P
ierwotny, romański charakter wnętrza czerwińskiej świątyni został gruntownie przekształcony na prze-strzeni jej ponad 800-letniej historii. W 1. połowie XIII w., podczas budowy zakrystii, skrócono wnętrze południowej kaplicy likwidując jej apsydę i zamykając od wschodu prostą ścianą. W XIV w., prawdopodobnie po poża-rze kościoła, wydłużono prezbiterium ppoża-rzez zamurowanie po-przedzających je romańskich arkad. W ostatniej ćwierci XV w.przebudowano apsydę prezbiterium, otrzymała wówczas gotyckie sklepienie i duże okna. Być może również wówczas założono nad prezbiterium sklepienie. Z ówczesnego wypo-sażenia nic się nie zachowało. Pozostałością wystroju malar-skiego są fragmenty ściennych polichromii odsłonięte w ap-sydzie prezbiterium, w kaplicy południowej (Pieta z ok. 1430 r.) oraz kompozycja freskowa prezentująca Rodzinę Marii na ścia-nie w kaplicy północnej.
W 1. tercji XVI w. wymurowano sklepienia w całym kościele.
W tym zapewne czasie przedzielono murem kaplicę północną, tworząc w jej części wschodniej kościelny skarbiec (mur usu-nięto w XX w.). W apsydzie prezbiterium powstała renesan-sowa polichromia. W górnej części tworzy ją liściaste pnącze, które na pasach między oknami ubogacają profile głów w lau-rowych wieńcach. Poniżej okien, z prawej i lewej strony apsydy, przedstawiono w architektonicznej oprawie popiersia apo-stołów z atrybutami, po sześciu z każdej strony. Symetryczny układ malowidła z wolnym polem w centrum pozwala sądzić, że stanowiło ono dopełnienie kompozycji nastawy głównego ołtarza, zapewne ze sceną maryjną, której asystowało kole-gium apostołów. Charakterystyczny styl modelunku postaci apostołów pozwala złączyć ich powstanie z osobą Hasa Düre-ra, pracującego w latach 1527–1538 na dworze króla Zygmunta Starego.
Barokizacja wnętrza, zainicjowana przez czerwiński kon-went i opata Mikołaja Szyszkowskiego (1621-1634), nadała prze-strzeni świątyni nowy kształt estetyczny, zachowany w dużej mierze do dzisiaj. Barokową formę otrzymały sklepienia nawy głównej i naw bocznych; powiększono też okna, dekorując ich obramienia polichromią, której pozostałości zachowały się w południowej kaplicy. Jej wnętrze ozdobiły wówczas freski ze scenami pasyjnymi. Po barokowych przebudowach kościół zo-stał ponownie konsekrowany w 1651 r. pod wezwaniem Zwia-stowania Najświętszej Maryi Panny.
Około 1630 r. opat Szyszkowski sprowadził z Krakowa nowy ołtarz główny, jego monumentalna nastawa przysłania ap-sydę, stanowiąc dominujący element wnętrza prezbiterium i całej świątyni. Wyzłocona struktura snycerskiego retabulum wspiera się na wysokim cokole, w którego centrum ustawio-na jest mensa z taberustawio-nakulum. Dwie bramki po bokach mensy prowadzą za ołtarz, kartusze ponad nimi prezentują herb fun-datora, Ostoja. Cztery monumentalne kolumny korynckie, pod-kreślające główną kondygnację nastawy, nadają jej wyraźnie architektoniczny charakter, któremu jest podporządkowana dekoracja ornamentalna, złożona z motywów chrząstokowo--małżowinowych oraz stylizowanych główek anielskich. W cen-trum ołtarza umieszczony jest obraz Matki Bożej Czerwińskiej, w niszach pomiędzy kolumnami stoją posągi: św. Augustyna, patrona kanoników regularnych (z lewej) i św. Mikołaja, patro-na fundatora ołtarza.
Najbardziej ozdobną częścią ołtarza jest partia zwieńczenia ponad zała-mującym się i bogatym w ornamenty gzymsem. W ujętym kolumienkami i ornamentalnym obramieniem owalu dominuje tu obraz ze sceną Zwiasto-wania, który przypomina wezwanie konsekracyjne czerwińskiej świątyni.
Przy kolumienkach, na konsolach z ażurowych splotów ornamentu, stoją archaniołowie: Michał (z lewej) i Gabriel, niżej, na postumentach i odcinkach gzymsu, ukazano postaci w szatach liturgicznych. Szczyt ołtarza wieńczy figura Chrystusa Zbawiciela Świata (Salvator Mundi), któremu to-warzyszą święci Piotr i Paweł. Ażurowa forma zwieńczenia, oświetlona z tyłu z okien apsydy, tworzy – zwłaszcza w porze rannej – efekt gry refleksów rozproszonego światła, które nadaje całości zjawiskowy charakter.
