Klaszt or
K
lasztor kanoników regularnych w Czerwińsku, ufundowany przez bi-skupa płockiego Aleksandra z Malonne i księcia Bolesława Kędzierzawe-go, był wznoszony równolegle z budowlą świątyni około połowy XII w.O usytuowaniu i kształcie pierwotnego klasztoru nie posiadamy dziś żadnych informacji. Romański portal zachowany w południowej ścianie ko-ścioła od strony wirydarza świadczy, że jego budynek był skomunikowany z ko-ściołem.
Romański klasztor został zastąpiony budowlą gotycką na przełomie XIV i XV w.
oraz pod koniec wieku XV, za rządów opata Rafała (1470–1502). Ślady gotyckie-go klasztoru możemy dziś odnaleźć w południowym skrzydle. Zapewne w tym okresie całość otrzymała obecny kształt klasycznego, trzyskrzydłowego za-łożenia z czworobocznym wirydarzem w centrum; skrzydło zachodnie wysu-nięto w stronę Wisły i wsparto masywnymi szkarpami. Jedynym wnętrzem klasztoru, które zachowało gotycki charakter jest dawny refektarz na parterze skrzydła południowego, pełniący obecnie funkcję kaplicy. Został wzniesiony w ostatniej ćwierci XV w. i przykryty żebrowym sklepieniem o układzie gwiaź-dzistym, wspartym na granitowych wspornikach.
W 1. tercji XVI w., zapewne za rządów opata Jakuba Kuli (1524–1538) uwiecz-nionego w renesansowym portalu w ścianie zachodniej, żebra trzech przęseł sklepienia zostały udekorowane polichromią w formie gęstej, liściastej wici.
W XVII w. polichromię zamalowano, dekorując ściany i sklepienie przedstawie-niami apostołów i motywami kwiatowymi. Ta kompozycja została z czasem również zamalowana na biało. Podczas prac konserwatorskich w latach 1928–
1930 usunięto warstwy przemalowań, w tym zniszczone malowidła barokowe, odsłaniając pierwotną polichromię.
Najpoważniejsza przebudowa klasztoru miała miejsce w 1. połowie XVII w., a zwłaszcza za rządów opata Mikołaja Szyszkowskiego (1621–1634). Południo-we skrzydło rozbudowano wówczas w kierunku wschodnim, gruntownie prze-budowano także skrzydło wschodnie, łącząc je z zakrystią i kościołem.
Cennym dokumentem dawnego wyglądu czerwińskiego opactwa jest ryci-na z 1672 r. (reprodukowaryci-na ryci-na s. 61), ryci-na której pod wizerunkiem Matki Bożej Czerwińskiej przedstawiono kompleks klasztornych budynków skupionych wokół kościoła. Obok zabudowy klaustrum widać na niej nieistniejące dziś bu-dowle okalające klasztorny dziedziniec od strony północnej (prawdopodobnie rezydencja opacka) i wschodniej (przypuszczalnie zabudowania gospodarcze).
Rycina uwieczniła czerwiński klasztor w złotym okresie jego istnienia jako monumentalne, rezydencjonalne założenie, którego wielkość odpowiadała randze miejsca – ówczesny Czerwińsk należał do najznamienitszych i najbo-gatszych opactw w Rzeczypospolitej.
Kasata opactwa kanoników regularnych w 1819 r. stała się początkiem stop-niowego upadku świetności jego budowli. Siostry norbertanki, sprowadzone do klasztoru z Płocka, z przydzielonym im przez carski rząd funduszy nie były w stanie utrzymać w należytej kondycji budynków klasztoru, który, zwłaszcza po ich odejściu z Czerwińska w 1902 r., zaczął popadać w ruinę. W 1907 r. podję-to decyzję o rozebraniu najbardziej zniszczonego skrzydła zachodniego. Sprze-daż cegły z jego rozbiórki pozwoliła ks. Eugeniuszowi Gruberskiemu w latach 1908-1913 wyremontować dachy pozostałych budynków.
