Czerwińsk
W jubileuszowym roku 400-lecia obrazu Matki Bożej Czerwińskiej
Warszawa 2012
Janusz Nowiński sdb
Od wydawcy
C
zerwińsk od zarania swojej ponad 800-letniej historii był zawsze miejscem, które – jak podaje kronikarz – ludzie różnych stanów (...) ze wszystkich stron z nabożeństwem wielkim nawiedzali i do niego się w potrzebach swoich jako do Asyllum uciekali. Gościli tu królowie, książęta, prymasi Pol- ski, biskupi, senatorowie, a nade wszystko liczna rzesza wiernych, dla których Czerwińsk – Perła Mazowieckiej Ziemi, był i pozostaje świadkiem chrześcijańskich korzeni historii naszego narodu oraz miejscem w szczególny sposób wyróżnionym łaskawością Boga przez pośrednictwo Matki Jego Syna.W tym roku świętujemy jubileusz 400-lecia obecności cudowne- go obrazu Matki Bożej Pocieszenia na Jasnej Górze Czerwińskiej.
Sława Pani Mazowsza uczyniła Jej czerwińskie sanktuarium znanym na cały kraj, ubogacając skarbiec historii tego miejsca. Czerwińsk jest dziś jednym z najważniejszych zabytków w kanonie polskiej sztuki sakralnej.
Od 90. lat gospodarzami zabytku i kustoszami sanktuarium Matki Bożej Czerwińskiej są salezjanie. Przybyliśmy tu w 1923 r. dzięki sta- raniom ks. kan. Eugeniusza Gruberskiego i decyzji biskupa płockiego bł. ks. Antoniego Juliana Nowowiejskiego. Pragnieniem obydwu sług Kościoła było ratowanie bezcennego zabytku. Towarzystwo Sale- zjańskie podjęło to wyzwanie, odbudowując rękami młodych sale- zjanów zrujnowany Czerwińsk. W otwartym tu nowicjacie, u stóp Pani Mazowsza, przez minione dziesięciolecia formowały się poko- lenia duchowych synów św. Jana Bosko. Dzięki nim czerwiński klasz- tor był zawsze przepełniony młodzieńczą radością, entuzjazmem, muzyką i śpiewem.
Dzisiejszy Czerwińsk to przede wszystkim sanktuarium Matki Bożej Czerwińskiej, przy którym gromadzimy młodzież wychowując ją i kształtując jej życie religijne. Spotykają się tu grupy apostolskie i modlitewne, swoją stancję znajdują grupy pielgrzymów i pielgrzy- mi indywidualni. Z otwartością i życzliwością gościmy turystów, któ- rzy licznie odwiedzają pamiątki czerwińskiej przeszłości.
Świadomi bezcennej wartości tego miejsca oraz zabytków zgro- madzonych w nim przez wieki i pokolenia naszych Poprzedników, postanowiliśmy w jubileuszowym roku wydać publikację prezen- tującą Czerwińsk z bogactwem jego duchowego i artystycznego dziedzictwa. Oddając do rąk Czytelników tą książkę mamy nadzieję, że zaprezentowane w niej historia i piękno Czerwińska uczynią go bliższym i zachęcą, aby tu powracać.
ks. Sławomir Łubian SDB
Inspektor Salezjańskiej Inspektorii pw. św. Stanisława Kostki Warszawa, 8 grudnia 2012 r.
8
Zaczęto wznosić czerwiński klasztor, jego fundatorami byli biskup płocki Aleksander z Malonne oraz książę Bolesław Kędzierzawy.
Romańska zabudowa klasztoru jest dziś nieznana;
w następnych wiekach, aż po czasy współczesne, zespół klasztornych budowli był wielokrotnie przebudowywany.
Biskup płocki Aleksander
z Malonne sprowadza do Czerwińska (prawdopodobnie z opactwa
św. Idziego w Liège) zakon kanoników regularnych;
w 2. ćwierci XII w.
rozpoczęto budowę granitowego kościoła romańskiego pw.
Najświętszej Maryi Panny, zakończona ok. 1155 r.
Papież Hadrian IV przesyła przeorowi klasztoru Gwidonowi bullę Offici nostri nos, w której przyjmuje pod opiekę Stolicy Apostolskiej klasztor i jego dobra; jest to najstarszy
zachowany dokument wystawiony
dla Czerwińska, poświadcza też istnienie kościoła pw. Najświętszej Maryi Panny.
Do skarbca
czerwińskiej świątyni trafiają wybitne dzieła romańskiego rzemiosła
artystycznego:
Ewangeliarz Anastazji, relikwiarz skrzynkowy, Biblia Czerwińska, bogato dekorowany kielich.
około 1150
po 1129 1155 1160–1190
Kalendar ium
W Czerwińsku zatrzymuje się z wojskami król Władysław Jagiełło przed wyprawą na Grunwald.
W świątyni król modli się o pomyślność czekającej go bitwy.
Dla przeprawy wojsk zbudowano na Wiśle pierwszy most pontonowy. Wracając jako zwycięzca, król składa w czerwińskiej świątyni swój hełm rycerski i srebrne wotum jako dziękczynne dary za zwycięstwo pod Grunwaldem.
Podczas kolejnego pobytu w Czerwińsku król Władysław Jagiełło wystawia tzw.
Przywilej czerwiński.
W 1475 r. papież Sykstus IV nadaje specjalne odpusty dla pielgrzymów odwiedzających kościół w Czerwińsku.
Przebudowa kruchty między wieżami, budowa bramy- dzwonnicy oraz muru przy kościele. W XV w.
we wnętrzu świątyni powstał zespół gotyckich polichromii zachowanych częściowo w głównej apsydzie oraz w kaplicach bocznych.
Budowa zakrystii i przebudowa kaplicy na zakończeniu południowej nawy bocznej;
w przebudowanej kaplicy powstają romańskie malowidła ze scenami biblijnymi.
Pożar zniszczył znaczną część kościoła; po pożarze rozpoczęto gotycką przebudowę świątyni zakończoną
na początku XV w., m.in. wydłużono prezbiterium łącząc je z zakonnym chórem.
1410 1422
1160–1190 przed 1250 1328 koniec XV w.
10
Do Czerwińska przybywa król Zygmunt III Waza wraz z nuncjuszem apostolskim Germanico Malespiną,
ustanawiając opatem klasztoru kardynała Andrzeja Batorego, bratanka króla Stefana Batorego.
Za rządów opata Jakuba Kuli kościół otrzymał sklepienie;
Hans Dürer wykonuje polichromie
w apsydzie prezbiterium.
ok. 1530 1593
Kościół uzyskuje od papieża Pawła V dla głównego ołtarza przywilej Altare privilegiatum–
ołtarza
uprzywilejowanego dla mszy w intencji zmarłych.
1610
Łukasz z Łowicza maluje obraz Matki Bożej Czerwińskiej.
1612
Papież Leon X dokonuje afiliacji czerwińskiego opactwa do Kongregacji Kanoników
Regularnych w Rzymie na Lateranie (odtąd Kanonicy Regularni Laterańscy).
1513
5 sierpnia – pierwsze cudowne wydarzenia związane z obrazem M. B. Czerwińskiej;
przy obrazie pojawiają się dziękczynne wota.
1647
Król Władysław IV modli się przed obrazem Matki Bożej o powrót do zdrowia i pozostawia dziękczynne wotum z napisem: Bliski śmierci – zdrowie otrzymał.
1647
Biskup płocki Karol Ferdynand Waza wydaje dekret uznający autentyczność cudów za przyczyną Matki Bożej Czerwińskiej – początek oficjalnego kultu cudownego obrazu.
Do Czerwińska po swojej elekcji przybywa król Jan Kazimierz wraz z małżonką aby oddać w opiekę Matki Bożej siebie i losy Rzeczypospolitej.
1648 1612
do ok 1650 – barokizacja wnętrza świątyni, m.in.
przebudowa chóru muzycznego kosztem romańskiego portalu, sklepienia kościoła otrzymują barokowy kształt. Ok. 1630 opat Mikołaj Szyszkowski funduje ołtarz główny wykonany w Krakowie;
w centrum ołtarza umieszczono obraz M. B. Czerwińskiej.
Około 1640 r.
w prezbiterium stanęły stalle.
lata 30. XVII w.
Kolejny pobyt króla Jana Kazimierza w Czerwińsku, który modli się przed cudownym obrazem w intencji wyprawy przeciw Bohdanowi Chmielnickiemu.
W 1651 r., po zwycięstwie pod Beresteczkiem, król składa w czerwińskiej świątyni 21 zdobytych chorągwi jako dziękczynne wota.
W tym samym roku ma miejsce konsekracja kościoła po jego barokizacji.
1649
12
Kasata czerwińskiego opactwa kanoników regularnych laterańskich; kościół i duszpasterstwo parafii przejmuje diecezja płocka.
Do opuszczonego klasztoru władze carskie sprowadzają siostry norbertanki, usunięte z ich klasztoru w Płocku.
1819
Pierwsze publikacje polskich badaczy na temat Czerwińska, który zaczęto postrzegać jako cenny pomnik przeszłości
zniewolonej ojczyzny.
W 1852 r. podjęto pierwsze prace remontowe ratujące walące się wieże kościoła.
1. poł. XIX w.
Siostry norbertanki opuszczają Czerwińsk, klasztor popada w ruinę.