Zapewne w latach 30. XVI w. apsyda kościoła została udeko-rowana renesansowymi malowidłami. Jej sklepienie i pasy pomiędzy oknami zdobi roślinne pnącze oraz medaliony z profilowymi wizerunkami w laurowych wieńcach. Pod oknami ukazano w dwóch symetrycznych grupach postaci dwunastu apostołów z atrybutami. Ich powstanie łączy się z osobą Hansa Dürera, czynnego w tym okresie na dworze króla Zygmunta Starego.
Nieodłącznym elementem wyposa-żenia każdej świątyni klasztornej są
stalle – zwykle bogato dekorowane ławy o charakterystycznej
konstruk-cji, w których siedem razy w ciągu dnia i nocy gromadzili się zakonnicy aby wspólnie się modlić, m.in. śpiewa-jąc psalmy. Miejscem lokalizacji stalli był zakonny chór, czyli przestrzeń zazwyczaj bezpośrednio związana z prezbiterium i głównym ołtarzem, tak jak ma to miejsce w Czerwińsku.
Chór kanoników regularnych istniał tu od zarania dziejów klasztoru.
Około 1640 r. opat Karol Ferdynand Waza, późniejszy biskup płocki, ufundował nowe stalle. Pierwotnie były jednorzędowe, a każde z czter-nastu siedzisk dekorował wizerunek świętego czczonego przez czerwiń-skich zakonników. Każdy ze świętych przedstawiony jest w habicie zakonu kanoników regularnych. Baldachim stalli wieńczyły prawdopodobnie ozdobne kartusze z płaskorzeźbami czterech Ewangelistów oraz św. Augustyna i św. Grzegorza Wielkiego (obecnie zawieszone nad ołtarzami bocznymi). Około połowy XVIII w., za rządów opata Fabiana Zdzieborskiego (1740-1757), stalle zostały rozbudowane o przedni rząd siedzisk, otrzymały wówczas nowe zwieńczenie dekorowane wazonami z kwiatami i ozdobnymi kartuszami oplecionymi akantem (jeden z klejno-tem herbu fundatora, Półkozic).
W tej postaci zachowały się do dziś.
5
Maryjne wezwanie czerwińskie-go kościoła, a nade wszystko rozwijający się kult cudownego obrazu Matki Bożej Czerwińskiej, były inspiracją do powstania sześciu wielkich obrazów olejnych zawieszonych w prezbiterium nad stallami. Powstały w 1684 r., cztery z fundacji biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, dwa ufundo-wał przeor czerwińskiego klaszto-ru ks. Adam Małowieski. Malowidła prezentują cykl scen z życia Marii:
Zwiastowanie, Ofiarowanie Marii do świątyni, Zaślubiny z Józefem, Maryję Niepokalanie Poczętą, Wniebowzięcie, Ukoronowanie w niebie.
W latach 30. XVII w. przy filarach nawy głównej ustawiono sześć ołtarzy bocznych dedykowanych świętym szczególnie czczonym w czerwińskim klasztorze. Ich obecna forma oraz dedykacje uległy przekształceniu i nie odpowiadają stanowi pierwotnemu.
Podczas remontu i renowacji wnętrza w 1913 r., kiedy zdemontowano niemal całe wyposażenie nawy głównej, rzeźbiarz Ignacy Szpetkowski (zapew-ne przy współpracy Stefana Szyllera) zestawił na nowo kompozycje bocznych ołtarzy z zachowanych elementów na-staw ołtarzowych z XVII i XVIII w. Warto przypomnieć, że w połowie XIX w. ołta-rze boczne dedykowane były następują-cym świętym: (od prezbiterium z lewej) św. Józefowi, św. Antoniemu z Padwy i św. Norbertowi, św. Barbarze; (od pre-zbiterium po prawej) św. Ubaldowi, św. Mikołajowi i św. Janowi Nepomuce-nowi, św. Izydorowi Oraczowi i archa-niołowi Michałowi. Obecna aranżacja bocznych ołtarzy powstała podczas renowacji wnętrza w 1970 r.
Ołtarz południowej kaplicy poświęcony był Chrystusowi Ukrzyżowanemu. Pasyjny charakter tego wnętrza dokumentują zachowane na ścianie północnej freski z XVII w., ilustrujące sceny z męki Chrystusa. Za rządów opata Mateusza Kraszewskiego (1759-1764) w kaplicy stanął nowy ołtarz z obrazem Ukrzyżowanego Chrystusa, pędzla Szymona Czechowicza (prezentuje go archiwalna fotografia z 1929 r.) Podczas prac badawczych w kaplicy w 1951 r. ołtarz został zdemontowany.