Przybycie do Czerwińska salezjanów w 1923 r. dało początek sukcesywnej odbudowie zrujnowanego klasztoru, w którym wymieniono większość stro-pów, wstawiono okna, położono nowe tynki. Pożar klasztoru w lutym 1933 r.
zniszczył jego dachy oraz pomieszczenia pierwszego piętra. Odbudowa z pożogi przywróciła bryle budowli jej historyczny kształt. W 1959 r. salezja-nie podjęli decyzję o odbudowie zachodsalezja-niego skrzydła klasztoru, zwanego skrzydłem jagiełłowym. Główne prace zakończono w roku 1961, do początku lat 70. XX w. trwały prace wykończeniowe. W 2011 r. na zlecenie Towarzystwa Salezjańskiego Inspektorii pw. św. Stanisława Kostki został opracowany kom-pleksowy projekt renowacji czerwińskiego klasztoru, który będzie sukcesyw-nie realizowany.
Po drugiej wojnie światowej we wnętrzu kaplicy (dawnym refektarzu klasztoru)
ustawiono neobarokowy ołtarz z wizerunkiem Matki Bożej Ostrobramskiej, uratowany w czasie w wojny z kaplicy salezjańskiego zakładu wychowawczego
na ul. Litewskiej w Warszawie.
W 1976 r. w oknach kaplicy zamontowano witraże, których barwna kompozycja nawiązuje do rytmicznych form żeber sklepienia. Ich projektantem jest salezjanin ks. Tadeusz Furdyna, autor wystroju licznych wnętrz sakralnych.
Renesansowy portal na ścianie zachodniej został ufundowany przez opata Jakuba Kulę w 1525 r.
Wybrana bibliografia:
Ł. Paprocki, O łaskach i cudach, które się działy w kościele Nayśw. Panny Maryi Czerwieńskiey, Warszawa 1650
J. F. Zdzieborski, Tron Náyiaśnieyszey Nieba y Ziemi Krolowey Nayświętszey Maryi Panny, Przecudowney w Obraźie Jasney Gory Czerwinskiey (...), Warszawa 1752
W. H. Gawarecki, Opis topograficzno-historyczny Ziemi Wyszogrodzkiej na teraz w obwodzie i województwie płockiem położoney, Warszawa 1823
W. H. Gawarecki, Opis miasta Czerwińska i wiadomość o starożytnym klasztorze kanoników regularnych lateraneńskich w temże niegdy istniejącycm,
„Magazyn Powszechny”, 1840, z. 2
W. H. Gawarecki, Wiadomość o starożytnym klasztorze kanoników regularnych lateraneńskich w mieście Czerwińsku niegdyś istniejącym, „Pamiętnik Religijno-Moralny” t. 10, 1846 K. Stronczyński, Opisy zabytków starożytności w guberni płockiej (...) w roku 1851 rysunkami w osobnym Albumie zawartemi objaśnione, [atlas V, gubernia płocka, Warszawa 1853], rkps Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu
Warszawskiego
W. Łuszczkiewicz, Kościół klasztorny w Czerwińsku nad Wisłą,
„Sprawozdania Komisyi do badania Historyi Sztuki w Polsce”, t. 4, 1891
K. Furmankiewiczówna, Rzeźby romańskie z czerwińska,
„Kuryer Literacko-naukowy”, 1925, nr 35
A. Bachulski, Założenie klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, w: Księga pamiątkowa ku uczczeniu dwudziestopięcioletniej działalności prof. Marcelego Handelsmana, Warszawa 1929
M. Walicki, Pierwotny wygląd portalu czerwińskiego,
„Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 1937, nr 1 K. Dąbrowski, Konserwacja malowideł ściennych w Czerwińsku. Odkrycie romańskich polichromii,
„Ochrona Zabytków”, 1951, nr 3-4
Z. Świechowski, Malowidła romańskie w Czerwińsku,
„Biuletyn Historii Sztuki”, 1953, nr 2
Z. Świechowski, Z. Tomaszewski, Czerwińsk,
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1956, 1