W 1907 r. rozebrano najbardziej
zniszczone skrzydło zachodnie, środki uzyskane ze sprzedanej cegły przeznaczono na ratowanie reszty zabudowań.
1902
Po konkordacie we Wschowie, w efekcie krzywdzącego podziału dochodów między opata komendatoryjnego (mianowanego przez króla) i opata klasztornego (wybieranego przez zakonników), budowle opactwa i kościół zaczynają podupadać.
1740
Za rządów opatów Mateusza Kraszewskiego i Jana Żdżarskiego przeprowadzono prace remontowe w klasztorze i kościele; przy fasadzie ustawiono wzmacniające szkarpy; w kaplicach naw bocznych stają nowe ołtarze: Św. Krzyża i św. Augustyna z obrazami Szymona Czechowicza. W tym okresie wysoki poziom osiąga kapela klasztorna, jej kapelmistrzem był muzyk i kompozytor Antoni Milwid.
1759–1775
Architekt Stefan Szyller rozpoczął prace restauratorskie w kościele; w 1909 r.
odkrył romański portal, który zrekonstruował w latach 1910–1913.
W tym okresie z zachowanych detali z XVII i XVIII w.
powstały kompozycje ołtarzy bocznych i ambony.
1908
Uroczyste obchody 500-lecia bitwy pod Grunwaldem, w kościele wmurowano z tej okazji pamiątkową tablicę. Rok wcześniej na wzgórzu przed kościołem, skąd król Jagiełło miał obserwować przeprawę wojsk, stanęła figura Chrystusa z krzyżem – na pomnik Jagiełły władze carskie nie wyraziły zgody.
1910
Władysław
Drapiewski i Czesław Idźkiewicz dekorują malowidłami sklepienia prezbiterium i przebudowanej kruchty kościoła.
W roku 1916.
ks. Gruberski ufundował nowe kamienne schody na skarpie przy kościele. Również z jego inicjatywy przed kościołem stanęła figura Matki Bożej autorstwa Bolesława Mazurka – wotum za ocalenie świątyni podczas I wojny światowej.
1913 1902
Proboszczem czerwińskiej parafii i kustoszem kościoła zostaje ks. kan.
Eugeniusz Gruberski (+1923) muzykolog i kompozytor, gorący patriota, ofiarny społecznik, miłośnik sztuki sakralnej.
Dzięki jego staraniom zabytkowy Czerwińsk został ocalony od ruiny.
1907
Biskup płocki Antoni Julian Nowowiejski, dzięki staraniom ks. kan. Eugeniusza Gruberskiego, przekazuje klasztor wraz z kościołem i parafią Towarzystwu Salezjańskiemu.
Salezjanie rozpoczynają odbudowę zrujnowanego klasztoru, w którym otwierają nowicjat.
1923
14
Papież Paweł VI przyznaje świątyni w Czerwińsku tytuł Bazyliki Mniejszej.
1967
Odbudowa
zachodniego skrzydła klasztoru – tzw.
skrzydło jagiełłowe.
1959–1970
W lutym pożar strawił dachy i ostatnie piętro klasztornych budynków,
salezjanie kolejny raz odbudowują czerwiński klasztor.
W 1934 r. zostało odnowione wnętrze kościoła, wejście z kruchty zabezpieczyła ozdobna krata.
1933
Podczas hitlerowskiej okupacji
w klasztorze, z którego usunięto salezjanów, Niemcy urządzili szkołę dla żandarmerii.
Po wojnie do Czerwińska
powracają salezjanie, kontynuując
działalność nowicjatu.
1939–1945
Odkrycie romańskich fresków w kaplicy południowej, konserwacja malowideł trwała do 1953 r.
1951
Nowa aranżacja otoczenia kościoła, rekonstrukcja apsydy północnej kaplicy;
fundacja nowych organów, ławek i posadzki w kościele.
lata 80. XX w.
400-lecie obecności cudownego obrazu Matki Bożej w Czerwińsku.
W tym też roku zakończono konserwację obrazu (rozpoczęta w 2009 r.).
2012 1967
6 września, kardynał Stefan Wyszyński, prymas Polski, dokonuje koronacji cudownego obrazu Matki Boskiej Czerwińskiej
koronami papieskimi.
Na tą uroczystość otoczenie, wnętrze i wyposażenie kościoła zostały odnowione.
1970
12 września, kardynał Karol Wojtyła przewodniczy uroczystościom z okazji 1. rocznicy koronacji cudownego obrazu.
W 1984 r., już jako papież Jan Paweł II, przekazał w darze dla sanktuarium kielich mszalny.
1971
Da wne widok i Cz er wińsk a
C
zerwińskie opactwo, położone na wysokiej wiślanej skarpie, pomiędzy dwoma wąwozami, ponad zabudowaniami dawne- go miasta rozłożonymi u jego stóp, tworzy jeden z najpiękniej- szych i niezwykle malowniczych widoków w mazowieckim kra- jobrazie. W ślad za badaczami, którzy od połowy XIX w. zaczęli opisywać czerwiński zabytek, czyniąc go coraz bardziej sławnym i znanym, dawne opactwo zaczęli odwiedzać również artyści i pionierzy polskiej fotogra- fii. W okresie pomiędzy powstaniami pojawiła się tendencja (romantycz- na w swym podłożu, a patriotyczna w założeniach) do tworzenia sztuki narodowej, inspirowanej rodzimym krajobrazem i wpisanymi w niego zabytkami. Rozwijający się nurt zabytkoznawstwa postulował, aby w dziełach sztuki uwieczniać wybitne pamiątki przeszłości zniewolonej ojczyzny, postrzegane jako pomniki jej dawnej świetności, sławy i chwa- ły. W taki też sposób zaczęto od połowy XIX w. postrzegać Czerwińsk.W 1851 r. przybyła do Czerwińska delegacja, działająca z polecenia Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego, której zadaniem była inwen- taryzacja zabytków starożytności w Królestwie Polskim. Jej przewodni- czącym był Kazimierz Stronczyński, towarzyszyła mu grupa rysowników dokumentujących opisywane zabytki. Efektem ich pracy są cztery akwa- rele (trzy autorstwa Adama Lerue, jedna Józefa Tadeusza Polkowskiego) będące najstarszymi zachowanymi widokami czerwińskiego opactwa.
Mimo romantycznej interpretacji, oddają one dość wiernie ówczesny wygląd dawnych budowli, ich otoczenie oraz monumentalną skalę (m.in.
dzięki obecności ludzkich sylwetek).
Podczas jednej z licznych podróży zabytkoznawczych w 1853 r.
Czerwińsk odwiedził Wojciech Gerson. Zachowały się dwa jego rysunki dokumentujące dawne średniowieczne opactwo. Na jednym z nich, uj- mującym zabudowania od południowego zachodu, artysta ukazał monu- mentalną bryłę klasztoru i kościoła w klimacie tajemniczego, wyniosłego zamczyska. Na rysunku widać także rusztowania zamontowane na wie- żach podczas prac naprawczych.
Z tego samego okresu pochodzi najstarsza zachowana fotogra- fia Czerwińska wykonana przez prekursora polskiej fotografii, Karola Beyera z Warszawy. Zdjęcie uwieczniło widok kościoła i części zabudowy klasztoru z perspektywy ogrodu od strony północno-wschodniej. Jest to jedna z pierwszych fotografii dokumentalnych zabytku w historii pol- skiej fotografii.
W 1899 r. Konstanty Woźniak opublikował pierwszą fotografię wi- dokową Czerwińska w wydanym w Krakowie albumie Kraj w obrazach, zbiór fotografii (...), Serya 1 Królestwo Polskie. Na zdjęciu, ukazującym czerwińskie opactwo z perspektywy wiślanego brzegu, widać jeszcze za- budowania klasztoru w stanie nienaruszonym. W tym samym roku, pod- czas podróży w dół Wisły, zwiedził Czerwińsk Zygmunt Gloger. Wrażenia z pobytu i cztery fotografie z Czerwińska opublikował w 1903 r. w książce Dolinami rzek. Opisy podróży wzdłuz Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy.
Cenny zbiór fotografii dokumentujących dawne opactwo zgromadzi- ło Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości (TOnZP), założone w Warszawie w 1906 r. W 1908 r. grupa członków Towarzystwa odwiedziła Czerwińsk, fotografując kościół i zrujnowany już klasztor. Zdjęcia z tego czasu są dziś bezcennym zapisem wyglądu i stanu zachowania czer- wińskich zabytków przed pierwszą wojną światową. Szklane negatywy i zbiór fotografii TOnZP znajdują się dziś w zbiorach Instytutu Sztuki PAN w Warszawie.
W 1915 r. w drukarni Tytusa Talikowskiego ukazały się pierwsze karty pocztowe z widokiem klasztoru. Kolejne serie, obie nakładem Zakładu Sa- lezjańskiego w Czerwińsku nad Wisłą, ukazały się w latach 20. i 30. XX w., ostatnia w drukarni Wydawnictwa „Polonia” w Krakowie.
Adam Lerue
Zabudowania klasztorne po Kanonikach regularnych w Czerwińsku od zachodo-południa, 1851 r., akwarela, gwasz, Widoki Zabytków Starożytności w Królestwie Polskiem, Atlas V, gubernia płocka, tabl. 20, Gabinet Rycin BUW.
