficzny esej na temat technicznych i spo³ecznych aspektów Pary¿a48.

Wydaje siê, ¿e poszerzaj¹c zakres swoich analiz autor ten proponuje zupe³nie now¹ perspektywê socjologiczn¹49: relacjonistyczn¹, antyesencjalistyczn¹ i (jego zdaniem) bardziej empiryczn¹. S³u¿yæ ona winna lepszemu zrozumieniu nauki, techniki i wspó³czesnego œwiata, który jest bez ograniczeñ i z niesamowit¹ szyb-koœci¹ przekszta³cany przez odkrycia naukowe i innowacje technologiczne.

Przypisy

1 Praca naukowa finansowana ze œrodków Komitetu Badañ Naukowych w latach 2003–2004 jako projekt badawczy.

2 W latach osiemdziesi¹tych mieliœmy do czynienia z seri¹ publikacji artyku³ów i ksi¹¿ek Mi-chela Callona i Latoura, zob. na przyk³ad: Michel Callon, Éléments pour une sociologie de la

traduc-tion. La domestication des coquilles Jacques et des marin-pêcheurs dans la baie de Saint-Brieuc, „L`Année Sociologique” 1986, 36, s. 169–208; La science et ses réseaux. Genèse et circulation des faits scientifiques, red. Michel Callon, Paris, La Découverte, 1988; La science telle qu’elle se fait,

red. Michel Callon, Bruno Latour, Paris, La Découverte 1990; Bruno Latour, Give Me a Laboratory

and I will Raise the World, w: Science Observed: Perspectives on the Social Study of Science, red.

Karin Knorr-Cetina, Michael Mulkay, London, Sage Publications, 1983, s. 141–170; Bruno Latour,

Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers Through Society, Cambridge MA,

Ha-rvard University Press, 1987; Bruno Latour, The Pasteurization of France, Cambridge MA, HaHa-rvard University Press, 1988; Bruno Latour, The Politics of Explanation: an Alternative, w: Knowledge as

Reflexivity. New Frontiers in the Sociology of Knowledge, red. Steve Woolgar, London, Newbury

Park, Beverly Hills, New Delhi, Sage Publications, 1988, s. 155–176; Bruno Latour, Steve Woolgar,

Laboratory Life: The Construction of Scientific Knowledge, Princeton, PUP, 1986, wyd. II.

Przyczy-ni³a siê ona do powstania grupy badawczej zajmuj¹cej siê studiami nad nauk¹ i technik¹, kierowanej przez tych myœlicieli w Centre de Sociologie de l`Innovation de l`Ecole des Mines w Pary¿u. Jednak-¿e badania w ramach ANT rozwijane s¹ takJednak-¿e poza Francj¹ przez takich badaczy jak John Law, Geof-frey Bowker, Anna Mol czy Wiebe Bijker. Obecnie Michel Callon wypracowuj¹c w³asn¹ œcie¿kê badañ nie wspó³pracuje ju¿ tak intensywnie z Latourem.

3 Nazwê sociology of scientific knowledge podaj¹ sami przedstawiciele tego nurtu, wprowa-dzaj¹c skrót SKK (zob. na przyk³ad red. Andrew Pickering, Science as Practice and Culture, Chi-cago, University of Chicago Press 1992, s. 1).

4 Zob. David Bloor, Anti-Latour, „Studies in History and Philosophy of Science” 1999, vol. 30, 1, s. 81–112; David Bloor, Reply to Bruno Latour, „Studies in History and Philosophy of Scien-ce” 1999, vol. 30, 1, s. 131–136; Bruno Latour, For David Bloor… and Beyond: A Reply to David

Bloor’s ‘Anti-Latour’, „Studies in History and Philosophy of Science” 1999, vol. 30, 1, s. 113–129;

Harry M. Collins i Steven Yearley, Epistemological Chicken, w: Science as Practice and Culture, red. Andrew Pickering, Chicago, University of Chicago Press, 1992, s. 301–326; Harry M. Collins i Steven Yearley, Journey Into Space, w: Science as Practice and Culture, red. Andrew Pickering, Chicago, University of Chicago Press, 1992, s. 369–389; Michel Callon i Bruno Latour, Don’t

Throw the Baby Out with the Bath School! A Reply to Collins and Yearley. w: Science as Practice and Culture, red. Andrew Pickering, Chicago, University of Chicago Press 1992, s. 343–368;

Si-mon Schaffer, The Eighteenth Brumaire of Bruno Latour, „Studies in History and Philosophy of Science” 1991, vol. 22, 1, s. 174–192; Steven Shapin, Following Scientists Around (Review of

Latour’s Science in Action), „Social Studies of Science” 1988, 18, s. 533–550. Inne krytyki oraz

prezentacje stanowiska Latoura to: Karin Knorr-Cetina, Germ Warfare, „Social Studies of Scien-ce” 1985, 15, s. 577–585; Olga Amsterdamska, Surely You Are Joking Monsieur Latour!, „Scien-ce, Technology and Human Values” 1990, 15, s. 495–504; Francis Chateauraynaud, Forces et

faiblesses de la nouvelle anthropologie des sciences, „Critique” 1991, 529–530, s. 459–478;

Do-minique Pestre, Pour une histoire sociale et culturelle des sciences. Nouvelles définitions,

nouve-aux objets, nouvelles pratiques, „Annales. Histoire, Sciences Sociales” 1995, 3, s. 487–522;

Histoire, Sciences Sociales” 1999, 2, s. 281–317; Thomas Bénatouïl, A Tale of Two Sociologies.