Kaplica północna i jej ołtarz były dedykowane głównemu patronowi zakonu kanoników regularnych, św. Augustynowi. Opat Kraszewski również w niej ufundował nową nastawę z obrazem św. Augustyna, autorstwa Czechowicza. Także ten ołtarz został rozebrany podczas prac badawczych prowadzonych w kaplicy, której przywrócono jej romański charakter. Oba obrazy Szymona Czechowicza są dziś eksponowane na ścianach kościoła.
6 5
Zakończeniem remontu i renowacji wnętrza świątyni (prowadzonych przez Stefana Szyllera z inspiracji ks. kan. Eugeniusza Gruberskiego i Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości) było położenie w 1913 r.
polichromii na sklepieniu prezbite-rium i nowym sklepieniu w kruchcie kościoła. Jej autorem był Władysław Drapiewski – jeden z głównych
twór-ców polichromii wnętrz sakralnych w Polsce w 1. połowie XX w., pomagał mu Czesław Idźkiewicz z Płocka. Malowidła na sklepieniu prezbiterium, utrzymane w neorene-sansowej stylistyce, prezentują kwiaty i owoce rajskiego ogrodu wśród taśm okuciowego ornamentu. W centrum symetrycznie zakomponowanych pól sklepienia ukazany jest Bóg Ojciec i Chrystus prezentujący rany – obaj nawiązują do watykańskich fresków Rafaela, na którym często wzorował się Drapiewski. Lunety okien wypeł-niają ornamentalne pasy oraz biblijne
symbole maryjne. Po stronie pół-nocnej, w polach po zamurowanych
oknach, ukazani są św. Barbara i św. Stanisław Kostka.
Malowidła w kruchcie prezentują motywy charakterystyczne dla stylisyki secesji Na belce tęczowej rozpiętej w arka-dzie odw arka-dzielającej nawę główną od prezbiterium, ukazany jest Ukrzyżo-wany Chrystus jako znak zbawienia dla wierzących. Otacza Go girlanda w kształcie serca, upleciona z winnej latorośli ze złotymi gronami – eucha-rystyczny symbol krwi Chrystusa, pamiątki zbawczej ofiary na krzyżu.
Rzeźba pochodzi z 1. połowy XVII w.
Po bokach krucyfiksu umieszczono dwie figury ze sceny Zwiastowania – Maryję i archanioła Gabriela. Obie są współczesne rzeźbie Ukrzyżowanego i pochodzą z kompozycji zdemontowa-nej nastawy ołtarzowej.
K
ult Matki Bożej w czerwińskiej świątyni sięga samych początków jej powstania – kościół wzniesiony w połowie XII w. został poświęcony Najświętszej Maryi Pannie. Ta okoliczność pozwala twierdzić, że w oł-tarzu głównym od zawsze był czczony wizerunek Patronki świątyni i opactwa. Kult Matki Zbawiciela był żywo obecny w codziennej liturgii czer-wińskiego konwentu, każdego dnia celebrowano śpiewaną mszę wotywną o Matce Bożej, podczas modlitwy w chórze odmawiano dodatkowo dedyko-wane Maryi antyfony, a po nieszporach zakonnicy na kolanach śpiewali Lita-nię Loretańską. Według klasztornej tradycji król Władysław Jagiełło modlił się o pomyślność bitwy pod Grunwaldem w czerwińskiej świątyni przed obrazem jej Patronki. O dawnych wizerunkach Matki Bożej w Czerwińsku nie posiada-my żadnych informacji.Obraz Matki Bożej Czerwińskiej został namalowany w 1612 roku przez Łu-kasza z Łowicza podczas realizacji innych prac malarskich w kościele. Klasz-torna tradycja przekazuje, że obraz powstał w rezydencji opata, co pozwala przypuszczać, że jego fundatorem mógł być ówczesny opat Jan Zamojski (1600-1621). Jako wzór dla powstającego dzieła malarz otrzymał cudowny ob-raz Matki Bożej Śnieżnej (Salus Populi Romani) z rzymskiej bazyliki Santa Ma-ria Maggiore, przedstawiony na rycinie Hieronymusa Wierixa z około 1600 r.