Adam Lerue
Kościół po Kanonikach regularnych w Czerwińsku,
1851 r., akwarela, gwasz, Widoki Zabytków Starożytności w Królestwie Polskiem, Atlas V, gubernia płocka, tabl. 18, Gabinet Rycin BUW
Adam Lerue
Kościół po Kanonikach regularnych z zabudowaniami klasztornymi w Czerwińsku od strony wschodu, 1851 r., akwarela, gwasz, Widoki Zabytków Starożytności w Królestwie Polskiem,
Atlas V, gubernia płocka, tabl. 19, Gabinet Rycin BUW
Józef Tadeusz Polkowski
Czerwińsk z natury (widok kościoła i dzwonnicy od zachodu), 1851 r., rysunek piórkiem podmalowany akwarelą,
Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. Rys. Pol. 1718
Wojciech Gerson
Czerwińsk (widok opactwa od południowego zachodu), 1853 r., rysunek ołówkiem i białą kredką,
Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. Rys. Pol. 1633
Karol Beyer, Czerwiński klasztor, 1853 lub 1854 r., kolotypia,
Muzeum Narodowe w Warszawie, sygn. Gr. Pol. 25584
Czerwińsk – widok na klasztor
1898 r., fotografia reprodukowana w albumie Kraj w obrazach, zbiór fotografii (...), Serya 1 Królestwo Polskie
Widok czerwińskiego opactwa od południowego zachodu, 1908 r., fotografia wykonana przez członków TOnZP, IS PAN, sygn. BR 614
Stanisław Dzikowski,
widok Czerwińska od strony Wisły, 1913 r., fotografia ze zbiorów TOnZP, IS PAN, sygn. B 6675
Jerzy Nowicki,
kościół i skrzydło klasztoru od strony dziedzińca, 1908 r., fotografia ze zbiorów TOnZP,
IS PAN, sygn. BR 627
Jerzy Nowicki,
wnętrze dawnego refektarza (obecnie kaplicy), 1908 r., fotografia ze zbiorów TOnZP,
IS PAN, sygn. BR 666
Kruchta kościoła po przebudowie i rekonstrukcji portalu przez Stefana Szyllera, ok. 1913 r., fotomontaż.
ze zbiorów Jana Sas-Zubrzyckiego Jerzy Nowicki,
wnętrze czerwińskiego kościoła, 1908 r., fotografia ze zbiorów TOnZP, IS PAN, sygn. BR 641
Salezjański Zakład w Czerwińsku n/ Wisłą (Widok od strony Wisły), ok. 1923 r. , karta pocztowa,
archiwum Towarzystwa Salezjańskiego w Czerwińsku
Klasztor i kościół od strony południowo-zachodniej, lata 30. XX w., karta pocztowa ,
archiwum Towarzystwa Salezjańskiego w Czerwińsku
Czerwińsk nad Wisłą, widok z rynku na klasztorne wzgórze,
ok 1935 r., fotografia warszawskiego zakładu fotograficznego „Leonar” (Peretz Majer), archiwum Towarzystwa Salezjańskiego w Czerwińsku
Klasztor po pożarze w lutym 1933 r.,
archiwum Towarzystwa Salezjańskiego w Czerwińsku.
Widok ogólny Kościoła i Zakładu x.x. Salezjanów w Czerwińsku n. Wisłą, ok. 1935 r., karta pocztowa, światłodruk, Wydawnictwo „Polonia” w Krakowie, archiwum Towarzystwa Salezjańskiego w Czerwińsku
Ogólny widok Czerwińska od strony Wisły,
ok. 1935 r., karta pocztowa, światłodruk, Wydawnictwo „Polonia” w Krakowie, archiwum Towarzystwa Salezjańskiego w Czerwińsku
Baz ylik a romańsk a
M
onumentalną bryłę czerwińskiego opactwa pod wezwaniem Zwia- stowania Maryi Panny wyróżnia para masywnych, kamiennych wież klasztornej świątyni. Kościół kanoników regularnych w Czerwińsku jest jedną z najstarszych murowanych świątyń w naszym kraju. Zo- stał wzniesiony z granitowych ciosów i kamienia polnego z użyciem romańskiej cegły około połowy XII wieku (pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1155 r.).Pochodzenie warsztatu budowniczych świątyni wciąż jest przedmiotem do- ciekań badaczy. Poszczególne partie budowli wiążą się z różnymi tradycjami europejskiego budownictwa romańskiego, jednak większość elementów jej architektury dowodzi, że została wzniesiona ze znajomością wzorów i prak- tyki budowlanej z terenów północnych Włoch (Lombardia). Mimo gotyckiej, a następnie barokowej przebudowy (dotyczyła głównie wnętrza) czerwińska świątynia zachowała romański charakter swojej bryły, a rozwiązania architek- toniczne zastosowane przy jej wznoszeniu czynią z niej pod wieloma względa- mi budowlę niepowtarzalną na terenie Polski.
Kościół w Czerwińsku został zbudowany jako trójnawowa bazylika z trze- ma apsydami po stronie wschodniej, zamykającymi przestrzeń prezbiterium i dwóch kaplic bocznych po jego obu stronach. Modułem proporcji, według którego rozmierzano poszczególne partie budowli, był odcinek długości 6,5 m, odpowiednio mnożony lub dzielony. Kwadratowe prezbiterium poprzedzała para wysokich i szerokich arkad otwartych do naw bocznych (zostały zamu- rowane w okresie gotyku, obecnie odsłonięto fragment arkady północnej).
Wykreowana w ten sposób przestrzeń tworzyła we wnętrzu efekt transeptu (nawy poprzecznej) równego wysokością nawie głównej. Prawdopodobnie w tym miejscu był ulokowany pierwotnie zakonny chór ze stallami. Ściany nawy głównej (z ciosowego granitu, pierwotnie nieotynkowane), otwarte arkadami do naw bocznych, wspierały podpory o zmiennym rytmie: kolum- na-filar-kolumna (romańskie podpory są dziś ukryte we wnętrzu barokowych filarów). Niespotykanym w Polsce rozwiązaniem było wymurowanie trzonów kolumn z dokładnie opracowanych granitowych ciosów. Równie oryginalnym było zastosowanie w konstrukcji płaskiej, romańskiej cegły (pierwsze użycie cegły w polskiej architekturze). Wnętrze pierwotnie nie posiadało sklepień;
nawy boczne były przykryte drewnianym stropem natomiast przestrzeń nawy głównej i prezbiterium była otwarta na więźbę dachu. Do bazyliki pro- wadziły trzy wejścia: główne, po stronie zachodniej oraz dwa boczne od połu- dnia i północy. Przez wąskie szczeliny okien w ścianach naw bocznych, w na- wie głównej i w apsydach wpadało niewiele światła. Wszystkie te elementy nadawały świątyni charakter surowości i prostoty. Kolejne przebudowy, a zwłaszcza barokizacja wnętrza w XVII w., zupełnie zatarły jego romański charakter przywoływany dziś odkrytymi detalami.
Zachodnią partię kościoła i wejście do niego wyraziście akcentuje para wież wymurowanych z granitowych ciosów. Jedyną ich ozdobą są przeźrocza okien- ne przedzielone kamienną kolumienką (biforia). Kolejnym nie spotykanym w innych romańskich budowlach w Polsce rozwiązaniem w architekturze czer- wińskiego kościoła była kruchta, z portalem ulokowana pomiędzy wieżami, do której wchodziło się przez okazałą arkadę. Z pierwotnej aranżacji kruchty (przebudowanej pod koniec XV w.), poza fragmentami portalu, w przedsionku kościoła zachowały się dwie romańskie wnęki z murowanymi ławami. Ponad kruchtą, pomiędzy wieżami, znajdowała się empora (rodzaj balkonu) otwar- ta do wnętrza świątyni. Dzisiaj na jej miejscu ulokowany jest chór muzyczny, zbudowany w latach 30. XVII wieku. To tutaj, na emporze, w sprawowanej w ko- ściele liturgii mogli uczestniczyć dostojnicy świeccy. Należy pamiętać, że prze- strzeń klasztornej świątyni była w średniowieczu dostępna głównie dla za- konników, wierni świeccy mogli brać udział w nabożeństwach w określone dni uroczystości i świąt. Okoliczna ludność korzystała z kościoła parafialnego pw.
św. Wojciecha, który był zlokalizowany na terenie obecnego cmentarza (został rozebrany po 1778 r., fragment kamiennej chrzcielnicy stojący w przedsionku przy północnej kolumnie pochodzi z jego wyposażenia).
Propozycja rekonstrukcji bryły romańskiej bazyliki przedstawionej od strony północno-zachodniej (wg Z. Świechowskiego i Z. Tomaszewskiego). Pomiędzy wieżami widać arkadę prowadzącą do kruchty z portalem. Ponad nią wznosi się konstrukcja zawierająca emporę oświetloną wąskim przezroczem okna, zbliżonym kształtem do przeźroczy okien wież.
Plan romańskiej bazyliki.
W części zachodniej widoczne fundamenty wież i kruchty z portalem głównego wejścia.
Zaznaczone są wejścia boczne po stronie południowej i północnej (dziś zamurowane).
Przestrzeń nawy głównej oddzielają od naw bocznych kolumny na przemian z filarami. W partii wschodniej zachowany jest układ kwadratowego prezbiterium i romańskich apsyd, zaznaczono też położenie niezachowanej apsydy kaplicy południowej. Długość kościoła na osi nawy głównej wynosi 45,5 m, szerokość 16 m.