The Critical and the Pragmatic Stance in Contemporary French Sociology, „European Journal of

Social Theory” 1999, 2 (3), s. 379–396; Roar Hostaker, Latour – Semiotics and Science Studies, www.ansatte.hil.no/roarh/artiklar/latouroggreimas.html, 01.03.2003; Alan Sokal, Professor

Lato-ur’s Philosophical Mistifications, www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/le_monde_english.html,

01.03.2003; Stadler Felix, Beyond Constructivism: towards a Realistic Realism. A Review of

Bru-no Latour’s ‘Pandora’s Hope’, www.felix.openflows.org/html/pandora.html, 01.03.2003.

5 Latour, For David Bloor…, s. 116.

6 Warto zwróciæ uwagê, ¿e pojêcia ANT s¹ czêsto synonimiczne i nieroz³¹czne. Aktor, aktant, faktysz, quasi-obiekt/quasi-podmiot, czynniki ludzkie/pozaludzkie odnosz¹ siê do tego samego, tj. do tego, co przywykliœmy nazywaæ przedmiotami czy podmiotami. Przyk³adami aktantów s¹ dla Latoura dro¿d¿e, Pasteur, mikroby. Jak twierdzi Latour, quasi-obiekty wydaj¹ siê nam czasami rzeczami, czasami wygl¹daj¹ jak znarratywizowane, czasami wydaj¹ siê byæ wiêziami spo³eczny-mi. Dodajmy, i¿ francuski badacz konsekwentnie antropomorfizuje czynniki pozaludzkie, podkre-œlaj¹c w wielu miejscach, ¿e nie-ludzie „stawiaj¹ opór”, „dzia³aj¹”, „decyduj¹” czy „rozstrzygaj¹” o czymœ.

7 Bruno Latour, Pandora’s Hope. Essays on the Reality of Science Studies, Cambridge, Ha-rvard University Press 1999.

8 Bruno Latour, Aramis ou l’amour des techniques, Paris, La Découverte 1992, s. 77. 9 David Bloor, Knowledge and Social Imagery, London, Routledge, 1976; Mocny program

socjologii wiedzy, red. Barry Barnes i David Bloor, Warszawa, IFiS 1993.

10 Pojêcie to zosta³o u¿yte po raz pierwszy przez Michela Callona, Éléments pour une

sociolo-gie….

11 Por. David Bloor, Anti-Latour…, s. 84.

12 Bruno Latour, Pandora«s Hope. Essays on the Reality of Science Studies, Cambridge, Ha-rvard University Press 1999, s. 84.

13 Michel Callon, Bruno Latour, Don’t Throw the Baby…, s. 356. 14 David Bloor, Anti-Latour…, s. 92.

15 Pojêcia quasi-przedmiotów i quasi-podmiotów zosta³y zaczerpniête z koncepcji Michela Serresa, zob. Michel Serres, Statues, Paris, Bourin 1987.

16 Michel Callon, Bruno Latour, Don’t Throw the Baby…, s. 354.

17 Bruno Latour, One More Turn after the Social Turn…, w: The Social Dimensions of Science, red. Ernan McMullin, Notre Dame, University of Notre Dame Press 1992, s. 282.

18 Wiele wykorzystywanych przez Latoura pojêæ pochodzi z obszaru semiotyki strukturalnej Szko³y Paryskiej Greimasa, zob. Algirdas Julien Greimas, On Meaning: Selected Writings in

Se-miotic Theory, Minneapolis, University of Minnesota Press, 1976; SeSe-miotics and Language: An Analytical Dictionary, red. Algirdas Julien Greimas i Joseph Courtés, Bloomington, Indiana

Uni-versity Press 1982; Hostaker, Latour – Semiotics… Jak twierdzi Hostaker, pomimo tego, ¿e Latour w sposób wybiórczy wykorzystuje pojêcia semiotyki strukturalnej, mo¿na pojmowaæ jego ujêcie jako w istotny sposób zale¿ne od koncepcji Greimasa. Warto zauwa¿yæ, ¿e Latour nie ogranicza aplikacji pojêæ semiotycznych jedynie do rzeczywistoœci œciœle jêzykowej.