Obraz Matki Bożej Czerwińskiej jest jego odwzorowaniem, oddającym wszyst-kie szczegóły pierwowzoru. Maryja z Dzieciątwszyst-kiem Jezus trzymającym księgę Ewangelii ukazana jest w błękitnym płaszczu obwiedzionym złotem i w pur-purowej sukni. Krzyż nad Jej czołem oznacza, że jest Matką Zbawiciela, a złota gwiazda na ramieniu przypomina o Jej dziewiczym macierzyństwie. Charak-terystyczny układ palców prawej dłoni Madonny wskazuje na dwie natury Chrystusa – boską i ludzką. Pierścień na palcu to znak, że Matka Zbawiciele jest Oblubienicą Boga. W lewej dłoni Maryja trzyma mappę – białą chustę, sta-rożytne insygnium władzy monarszej, które wskazuje na Jej godność Królowej Nieba. Godność tą na czerwińskim obrazie podkreśla też para aniołów prezen-tujących nad głową Madonny królewską koronę. Gdy insygnium mappy zastą-piło królewskie berło, wierni chustę w dłoni Maryi postrzegali jako symbol Jej opieki i pocieszenia – miała nią ocierać łzy cierpiących i strapionych. Dlatego też Matka Boża Czerwińska czczona jest również pod wezwaniem Matki Bożej Pocieszenia. Na obrazie czerwińskim rzymski wizerunek został ubogacony do-datkowym motywem – Matka Boża z Dzieciątkiem Jezus została ukazana na tle bazyliki Santa Maria Maggiore. Malarz wyróżnił charakterystyczne detale jej architektury: wieżę bazyliki, kopułę kaplicy cudownego obrazu Matki Bożej Śnieżnej oraz obelisk stojący przed świątynią. W ten sposób chciano podkre-ślić związek Czerwińskiej Madonny z Jej rzymskim pierwowzorem. Po namalo-waniu obraz pozostawał w skarbcu. W latach 30. XVII w. wizerunek Matki Bożej Czerwińskiej został umieszczony w centrum wykonanego wówczas główne-go ołtarza, gdzie pozostaje do dziś. Obraz, otoczony czcią wiernych, wkrótce zasłynął cudami, które w 1648 r. potwierdził bp płocki Karol Ferdynand Waza oraz liczne wota składane przez obdarowanych łaskami. Najcenniejszymi z nich jest srebrna sukienka, którą ofiarował w 1686 r. ks. Franciszek Józef Ja-godkowicz, kanonik regularny i proboszcz w Krasnem oraz korony przekazane w połowie XVII w. przez nieznanego ofiarodawcę. Od tego momentu cudowny wizerunek prezentowany jest w tym uroczystym przybraniu, które przysłania większość malowanego obrazu.
Nieprzerwany kult obrazu Matki Bożej Czerwińskiej oraz liczne łaski jakie wierni otrzymują za Jej wstawiennictwem dały podstawę do koronacji cudow-nego wizerunku koronami papieskimi. Ten podniosły akt miał miejsce dnia 6 września 1970 r. W imieniu papieża Pawła VI korony na głowy Chrystusa i Jego Matki założył kardynał Stefan Wyszyński, prymas Polski, w obecności licznego grona biskupów, duchowieństwa i wielotysięcznej rzeszy pielgrzymów. Koro-ny wykonał brat Marian Jastrzębski, złotnik z Niepokalanowa.
Obr az M atk i B oż ej Cz er wińsk iej
Cennym dokumentem historii kultu obrazu Matki Bożej Czer-wińskiej jest rycina wydana 5 sierpnia 1672 r. Została wyko-nana na zlecenie kanoników regularnych i przez nich była rozprowadzana w Czerwińsku wśród pielgrzymów. Wizeru-nek cudownego obrazu otacza-ją liczne wota i klejnoty oraz sceny cudownych wydarzeń jakie dokonały się za przyczyną Pani Mazowsza. Całość zamyka
Krotka historya Obrazu, gdzie – począwszy od wizyty króla Władysława Jagiełły w 1410 r. – Czerwińsk ukazany został jako miejsce, które ludzie różnych stanów (...) ze wszystkich stron (...) z nabożeństwem wielkim nawiedzali y do niego się w po-trzebach swoich yako do Asyl-lum uciekali. W miejscu tym, z woli Opatrzności, zajaśniał cudami Obraz Panny Najświęt-szej. Tekst kończy strofa pieśni
do Matki Bożej Czerwińskiej:
O Gwiazdo Wschodu w Zachód wchodząca
W Xiestwie Mazowszu cudy słynąca
Do ciebie prośby nasze oddajem
Niech w twey opiece prosiem zostajem.
Tyś Matką Synów zgodnych w Koronie
Zechciey mieć Polskę w swoiey obronie.
Rycina z 1672 r.
6 września 1970 r. obraz M. B.
Czerwińskiej został ukorono-wany koronami papieskimi.
W imieniu papieża Pawła VI obraz ukoronował kard. Stefan Wyszyński, współkoronatora-mi byli: abp Antoni Baraniak metropolita poznański, bp płocki Bogdan Sikorski i jego bp pomocniczy Jan Wosiński.
Uroczystości w 1. rocznicę koronacji, 12 września 1971 r., przewodniczył i wygłosił homilię kard. Karol Wojtyła, metropolita krakowski.