Wschodnia partia kościoła z zachowanym układem romańskich apsyd na zakoń- czeniu prezbiterium i północnej kaplicy bocznej. Widoczny jest romańskie lico murów z granitowych ciosów.
N
Widok z bramy prowadzącej z dziedzińca na klasztorny wirydarz, w głębi masyw południowej wieży z romańskimi biforialnymi przezroczami, przykrytej namiotowym dachem.
Południowe wejście boczne do kościoła pierwotnie zapewne łączyło z nim nieza- chowany romański klasztor. Na zamyka- jących je drzwiach zachowały się okucia z początku XIII w., pochodzące z drzwi głównego wejścia do świątyni. Zdjęcie archiwalne prezentuje drzwi z okuciami i odlaną w brązie romańską kołatką w for- mie głowy lwa, która została skradziona przez niemieckiego uczonego Dagoberta Freya w czasie drugiej wojny światowej.
9
Widok z wirydarza na południowo- wschodnią część kościoła i wschodnie skrzydło klasztoru z bramą
prowadzącą na dziedziniec.
Fryz ślepych arkad, widoczny w strefie okien na ścianie południowej nawy bocznej, należy do unikalnych motywów w polskiej architekturze romańskiej i jest jednym z dowodów znajomości przez budowniczych kościoła wzorów północnowłoskich. Obecne otwory okien nie odpowiadają umiejscowieniu okien bazyliki romańskiej.
Fragment jednej z romańskich kolumn z trzonem wymurowanym z dokładnie przyciosanych grani- towych kamieni. Ten sposób kon- strukcji kolumny jest niespotykany w polskich budowlach romańskich.
Przepalone lica kamieni są świad- kiem pożaru kościoła w 1328 r.
Podczas obmurowywania romań- skich podpór barokowymi filarami ich kapitele zostały skute.
Portal wejścia do wieży południowej wymurowany z granitowych ciosów i wąskiej romańskiej cegły. Obecność cegły w konstrukcji czerwińskiego kościoła jest najstarszym jej użyciem na ziemiach polskich.
Podczas prac badawczych na początku lat 70. XX w. przywrócono kaplicy północnej jej romański charakter. Na ścianie północnej zachował się fresk z przedstawieniem Rodziny Marii z 2. połowy XV w.
Sklepienie apsydy zamykającej kaplicę od wschodu wraz z romańskim oknem zostały zrekonstruowane w latach 80. XX w., wtedy też stanął tu kamienny ołtarz, na którym prezentowana jest figura Chrystusa Frasobliwego wyrzeźbiona w drewnie w 1. połowie XVI w.
S
ymbolika głównego wejścia do świątyni w średnio- wieczu była związana z Chrystusem, który powiedział o sobie: Ja jestem bramą. Jeżeli ktoś wejdzie przeze Mnie, będzie zbawiony (J 10, 9), stąd drzwi świątyni po- strzegano jako obraz Chrystusa - Bramy Życia. Przekroczenie progu świątyni - domu Boga - stawało się zapowiedzią zba- wienia, a portal ujmujący drzwi kościoła dekorowało zwykle przedstawienie tronującego w chwale nieba Chrystusa (Maie- stas Domini) oraz sceny związane ze zbawieniem i walką o nie z demonami, dla których sakralne wnętrze było niedostępne.Te treści teologiczne, znane w XII-wiecznej Polsce, znalazły swoje zobrazowanie w dekoracji rzeźbiarskiej czerwińskiego portalu. To cenne dzieło romańskiej plastyki, mimo częściowe- go zachowania, jest dziś najstarszym i najwybitniejszym przy- kładem monumentalnej rzeźby portalowej w naszym kraju, otwierając historię polskiej rzeźby figuralnej doby romanizmu.
Portal czerwińskiej świątyni powstał około 1140 r. Wykonał go z piaskowca jeden z uczniów lombardzkiego mistrza Wili- gelma z Modeny, styl jego warsztatu ujawnia rzeźba i kompo- zycja portalu. Podczas budowy barokowego chóru muzyczne- go ok. 1630 r. większość romańskiej dekoracji wejścia uległa zniszczeniu. W pierwotnym układzie, który częściowo odtwo- rzyła rekonstrukcja Stefana Szyllera z 1913 r., portal posiadał dwa uskoki z parą kolumn po każdej stronie. Spoczywały na nich, zestawione również uskokowo, półkoliste archiwolty bo- gato dekorowane ornamentalnie. Równie bogatą dekorację, charakterystyczną dla romańskich dzieł tego typu w Europie, posiadają kapitele dwóch zachowanych kolumn. Kapitel pół- nocnej (lewej) kolumny prezentuje postaci dwóch herosów ujarzmiających smoki o głowach wilków. Ogony smoków trzy- mają w ustach maski wyrzeźbione w dolnej części kapitela. Ka- pitel kolumny południowej dekorują maski, z których ust wy- chodzi wić roślinna. Oba motywy, unikalne na gruncie polskim, mają jednoznaczną wymowę symboliczną - są obrazem egzor- cyzmu, walki dobra ze złem, które - ujarzmione - nie ma wstępu do świątyni. Pierwotnie kapitele były polichromowane.
Zachowane w lapidarium fragmenty rzeźbionej dekoracji portalu pozwalają częściowo odtworzyć pozostałe elementy jego kompozycji. Trzony brakującej pary kolumn miały zapew- ne formę spiralną a ich kapitele dekorowały motywy roślinne.
Pozostałości węgarów ujmujących bezpośrednio drzwi świąty- ni pozwalają przypuszczać, że prezentowały one postaci bło- gosławiących aniołów oraz zapowiadające zbawienie sceny z Ewangelii. Na fragmencie lewego węgaru widnieje niekom- pletna scena Zwiastowania z postacią archanioła Gabriela i fragmentem głowy Marii. Na węgarach spoczywało nadproże, zachowane dziś w trzech fragmentach. Dekorował je pas ar- kadowych wnęk (zachowało się siedem) rozdzielonych kolu- mienkami; w każdej wnęce stała figurka apostoła (zachowały się dwie figurki). Z tympanonu, który znajdował się nad nad- prożem w polu pod archiwoltami, ocalał jedynie fragment ze skrzydłem anioła. Trudno jednoznacznie stwierdzić jaką scenę mógł prezentować. W tympanonach z tego okresu zwykle wid- nieje w tym miejscu postać tronującego Chrystusa (Maiestas Domini), występują też tympanony z tronującą Matką Bożą.
Obecność w dekoracji nadproża postaci apostołów pozwala przypuszczać, że ponad nimi mógł być ukazany tronujący Chry- stus i towarzyszący mu aniołowie.
Romańsk i por tal
Kapitel północnej (lewej) kolumny prezentuje postaci dwóch herosów ujarzmiających smoki o głowach wilków.
Fragment nadproża, które dekorował pas arkadowych wnęk (zachowało się siedem) rozdzielonych kolumienkami;
w każdej wnęce stała figurka apostoła (zachowały się dwie figurki). Z tympanonu, który znajdował się nad nadprożem w polu pod archiwoltami, ocalał jedynie fragment ze skrzydłem anioła.
Na fragmencie lewego węgaru widnieje niekompletna scena Zwiastowania z postacią archanioła Gabriela (podpisany na nimbie S. Gabrihel) i fragmentem głowy Marii.
Kapitel kolumny południowej dekorują uszate maski, z których ust wychodzi wić roślinna oplatająca powierzchnię kapitela.
Propozycja rekonstrukcji pierwotnej kompozycji portalu wg M. Walickiego z naniesionymi elementami, które zachowały się i są eksponowane w portalu i w lapidarium.
9 10
Romańsk ie fresk i
W
nętrze romańskiej świątyni ubogacała dekora- cja malarska, którą ozdobiono ścianę tęczową ponad apsydą prezbiterium. Każdy, kto spoglą- dał z perspektywy nawy głównej w kierunku głównego ołtarza widział na ścianie ponad nim rozbudowaną scenę Sądu Ostatecznego. Malowidło, datowane pomiędzy 3. ćwiercią XII i 1. połową XIII w., uległo zniszczeniu podczas zakładania sklepień kościoła w XVI w. Ocalałe fragmenty zo- stały przeniesione przez konserwatorów do południowej kaplicy na jej południową ścianę. Zachowane pozostałości oraz analogie z innymi tego typu malowidłami pozwoliły zre- konstruować pierwotną kompozycję fresku. W jej centrum był ukazany Chrystus-Sędzia w asyście Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela (grupa Deesis). Otaczały ich koliste medaliony oraz anioły z narzędziami Męki Pańskiej (Arma Christi). Całość przypominała o dniu sądu i prawdzie o odkupieniu ludzkich win przez mękę i śmierć Chrystusa.Przed połową XIII w., po stronie południowej prezbiterium, wzniesiono zakrystię likwidując apsydę i skracając wnętrze południowej kaplicy. Jej wschodnią część zamknięto wówczas prostą ścianą, którą udekorowano rozbudowanym cyklem ro- mańskich fresków ilustrujących sceny ze Starego i Nowego Testamentu. Malowidła zostały zatynkowane w późniejszym okresie i na nowo odkryte w 1951 r.; nie zachowały się w ca- łości i niektóre sceny są uszkodzone bądź zatarte. W ich for- mie wyraźnie dominuje czarny kontur wypełniony barwnymi plamami, a całość robi wrażenie pokolorowanego rysunku.