H. Folwarski, Poczet opatów czerwińskich,
„Nasza Przeszłość”, 1957, t. 6
B. Bartkowski, Graduał kanoników regularnych z Czerwińska, w: Musica Medii Aevi, Kraków 1969, t. 3
T. Mroczko, Czerwiński uczeń Wiligelma,
„Biuletyn Historii Sztuki”, 1971, nr 3
T. Mroczko, Czerwińsk romański, Warszawa 1972 T. Mroczko, Czerwińska herma św. Barbary,
„Studia Źródłoznawcze”, 1974, t. 19
Katalog zabytków sztuki w Polsce, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff-Łozińskiej, t. 10 Dawne województwo warszawskie, z. 16: Płońsk i okolice, oprac. I. Galicka, H. Sygietyńska, T. Mroczko, Warszawa 1979
K. Dębski, Bazylika czerwińska, przewodnik, Warszawa 1993 Kiwilszo J., Średniowieczna biblioteka klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku. Analiza zawartości treściowej,
„Rocznik Biblioteki Narodowej”, [1991], t. 23/24
Dzieje klasztoru w Czerwińsku, red. E. Olbromski, Lublin 1997 J. Pietrzykowski, Salezjanie w Czerwińsku – przeszłość i teraźniejszość, w: Dzieje klasztoru w Czerwińsku, red. E. Olbromski, Lublin 1997
M. Stawski, Opactwo czerwińskie w średniowieczu, Warszawa 2007
J. Nowiński, Obraz cudami wielkimi słynący Panny Mariey Matki Jezusa na Jasnej Górze Czerwienskiey. Rycina z 1672 r.
z najstarszym przedstawieniem cudownego obrazu Matki Bożej Czerwińskiej, „Biuletyn Historii Sztuki” 2013 [w druku]
Spis treści
Od wydawcy / 5 Kalendarium / 8
Dawne widoki Czerwińska / 16 Bazylika romańska / 28 Romański portal / 38
Romańskie freski / 44 Wnętrze kościoła / 48
Obraz Matki Bożej Czerwińskiej / 58 Ornamenta ecclesiae / 70
Klasztor / 86
Wybrana bibliografia / 93
Tekst: Janusz Nowiński sdb Autorzy i pochodzenie fotografii:
Jarosław Dąbrowa (s.: 6-7, 28-29, 86-87) Michał Grabski – rekonstrukcja 3D (s.33)
Sławomir Krajewski (okładka, s.: 8, 12, 13, 14, 16-17, 36, 40, 42, 54, 55, 59, 74, 76, 78, 79, 80, 81, 85, 90, 91)
Andrzej Kulesza (s.: 64-65)
Jacek Kusiński (s.: 11, 37, 52, 57, 63, 66-69)
Janusz Nowiński sdb (s.: 4 , 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 31, 32, 34, 35, 37, 39, 43, 45, 46-47, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 56, 57, 59, 60, 61, 63, 77, 79, 82-84, 89, 90) Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (s.: 8, 71)
Archiwum Towarzystwa Salezjańskiego Inspektorii pw. św. St. Kostki (s.: 13, 25)
Archiwum Towarzystwa Salezjańskiego w Czerwińsku nad Wisłą (s.: 9, 13, 14, 15, 26-27, 34, 55, 62, 73, 92)
Biblioteka Narodowa w Warszawie (s. 72)
Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (s.: 19, 20) Państwowe Muzeum Ermitażu, Sankt Petersburg, Rosja, fot. Vladimir Terebenin, Leonard Kheifets, Yuri Molodkovets (s. 75) Instytut Sztuki PAN (s.: 22, 23, 24)
Muzeum Narodowe w Warszawie (s.: 12, 20, 21) Recenzenci:
prof. nadzw. dr hab. Zbigniew Bania dr hab. prof. UKSW Jan Pietrzykowski SDB Fotoedycja: Janusz Nowiński sdb
Opracowanie graficzne: Sławomir Krajewski
Warszawa 2012 Wydanie pierwsze
© 2012 Towarzystwo Salezjańskie Inspektoria pw. św. Stanisława Kostki
Wszelkie prawa zastrzeżone
Nieautoryzowane kopiowanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji powoduje naruszenie praw autorskich.
Printed in Poland ISBN 978-83-924446-9-5