19 Bénatouïl, Critique et pragmatique…, s. 297. 20 Zob. Chateauraynaud, Forces et faiblesses…, s. 477.

21 Hostaker, Latour – Semiotics…, s. 2. 22 Bénatouïl, Critique et pragmatique…, s. 295. 23 Latour, Pandora’s Hope…, s. 281.

24 Bruno Latour, We Have Never Been Modern, New York, Harvester Wheatsheaf 1993, s.138. 25 Latour, Pandora’s Hope…, s. 306.

26 Philippe Corcuff, La sociologie des sciences et techniques de Michel Callon et Bruno

Lato-ur, w: Les nouvelles sociologies. Constructions de la réalité sociale, ten¿e, Paris,

Nathan-Univer-sité 1995, s.71.

27 Latour, Aramis ou l’amour…, s. 47. Nie istnieje istota projektu technicznego, który znajduje siê w fazie powstawania. Dla twórców innowacji technicznych, œwiat nie mo¿e byæ pojmowany po platoñsku. Latour pisze o koniecznoœci odrzucenia platonizmu, zob. Latour, Aramis ou l’amour…, s. 28.

28 Latour, Pandora’s Hope…, s. 308. 29 Latour, Pandora’s Hope…, s. 151. 30 Latour, One More Turn…, s. 286. 31 Latour, Pandora’s Hope…, s. 118. 32 Latour, Pandora’s Hope…, s. 123, 179. 33 Stadler, Beyond Constructivism…

34 Czy kategoria programów nie odsy³a do tego, co nazywamy esencjami rzeczy? Program dzia³ania mo¿e oznaczaæ istnienie jakiegoœ rezyduum esencji, czegoœ determinuj¹cego mo¿liwo-œci dzia³ania, a tym samym w³asnomo¿liwo-œci istotowe aktanta. Jednak, nawet je¿eli programy stanowi¹ Ÿród³o determinuj¹ce mo¿liwoœci i w³asnoœci aktanta, to w³asnoœci te wynikaj¹ z relacji w sieci, s¹ one efektem wczeœniejszych relacji, wczeœniejszego ustabilizowania siê fragmentów sieci.

35 Mo¿emy zapytaæ, kto ponosi zatem odpowiedzialnoœæ? 36 Latour, One More Turn…, s. 286.

37 Latour, We Have Never…, s. 6. 38 Callon, Latour, La science…, s. 35. 39 Latour, Pandora’s Hope…, s. 310. 40 Latour, Aramis ou l’amour…, s. 115. 41 Latour, We Have Never…, s. 3.

42 Sande Cohen, Science Studies nad Language Supression – A Critique of Bruno Latour’s We

Have Never Been Modern, „Studies in History and Philosophy of Science” 1997, vol. 28, 2, s. 339.

43 Krzysztof Abriszewski, Problem Foucaulta. Podmiot, w³adza i zalecenia w³aœciwego

po-stêpowania, w: Filozofia i polityka XX wieku, red. Marek Szulakiewicz, Kraków, Aureus 2001,

s. 65–78. W swoim tekœcie autor ten odczytuje koncepcjê Michela Foucault przez pryzmat relacjo-nistycznych za³o¿eñ teorii aktora-sieci.

44 Na przyk³ad w pracy We Have Never Been Modern Latour definiuje dwa rodzaje relatywi-zmów: absolutny i relatywny, przy czym relatywizm relatywny mo¿na po prostu nazwaæ relacjoni-zmem, Latour, We Have Never…, s. 111–114.

46 Bruno Latour, Technology is Society Made Durable, w: A Sociology of Monsters: Essays on

Power, Technology and Domination, red. John Law, London, Routledge 1991, s. 103–131; Latour, Aramis ou l’amour…

47 Zob. Bruno Latour, Politique de la nature – comment faire entrer les sciences en

démocra-tie, Paris, La Découverte 1999; Bruno Latour, La fabrique du droit. Une ethnographie du Conseil d’État, Paris, La Découverte 2002; Bruno Latour, Petite réflexion sur le culte modernes des dieux faitiches, Paris, Les Empêcheurs de Penser en Rond 1996; Bruno Latour, Jubiler – ou les tour-ments de la parole religieuse, Paris, Les Empêcheurs de Penser en Rond 2002, Ewa Biñczyk, rec.

Bruno Latour, Jubiler – ou les Tourments de la Parole Religieuse, „Przegl¹d Religioznawczy” 2003, nr 1, s. 175–180.

48 Bruno Latour, Paris ville invisible, Paris, La Découverte, 1998.

49 Bêdzie to perspektywa socjologiczna bardzo specyficzna, eliminuj¹ca z pola analiz pojêcie spo³eczeñstwa i zastêpuj¹ca je pojêciem zbiorowoœci. Odrzucaj¹c wszystkie dotychczasowe teo-rie socjologiczne, Latour nazywa swoje podejœcie a-socjo-logi¹, zob. Bruno Latour, The