Autor fresków, a był nim zapewne zakonnik dekorujący manu- skrypty w miejscowym skryptorium i wzorujący się na ilustru- jących je miniaturach, podzielił malowidła na pięć poziomych stref. Dwie górne strefy mają osobliwą kompozycję złożoną z dwóch rzędów medalionów prezentowanych przez anioły.
Sceny w medalionach ilustrują kolejne wydarzenia z począt- ku Księgi Rodzaju, od stworzenia świata po wygnanie z Raju Adama i Ewy. W dwu kolejnych strefach, tym razem zakom- ponowanych w poziomych pasach, ukazano historię budowy arki Noego oraz – poniżej – sceny z życia patriarchy Abrahama:
wizytę trzech aniołów, sen Abrahama i ofiarę Izaaka. Ostatnią, dolną strefę fresków wypełniają sceny z Nowego Testamentu:
Chrystus wręczający klucze św. Piotrowi, anioł uwalniający św. Piotra z więzienia, ukrzyżowanie św. Piotra, ukamieno- wanie św. Szczepana, nawrócenie św. Pawła, męczeństwo św.
Wawrzyńca. Obok tych scen, w prawej części ściany, malarz ukazał stojące postaci czterech świętych, są dziś mało czytel- ne. Na podstawie atrybutów możemy rozpoznać (od lewej):
św. Pawła – trzyma księgę i miecz, św. Katarzynę Aleksandryj- ską – z kołem tortur i mieczem, św. Jakuba Starszego – z musz- lą, laską i sakwą pielgrzyma, św. Dorotę – z koszem kwiatów.
Chociaż freski klasztornego malarza nie prezentują wyso- kiego poziomu artystycznego ich kompozycja nie znajduje analogii wśród romańskich polichromii ściennych w Europie, pozostając cennym świadectwem kultury duchowej i arty- stycznych aspiracji czerwińskiego klasztoru oraz znamiennej dla teologii średniowiecza metody łączenia treści Starego i Nowego Testamentu.
Po zakończeniu konserwacji fresków (1953 r.) w kapli- cy ustawiono nowy kamienny ołtarz, który konsekrowano 13. kwietnia 1957 r.
Detal z kompozycji Sądu Ostatecznego przeniesionej na ścianę w kaplicy południowej.
Można rozpoznać fragment postaci z krzyżem i trzema gwoździami w ręku.
Trzy końcowe sceny z cyklu patriarchy Abrahama:
Abraham z Izaakiem na osiołku w drodze na górę Moria, anioł powstrzymuje Abrahama przed złożeniem Izaaka w ofierze, Abraham składający w ofierze jagnię.
Fragment kompozycji z medalionami: Bóg stwarzający rośliny, scena grzechu pierworodnego oraz część sceny wygnania z Raju. Poniżej fragment cyklu Noego: Bóg poleca Noemu budowę arki, wyrąb drzewa na arkę.
Trzy sceny ze św. Piotrem:
Chrystus wręczający klucze św. Piotrowi, anioł uwalniający św. Piotra z więzienia, ukrzyżowanie św. Piotra.
W nętr ze kościoła
P
ierwotny, romański charakter wnętrza czerwińskiej świątyni został gruntownie przekształcony na prze- strzeni jej ponad 800-letniej historii. W 1. połowie XIII w., podczas budowy zakrystii, skrócono wnętrze południowej kaplicy likwidując jej apsydę i zamykając od wschodu prostą ścianą. W XIV w., prawdopodobnie po poża- rze kościoła, wydłużono prezbiterium przez zamurowanie po- przedzających je romańskich arkad. W ostatniej ćwierci XV w.przebudowano apsydę prezbiterium, otrzymała wówczas gotyckie sklepienie i duże okna. Być może również wówczas założono nad prezbiterium sklepienie. Z ówczesnego wypo- sażenia nic się nie zachowało. Pozostałością wystroju malar- skiego są fragmenty ściennych polichromii odsłonięte w ap- sydzie prezbiterium, w kaplicy południowej (Pieta z ok. 1430 r.) oraz kompozycja freskowa prezentująca Rodzinę Marii na ścia- nie w kaplicy północnej.
W 1. tercji XVI w. wymurowano sklepienia w całym kościele.
W tym zapewne czasie przedzielono murem kaplicę północną, tworząc w jej części wschodniej kościelny skarbiec (mur usu- nięto w XX w.). W apsydzie prezbiterium powstała renesan- sowa polichromia. W górnej części tworzy ją liściaste pnącze, które na pasach między oknami ubogacają profile głów w lau- rowych wieńcach. Poniżej okien, z prawej i lewej strony apsydy, przedstawiono w architektonicznej oprawie popiersia apo- stołów z atrybutami, po sześciu z każdej strony. Symetryczny układ malowidła z wolnym polem w centrum pozwala sądzić, że stanowiło ono dopełnienie kompozycji nastawy głównego ołtarza, zapewne ze sceną maryjną, której asystowało kole- gium apostołów. Charakterystyczny styl modelunku postaci apostołów pozwala złączyć ich powstanie z osobą Hasa Düre- ra, pracującego w latach 1527–1538 na dworze króla Zygmunta Starego.
Barokizacja wnętrza, zainicjowana przez czerwiński kon- went i opata Mikołaja Szyszkowskiego (1621-1634), nadała prze- strzeni świątyni nowy kształt estetyczny, zachowany w dużej mierze do dzisiaj. Barokową formę otrzymały sklepienia nawy głównej i naw bocznych; powiększono też okna, dekorując ich obramienia polichromią, której pozostałości zachowały się w południowej kaplicy. Jej wnętrze ozdobiły wówczas freski ze scenami pasyjnymi. Po barokowych przebudowach kościół zo- stał ponownie konsekrowany w 1651 r. pod wezwaniem Zwia- stowania Najświętszej Maryi Panny.
Około 1630 r. opat Szyszkowski sprowadził z Krakowa nowy ołtarz główny, jego monumentalna nastawa przysłania ap- sydę, stanowiąc dominujący element wnętrza prezbiterium i całej świątyni. Wyzłocona struktura snycerskiego retabulum wspiera się na wysokim cokole, w którego centrum ustawio- na jest mensa z tabernakulum. Dwie bramki po bokach mensy prowadzą za ołtarz, kartusze ponad nimi prezentują herb fun- datora, Ostoja. Cztery monumentalne kolumny korynckie, pod- kreślające główną kondygnację nastawy, nadają jej wyraźnie architektoniczny charakter, któremu jest podporządkowana dekoracja ornamentalna, złożona z motywów chrząstokowo- -małżowinowych oraz stylizowanych główek anielskich. W cen- trum ołtarza umieszczony jest obraz Matki Bożej Czerwińskiej, w niszach pomiędzy kolumnami stoją posągi: św. Augustyna, patrona kanoników regularnych (z lewej) i św. Mikołaja, patro- na fundatora ołtarza.
Najbardziej ozdobną częścią ołtarza jest partia zwieńczenia ponad zała- mującym się i bogatym w ornamenty gzymsem. W ujętym kolumienkami i ornamentalnym obramieniem owalu dominuje tu obraz ze sceną Zwiasto- wania, który przypomina wezwanie konsekracyjne czerwińskiej świątyni.
Przy kolumienkach, na konsolach z ażurowych splotów ornamentu, stoją archaniołowie: Michał (z lewej) i Gabriel, niżej, na postumentach i odcinkach gzymsu, ukazano postaci w szatach liturgicznych. Szczyt ołtarza wieńczy figura Chrystusa Zbawiciela Świata (Salvator Mundi), któremu to- warzyszą święci Piotr i Paweł. Ażurowa forma zwieńczenia, oświetlona z tyłu z okien apsydy, tworzy – zwłaszcza w porze rannej – efekt gry refleksów rozproszonego światła, które nadaje całości zjawiskowy charakter.
Zapewne w latach 30. XVI w. apsyda kościoła została udeko- rowana renesansowymi malowidłami. Jej sklepienie i pasy pomiędzy oknami zdobi roślinne pnącze oraz medaliony z profilowymi wizerunkami w laurowych wieńcach. Pod oknami ukazano w dwóch symetrycznych grupach postaci dwunastu apostołów z atrybutami. Ich powstanie łączy się z osobą Hansa Dürera, czynnego w tym okresie na dworze króla Zygmunta Starego.
Nieodłącznym elementem wyposa- żenia każdej świątyni klasztornej są
stalle – zwykle bogato dekorowane ławy o charakterystycznej konstruk-
cji, w których siedem razy w ciągu dnia i nocy gromadzili się zakonnicy aby wspólnie się modlić, m.in. śpiewa- jąc psalmy. Miejscem lokalizacji stalli był zakonny chór, czyli przestrzeń zazwyczaj bezpośrednio związana z prezbiterium i głównym ołtarzem, tak jak ma to miejsce w Czerwińsku.
Chór kanoników regularnych istniał tu od zarania dziejów klasztoru.
Około 1640 r. opat Karol Ferdynand Waza, późniejszy biskup płocki, ufundował nowe stalle. Pierwotnie były jednorzędowe, a każde z czter- nastu siedzisk dekorował wizerunek świętego czczonego przez czerwiń- skich zakonników. Każdy ze świętych przedstawiony jest w habicie zakonu kanoników regularnych. Baldachim stalli wieńczyły prawdopodobnie ozdobne kartusze z płaskorzeźbami czterech Ewangelistów oraz św. Augustyna i św. Grzegorza Wielkiego (obecnie zawieszone nad ołtarzami bocznymi). Około połowy XVIII w., za rządów opata Fabiana Zdzieborskiego (1740-1757), stalle zostały rozbudowane o przedni rząd siedzisk, otrzymały wówczas nowe zwieńczenie dekorowane wazonami z kwiatami i ozdobnymi kartuszami oplecionymi akantem (jeden z klejno- tem herbu fundatora, Półkozic).
W tej postaci zachowały się do dziś.
5
Maryjne wezwanie czerwińskie- go kościoła, a nade wszystko rozwijający się kult cudownego obrazu Matki Bożej Czerwińskiej, były inspiracją do powstania sześciu wielkich obrazów olejnych zawieszonych w prezbiterium nad stallami. Powstały w 1684 r., cztery z fundacji biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego, dwa ufundo- wał przeor czerwińskiego klaszto- ru ks. Adam Małowieski. Malowidła prezentują cykl scen z życia Marii:
Zwiastowanie, Ofiarowanie Marii do świątyni, Zaślubiny z Józefem, Maryję Niepokalanie Poczętą, Wniebowzięcie, Ukoronowanie w niebie.
W latach 30. XVII w. przy filarach nawy głównej ustawiono sześć ołtarzy bocznych dedykowanych świętym szczególnie czczonym w czerwińskim klasztorze. Ich obecna forma oraz dedykacje uległy przekształceniu i nie odpowiadają stanowi pierwotnemu.
Podczas remontu i renowacji wnętrza w 1913 r., kiedy zdemontowano niemal całe wyposażenie nawy głównej, rzeźbiarz Ignacy Szpetkowski (zapew- ne przy współpracy Stefana Szyllera) zestawił na nowo kompozycje bocznych ołtarzy z zachowanych elementów na- staw ołtarzowych z XVII i XVIII w. Warto przypomnieć, że w połowie XIX w. ołta- rze boczne dedykowane były następują- cym świętym: (od prezbiterium z lewej) św. Józefowi, św. Antoniemu z Padwy i św. Norbertowi, św. Barbarze; (od pre- zbiterium po prawej) św. Ubaldowi, św. Mikołajowi i św. Janowi Nepomuce- nowi, św. Izydorowi Oraczowi i archa- niołowi Michałowi. Obecna aranżacja bocznych ołtarzy powstała podczas renowacji wnętrza w 1970 r.
Ołtarz południowej kaplicy poświęcony był Chrystusowi Ukrzyżowanemu. Pasyjny charakter tego wnętrza dokumentują zachowane na ścianie północnej freski z XVII w., ilustrujące sceny z męki Chrystusa. Za rządów opata Mateusza Kraszewskiego (1759-1764) w kaplicy stanął nowy ołtarz z obrazem Ukrzyżowanego Chrystusa, pędzla Szymona Czechowicza (prezentuje go archiwalna fotografia z 1929 r.) Podczas prac badawczych w kaplicy w 1951 r. ołtarz został zdemontowany.
Kaplica północna i jej ołtarz były dedykowane głównemu patronowi zakonu kanoników regularnych, św. Augustynowi. Opat Kraszewski również w niej ufundował nową nastawę z obrazem św. Augustyna, autorstwa Czechowicza. Także ten ołtarz został rozebrany podczas prac badawczych prowadzonych w kaplicy, której przywrócono jej romański charakter. Oba obrazy Szymona Czechowicza są dziś eksponowane na ścianach kościoła.
6 5
Zakończeniem remontu i renowacji wnętrza świątyni (prowadzonych przez Stefana Szyllera z inspiracji ks. kan. Eugeniusza Gruberskiego i Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości) było położenie w 1913 r.
polichromii na sklepieniu prezbite- rium i nowym sklepieniu w kruchcie kościoła. Jej autorem był Władysław Drapiewski – jeden z głównych twór-
ców polichromii wnętrz sakralnych w Polsce w 1. połowie XX w., pomagał mu Czesław Idźkiewicz z Płocka. Malowidła na sklepieniu prezbiterium, utrzymane w neorene- sansowej stylistyce, prezentują kwiaty i owoce rajskiego ogrodu wśród taśm okuciowego ornamentu. W centrum symetrycznie zakomponowanych pól sklepienia ukazany jest Bóg Ojciec i Chrystus prezentujący rany – obaj nawiązują do watykańskich fresków Rafaela, na którym często wzorował się Drapiewski. Lunety okien wypeł- niają ornamentalne pasy oraz biblijne
symbole maryjne. Po stronie pół- nocnej, w polach po zamurowanych
oknach, ukazani są św. Barbara i św. Stanisław Kostka.
Malowidła w kruchcie prezentują motywy charakterystyczne dla stylisyki secesji Na belce tęczowej rozpiętej w arka- dzie oddzielającej nawę główną od prezbiterium, ukazany jest Ukrzyżo- wany Chrystus jako znak zbawienia dla wierzących. Otacza Go girlanda w kształcie serca, upleciona z winnej latorośli ze złotymi gronami – eucha- rystyczny symbol krwi Chrystusa, pamiątki zbawczej ofiary na krzyżu.
Rzeźba pochodzi z 1. połowy XVII w.
Po bokach krucyfiksu umieszczono dwie figury ze sceny Zwiastowania – Maryję i archanioła Gabriela. Obie są współczesne rzeźbie Ukrzyżowanego i pochodzą z kompozycji zdemontowa- nej nastawy ołtarzowej.
K
ult Matki Bożej w czerwińskiej świątyni sięga samych początków jej powstania – kościół wzniesiony w połowie XII w. został poświęcony Najświętszej Maryi Pannie. Ta okoliczność pozwala twierdzić, że w oł- tarzu głównym od zawsze był czczony wizerunek Patronki świątyni i opactwa. Kult Matki Zbawiciela był żywo obecny w codziennej liturgii czer- wińskiego konwentu, każdego dnia celebrowano śpiewaną mszę wotywną o Matce Bożej, podczas modlitwy w chórze odmawiano dodatkowo dedyko- wane Maryi antyfony, a po nieszporach zakonnicy na kolanach śpiewali Lita- nię Loretańską. Według klasztornej tradycji król Władysław Jagiełło modlił się o pomyślność bitwy pod Grunwaldem w czerwińskiej świątyni przed obrazem jej Patronki. O dawnych wizerunkach Matki Bożej w Czerwińsku nie posiada- my żadnych informacji.Obraz Matki Bożej Czerwińskiej został namalowany w 1612 roku przez Łu- kasza z Łowicza podczas realizacji innych prac malarskich w kościele. Klasz- torna tradycja przekazuje, że obraz powstał w rezydencji opata, co pozwala przypuszczać, że jego fundatorem mógł być ówczesny opat Jan Zamojski (1600-1621). Jako wzór dla powstającego dzieła malarz otrzymał cudowny ob- raz Matki Bożej Śnieżnej (Salus Populi Romani) z rzymskiej bazyliki Santa Ma- ria Maggiore, przedstawiony na rycinie Hieronymusa Wierixa z około 1600 r.
Obraz Matki Bożej Czerwińskiej jest jego odwzorowaniem, oddającym wszyst- kie szczegóły pierwowzoru. Maryja z Dzieciątkiem Jezus trzymającym księgę Ewangelii ukazana jest w błękitnym płaszczu obwiedzionym złotem i w pur- purowej sukni. Krzyż nad Jej czołem oznacza, że jest Matką Zbawiciela, a złota gwiazda na ramieniu przypomina o Jej dziewiczym macierzyństwie. Charak- terystyczny układ palców prawej dłoni Madonny wskazuje na dwie natury Chrystusa – boską i ludzką. Pierścień na palcu to znak, że Matka Zbawiciele jest Oblubienicą Boga. W lewej dłoni Maryja trzyma mappę – białą chustę, sta- rożytne insygnium władzy monarszej, które wskazuje na Jej godność Królowej Nieba. Godność tą na czerwińskim obrazie podkreśla też para aniołów prezen- tujących nad głową Madonny królewską koronę. Gdy insygnium mappy zastą- piło królewskie berło, wierni chustę w dłoni Maryi postrzegali jako symbol Jej opieki i pocieszenia – miała nią ocierać łzy cierpiących i strapionych. Dlatego też Matka Boża Czerwińska czczona jest również pod wezwaniem Matki Bożej Pocieszenia. Na obrazie czerwińskim rzymski wizerunek został ubogacony do- datkowym motywem – Matka Boża z Dzieciątkiem Jezus została ukazana na tle bazyliki Santa Maria Maggiore. Malarz wyróżnił charakterystyczne detale jej architektury: wieżę bazyliki, kopułę kaplicy cudownego obrazu Matki Bożej Śnieżnej oraz obelisk stojący przed świątynią. W ten sposób chciano podkre- ślić związek Czerwińskiej Madonny z Jej rzymskim pierwowzorem. Po namalo- waniu obraz pozostawał w skarbcu. W latach 30. XVII w. wizerunek Matki Bożej Czerwińskiej został umieszczony w centrum wykonanego wówczas główne- go ołtarza, gdzie pozostaje do dziś. Obraz, otoczony czcią wiernych, wkrótce zasłynął cudami, które w 1648 r. potwierdził bp płocki Karol Ferdynand Waza oraz liczne wota składane przez obdarowanych łaskami. Najcenniejszymi z nich jest srebrna sukienka, którą ofiarował w 1686 r. ks. Franciszek Józef Ja- godkowicz, kanonik regularny i proboszcz w Krasnem oraz korony przekazane w połowie XVII w. przez nieznanego ofiarodawcę. Od tego momentu cudowny wizerunek prezentowany jest w tym uroczystym przybraniu, które przysłania większość malowanego obrazu.
Nieprzerwany kult obrazu Matki Bożej Czerwińskiej oraz liczne łaski jakie wierni otrzymują za Jej wstawiennictwem dały podstawę do koronacji cudow- nego wizerunku koronami papieskimi. Ten podniosły akt miał miejsce dnia 6 września 1970 r. W imieniu papieża Pawła VI korony na głowy Chrystusa i Jego Matki założył kardynał Stefan Wyszyński, prymas Polski, w obecności licznego grona biskupów, duchowieństwa i wielotysięcznej rzeszy pielgrzymów. Koro- ny wykonał brat Marian Jastrzębski, złotnik z Niepokalanowa.
Obr az M atk i B oż ej Cz er wińsk iej
Cennym dokumentem historii kultu obrazu Matki Bożej Czer- wińskiej jest rycina wydana 5 sierpnia 1672 r. Została wyko- nana na zlecenie kanoników regularnych i przez nich była rozprowadzana w Czerwińsku wśród pielgrzymów. Wizeru- nek cudownego obrazu otacza- ją liczne wota i klejnoty oraz sceny cudownych wydarzeń jakie dokonały się za przyczyną Pani Mazowsza. Całość zamyka
Krotka historya Obrazu, gdzie – począwszy od wizyty króla Władysława Jagiełły w 1410 r. – Czerwińsk ukazany został jako miejsce, które ludzie różnych stanów (...) ze wszystkich stron (...) z nabożeństwem wielkim nawiedzali y do niego się w po- trzebach swoich yako do Asyl- lum uciekali. W miejscu tym, z woli Opatrzności, zajaśniał cudami Obraz Panny Najświęt- szej. Tekst kończy strofa pieśni
do Matki Bożej Czerwińskiej:
O Gwiazdo Wschodu w Zachód wchodząca
W Xiestwie Mazowszu cudy słynąca
Do ciebie prośby nasze oddajem
Niech w twey opiece prosiem zostajem.
Tyś Matką Synów zgodnych w Koronie
Zechciey mieć Polskę w swoiey obronie.
Rycina z 1672 r.
6 września 1970 r. obraz M. B.
Czerwińskiej został ukorono- wany koronami papieskimi.
W imieniu papieża Pawła VI obraz ukoronował kard. Stefan Wyszyński, współkoronatora- mi byli: abp Antoni Baraniak metropolita poznański, bp płocki Bogdan Sikorski i jego bp pomocniczy Jan Wosiński.
Uroczystości w 1. rocznicę koronacji, 12 września 1971 r., przewodniczył i wygłosił homilię kard. Karol Wojtyła, metropolita krakowski.
Koronacja obrazu
Matki Bożej
Czerwińskiej
Najstarsza fotografia obrazu Matki Bożej Czer- wińskiej z 1899 r., opublikowana przez Zygmun- ta Glogera, dokumentuje cudowny wizerunek w otoczeniu licznych wotów, które wierni od wieków składali w czerwińskim sanktuarium.
Najstarsze, historycznie poświadczone wotum złożył tu król Władysław Jagiełło po grunwaldz- kim zwycięstwie. Królewski dar, podobnie jak wotum króla Władysława IV i dary króla Jana Kazimierza zaginęły po kasacie opactwa.
Z licznego niegdyś zespołu czerwińskich wo- tów, mimo kontrybucji i grabieży, zachowało się do dziś ponad sto srebrnych plakiet, z któ- rych najstarsze pochodzą z lat 40. XVII w., do- kumentując początek kultu cudownego obrazu Pani Mazowsza. Ryte, cyzelowane i trybowane plakiety wykonali w większości anonimowi złotnicy, na kilku zachowały się znaki warszta- tów z Torunia, Gdańska, Warszawy i Krakowa.
Rozmiar, cenny kruszec oraz poziom arty- styczny wielu zachowanych wotów świadczą o hojności oraz wysokim statusie społecznym donatorów. Większość wotywnych tabliczek prezentuje w dekoracyjnym obramieniu ofiaro- dawcę (lub ich grupę) klęczącego w błagalnej pozie przed wizerunkiem Matki Bożej, uka- zanym w obłokach. Są też wota rejestrujące obrazem lub inskrypcją cudowne wydarzenie bądź intencję ofiarodawcy, np. ocalenie mia- sta, uzdrowienie dziecka, uzdrowione członki ciała, uczczenie Maryi i Jezusa, lub Ich imion, monogramami na plakietach.
Od połowy XVII w. cudownemu obrazowi towarzyszą królewskie korony, ofiarowane jako dziękczynne wotum. Mamy podstawy aby twierdzić, że obraz posiadał ich kilka kom- pletów. Zachowały się trzy srebrne i złocone korony barokowe z 2. połowy XVII w. (dwie w komplecie). Obecnie cudowny wizerunek jest ukoronowany koronami papieskimi z 1970 r.
(reprodukowane jako dwie pierwsze od góry).
Wotum prymasa Polski, abpa gnieźnieńskiego Macieja Łubieńskiego za uratowanie od pożaru jego rezydencji w Skierniewicach, 1650 r.,
srebro kute, cięte, częściowo złocone, grawerowane i trybowane, 24 x 21,3 cm.
Wotum Arcybractwa Różańcowego z Zakroczymia, 1648 r., srebro kute, grawerowane, trybowane i cyzelowane, 23,3 x 21 cm.
Wotum mieszkańców Zakroczymia i ich proboszcza z widokiem miasta od strony Wisły i wizerunkiem M. B. Czerwińskiej, 1664 r.
srebro kute, trybowane, cyzelowane, polichromowane olejno, 49,5 x 43 cm.
Wotum ofiarodawcy W. B. z wizerunkiem Matki Bożej na obłokach, złożone dla uwielbienia Boga za Niepokalane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny, ok. połowy XVII w.,
srebro kute, cięte, trybowane, cyzelowane i grawerowane, częściowo złocone, 19 x 16 cm.
Wotum trojga anonimowych donatorów z wiernie oddanym wizerunkiem M. B. Czerwińskiej jeszcze bez srebrnej sukienki, ok. 1680 r.
srebro kute, trybowane, cyzelowane i puncowane, 19,3 x 15,5 cm.
Wotum z uzdrowionym dzieckiem, nad którym ukazany jest wizerunek M. B. Czerwińskiej ponad budowlą czerwińskiego kościoła, ok 1700 r.
srebro kute, trybowane, cyzelowane, 26 x 37 cm.
Wotum ofiarodawcy A. K. złożone w podziękowaniu za odzyskane zdrowie, sygnowane puncą gdańskiego złotnika Nataniela Schaublitza, ok. 1700 r.,
srebro kute, trybowane, cyzelowane i grawerowane, 23,5 x 26 cm.
Wotum z przedstawieniem Matki Bożej z Dzieciątkiem w typie Niewiasty Apokaliptycznej na tle krajobrazu, ok. 1700 r.
srebro kute, trybowane, cyzelowane, 32,5 x 29,5 cm
Wotum wiernych z nieokreślonej parafii klęczących z proboszczem przed czerwińską świątynią i Matką Bożą ukazaną na obłokach, ok. 1700 r.
srebro kute, trybowane, cyzelowane, grawerowane, 35 x 31 cm.
Wotum opata czerwińskiego ks. Jana Żdżarskiego (1767-1775) z postacią ofiarodawcy adorującego M. B. Czerwińską, ok. 1770 r.
srebro kute, trybowane, cyzelowane, częściowo złocone, 43x34 cm.
Wotum wiernych i proboszcza parafii w Błoniu, ukazanych w adoracji M. B. Wniebowziętej, 1727 r.
srebro kute, trybowane, cyzelowane, puncowane i grawerowane, 26 x 23 cm.
L
iturgia sprawowana w świątyni przez klasztorną wspólnotę była postrzegana jako officium divinum – służba boża, czyli posługiwanie samemu Bogu. God- ność i majestat świętości Tego, przed którym celebro- wano ziemską liturgię zobowiązywały do odpowiedniej jej oprawy. Sacrum i splendor ceremonii liturgicznych podkre- ślały drogocenne sprzęty: naczynia i księgi liturgiczne, de- koracje ołtarzy, szaty, relikwiarze – ornamenta eccelsiae. Nie szczędzono dla ich wykonania drogich kruszców, szlachet- nych tkanin i kamieni, które talent artystów przekształcał w bezcenne precjoza. Przechowywano je w skarbcu kościoła, skąd w uroczystości i święta były wynoszone dla uświetnie- nia bożej służby.Skarbiec czerwińskiego kościoła, istniejący od początku jego historii, został rozproszony po kasacie opactwa w 1819 r.
i dzisiaj nie jesteśmy w stanie odtworzyć w pełni jego bezcen- nej zawartości. Z dawnych zasobów na miejscu nie pozostało wiele, a pojedyncze przedmioty możemy odnaleźć w muze- alnych kolekcjach oraz zasobach bibliotek i archiwów. To co ocalało świadczy dobitnie o splendorze czerwińskiej liturgii, dawności, zasobności i randze opactwa oraz hojności i arty- stycznych aspiracjach fundatorów.
W latach 70. XX w. przy czerwińskim kościele utworzono muzeum parafialne, w którym zgromadzono zachowane sprzęty i szaty liturgiczne, pozostałości ołtarzy oraz rzeźby i obrazy z dawnego wyposażenia kościoła i klasztoru. Częścią kolekcji muzeum są pamiątki po wybitnym salezjaninie i pry- masie Polski, Słudze Bożym kard. Auguście Hlondzie. Wśród zachowanych pamiątek są m.in. szaty kardynalskie i liturgicz- ne prymasa.
Or namen ta ec clesiae
W skarbcu przechowywano najcenniejsze dokumenty dotyczące klasztoru, do naszych czasów zachowało się ich sto pięć. Najstarszym i niezwykle cennym dokumentem wysta- wionym dla czerwińskich ka- noników regularnych jest bulla papieża Hadriana IV przesłana opatowi Gwidonowi. Wystawio- na w Rzymie 18 kwietnia 1155 r.
jest przykładem ozdobnego dyplomu sporządzonego przez kancelarię papieską w połowie
XII w. Tekst, w którym papież bierze czerwiński konwent i jego dobra pod opiekę Stolicy Apostolskiej, wyróżniają począt- kowe wersy zapisane stylizo- wanym pismem o wydłużonych literach, tzw. kratowym. Bulla wraz z pozostałymi dokumen- tami z Czerwińska znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.
Bulla Hadriana IV
Najcenniejszą księgą liturgiczną w czerwińskim opactwie był ko- deks znany dziś jako Ewangeliarz Anastazji. Pergaminowe karty oprawiono w dębowe deski okute srebrną i częściowo złoconą bla- chą, całość ma wymiary 30,5 x 20 cm. Oprawa posiada z obu stron bogatą dekorację wytłoczoną i grawerowaną w srebrze. Przed- nia okładzina prezentuje scenę Ukrzyżowania ze stojącymi pod krzyżem Matką Bożą i św. Janem, postać Chrystusa nie zachowała
się. U stóp krzyża klęczy kobieta, określona inskrypcją jako Ana- stasia – od jej imienia pochodzi nazwa kodeksu. Okładzina tylna przedstawia Maiestas Domini – Chrystusa na tronie, którego otacza ostrołukowa, złota man- dorla – symbol niebiańskiej świa- tłości. W rogach oprawy ukazano symbole czterech Ewangelistów.
Dzieło powstało około 1160 r. Styl dekoracji oprawy Ewangeliarza wskazuje, że jest dziełem artysty wykształconego w słynnym
ośrodku złotnictwa romańskiego nad rzeką Mozą. Kodeks mógł stamtąd trafić do Polski, mógł też powstać na Mazowszu, jako dzie- ło złotnika przybyłego znad Mozy.
Fundatorem tego bezcennego dzieła – w Europie zachowały się jeszcze dwie tego typu oprawy romańskie – był prawdopodobnie książę Bolesław Kędzierzawy, lub jego pierwsza żona Anastazja, zmarła przed 1167 r. Ewangeliarz Anastazji znajduje się w zbiorach Biblioteki Narodowej.
Ewangeliarz
Anastazji
Bezcennym kodeksem , związanym prawdopodobnie z fundacją czerwińskiego opactwa, była Biblia Czerwińska, znana też jako Liber Geneseos (Księga Rodzaju). Dekorowało ją trzynaście kunsztownie namalowanych inicjałów oraz całostronicowa miniatura rozpoczynająca tekst Księgi Rodzaju inicjałem IN (principio creavit Deus caelum et terram – na początku Bóg stworzył niebo i ziemię). W bogatej kompozycji
inicjału, kreślonego czerwoną farbą z użyciem błękitu i zieleni w tle, umieszczone były sceny figuralne w medalionach ilustru- jące początek dzieła stworzenia świata i człowieka. W 1. połowie XIII w. inicjał ten posłużył klasz- tornemu malarzowi jako wzór dla kompozycji części malowideł w południowej kaplicy kościoła.
Rękopis powstał w 3. ćwierci XII w. w jednym z klasztornych skryptoriów nad Mozą i stamtąd trafił do czerwińskiego opactwa.
Niestety kodeks ten, uważany za jedno z najpiękniejszych iluminowanych dzieł szkoły mozańskiej, został spalony przez Niemców wraz z innymi manuskryptami i starodrukami w pałacu Krasińskich w 1944 r.
Biblia czerwińska
Najcenniejszym dla liturgii był i pozostaje kielich mszalny – po- strzegano go zawsze jako święte naczynie z Krwią Chrystusa oraz przypomnienie kielicha Ostatniej Wieczerzy. Z pośród niewątpliwie licznych kielichów czerwińskiego kościoła zachowała się czasza cennego kielicha romańskiego, z której w XVII w. uczyniono puszkę na komunikanty, dodając nową podstawę i przykrycie.
Czasza została wykonana z kute- go srebra i wewnątrz wyzłocona.
Na zewnątrz pokrywa ją grawe- rowana i częściowo wyzłocona dekoracja wypełniona niellem – czarną pastą złotniczą. Dolną część kompozycji zdobiącej czaszę tworzy dwanaście kolu- mienek połączonych arkadami.
Ponad nimi, w grawerowanych i wyzłoconych arkadkach, ukazano popiersia dwunastu apostołów. Całość dekoracji sym- bolizuje uczniów zgromadzonych na Ostatnie Wieczerzy wokół Chrystusa, który obecny jest pod
eucharystycznymi postaciami.
To cenne dzieło mogło powstać w Polsce około 1180 r., w warsz- tacie złotnika wykształconego w kręgu sztuki bawarskiego klasztoru benedyktynów Regensburg-Prüfening, i pracu- jącego w ostatniej ćwierci XII w.
dla kanoników regularnych w Trzemesznie i w Czerwińsku.
Puszka na komunikanty z czarą romańskiego kielicha znajduje się dziś w Muzeum Diecezjal- nym w Płocku.
Kielich
z Czerwińska
Pod koniec XII w., ze słynnych warsztatów emalierskich we francuskim Limoges, trafił do Czerwińska skrzynkowy relikwiarz bogato ozdobiony sześcioma złoconymi plakietami z dekoracją emaliowaną.
Na plakiecie przedniej ukazano w centrum Chrystusa w typie Maiestas Domini otoczonego mandorlą i symbolami czterech Ewangelistów. Towarzyszą Mu, siedzący pod arkadami, święci Piotr i Paweł. Plakieta na
zwieńczeniu relikwiarza prezen- tuje Apokaliptycznego Baranka w asyście aniołów. Plakiety na ściankach bocznych przed- stawiają zapewne apostołów Jakuba Starszego i Andrzeja.
Tył relikwiarza dekorują plakiety z emaliowaną dekoracją orna- mentalną. Kompozycja figuralna frontalnych plakiet wyraża treści eschatologiczne – zapo- wiedź dnia Sądu Ostatecznego.
Relikwiarz czerwiński należy do grupy dzieł limuzyńsklich
warsztatów o wysokim pozio- mie artystycznym i jest najstar- szym przykładem obecności wyrobów z Limoges w Polsce.
Obecnie relikwiarz znajduje się w zbiorach petersburskiego Ermitażu.
Relikwiarz
z Czerwińska
Jednym z najcenniejszych i uni- kalnych na terenie Mazowsza dzieł gotyckiego złotnictwa jest srebrny relikwiarz św. Barbary w formie popiersia (herma).
Relikwiarz został wykonany ok. 1430 r. dla kaplicy krzyżac- kiego zamku w Stargardzie koło Chełmna, skąd krzyżacy, opuszczając zamek w 1454 r., zabrali go do Malborka.
Po zdobyciu Malborka w 1457 r.
przez Kazimierza Jagellończyka cenny relikwiarz św. Barbary
trafił do Czerwińska, ofiarowa- ny zapewne jako dziękczynne wotum przez samego króla.
W XVII w. opracowano na nowo rewers relikwiarza wraz z oku- lusem ukazującym relikwię, wtedy także
dodano inskrypcję:
S. BARBARA ORA PRO NO (BIS) – święta Barbaro módl się za nami.
W 2004 r. relikwiarz został prze- niesiony do Muzeum Diecezjal- nego w Płocku.
Relikwiarz
św. Barbary
Z licznych ksiąg liturgicznych czerwińskiego opactwa zachował się na miejscu pergaminowy graduał – księga zawierająca zbiór śpiewów wykonywanych podczas mszy świętej w układzie świąt kalendarza liturgiczne- go. Rękopis powstał zapewne w miejscowym skryptorium w 2.
tercji XV w. Graduał czerwiński jest ciekawym przykładem śre- dniowiecznej księgi liturgicznej, gdzie zapisom nutowym grego- riańskich śpiewów towarzyszą
dekoracyjne inicjały kreślone czerwoną i błękitną farbą z użyciem złota. Prezentowane karty zawierają śpiewy mszalne na uroczystość Zesłania Ducha Świętego. Duży inicjał S na karcie z lewej strony rozpoczyna anty- fonę na wejście (Introit): Spiritus Domini replevit orbem terrarum...
– Duch Pański napełnił okrąg ziemi. Kodeks zachował oryginal- ną oprawę z desek obciągniętych tłoczoną skórą z metalowymi okuciami.
