Parafia północna Parafia centralna Parafia południowa Kraków Elbląg Klebark Wielki Warszawa Gdańsk Gliwice Wrocław
ZASIĘG TERYTORIALNY PARAFII ORMIAŃSKOKATOLICKICH W POLSCE ORAZ ROZMIESZCZENIE CHACZKARÓW W 2015 R.
granica Rzeczypospolitej granice diecezji
granice parafii ormiańskokatolickich Chaczkary siedziby parafii północna południowa centralna Parafie ormiańskokatolickie:
Najazdy Seldżuków w XI w., a następnie Mon-gołów na państwo armeńskie spowodowało falę uchodźstwa. Osady ormiańskie zaczęły powstawać
m.in. na Rusi Czerwonej, Podolu i Rusi Kijowskiej, a w większych miastach tworzyły się gminy wyzna-niowe. Ormianie należeli do Armeńskiego Kościoła
diecezję ormiańską. W tym też roku Ormianie ufundowali we Lwowie katedrę pw. Bogarodzicy. W XIV w. Lwów (1349 r.) oraz Kamieniec Podolski (1366 r.), wraz ze znajdującą się tam kolonią or-miańską, znalazły się w granicach Królestwa Pol-skiego. W 1630 r. Mikołaj Torosowicz, ormiański biskup eparchii lwowskiej złożył publicznie kato-lickie wyznanie wiary, a pięć lat później powtó-rzył je przed papieżem Urbanem VII. Oznaczało to zawarcie unii z Kościołem rzymskim. Ormianie zachowali swoją liturgię, język, kalendarz i zwycza-je, uznali zwierzchność biskupa Rzymu oraz przy-jęli dogmaty katolickie. W 1742 r. papież Benedykt XIV utworzył Kościół katolicki obrządku ormiań-skiego na czele z patriarchą Ormian Cylicji (Abra-ham Piotr I). Jurysdykcji patriarchy podlegali kato-liccy Ormianie w Cylicji, Palestynie, Mezopotamii i Egipcie. Od 1750 r. swoją stałą siedzibę patriarcha ma w miejscowości Bzommar koło Bejrutu (w la-tach 1867–1928 patriarcha rezydował w Konstan-tynopolu).
W końcu istnienia I Rzeczypospolitej (przed I rozbiorem) arcybiskupstwo ormiańskie obejmo-wało także wiernych mieszkających poza Rzeczpo-spolitą (Mołdawia i Wołoszczyzna), posiadało 22 pa-rafi e i 40 księży, a społeczność Ormian liczyła około 6 tys. W okresie rozbiorów archidiecezja nadal dzia-łała na terenach włączonych do Austrii, utraciła jed-nak obszary, które przypadły Rosji. Po I wojnie świa-towej społeczność ormiańska w Polsce była szaco-wana na 7 do 10 tys. i zamieszkiwała głównie połu-dniowo-wschodnią część Rzeczypospolitej. Na cze-le archidiecezji lwowskiej stał arcybiskup Józef Teo-fi l Teodorowicz. W 1922 r. w jej skład wchodziło 8 parafi i ormiańskokatolickich (najliczniejsze z nich to Lwów – ponad 1 200 wiernych i Kuty – zwane
„stolicą polskich Ormian”) oraz 19 własnych kaplic. Wielką stratą dla Kościoła i społeczności ormiań-skiej była śmierć abpa J. Teodorowicza w 1938 r. Po jego śmierci archidiecezją zarządzał wikariusz ka-pitulny ks. Dionizy Kajetanowicz.
Lata II wojny światowej w znaczny sposób wpły-nęły na osłabienie Kościoła. W wyniku działań wo-jennych oraz terroru hitlerowskiego i stalinowskie-go, a także działań nacjonalistów ukraińskich wie-lu Ormian poniosło śmierć, a liczba duchowieństwa zmniejszyła się o połowę. Po zmianie granic pań-stwowych ormiańskokatolicka archidiecezja lwow-ska znalazła się poza granicami Polski. W 1945 r. władze sowieckie aresztowały administratora ar-chidiecezji ks. Dionizego Kajetanowicza4 i Kancle-rza Kurii ks. W. Kwapińskiego, pozamykały kościo-ły, a duchownych i wiernych zmuszono do wyjaz-du. Po 1945 r. do Polski przybyło 8 księży ormiań-skokatolickich oraz prawie 99% wiernych, którzy ocaleli z pożogi wojennej. Działania te spowodo-wały, że ormiańskokatolicka archidiecezja lwow-ska praktycznie
przesta-ła istnieć, mimo że for-malnie nie została przez Stolicę Apostolską znie-siona. W 1946 r. do Pol-ski ewakuowały swo-je zgromadzenie bene-dyktynki ormiańskie, które w 1961 r. przy-stąpiły do unii z bene-dyktynkami łacińskimi. Repatriantów osiedlano w kilkunastu miastach
Cudowny obraz MB Łysieckiej w kościele Świętej Trójcy w Gliwicach
www.trydencka.gliwice.pl
4 W 1939 r. został zgodnie z prawem kanonicznym wybrany arcybiskupem, lecz z powodu wybuchu II wojny świato-wej nie został konsekrowany, pozostał administratorem archidiecezji, zmarł w 1954 r. na zesłaniu na Syberii.
Chaczkar ormiański przy kościele św. Mikołaja w Krakowie
fot. Paweł Ciecieląg
(głównie na Górnym i Dolnym Śląsku), co spowodo-wało ich duże rozproszenie, a także trudności w or-ganizacji pracy duszpasterskiej i życia społecznego. W tym okresie wykształciły się trzy ośrodki ormiań-skokatolickie – w Gdańsku, Krakowie i Gliwicach. W kościele Świętej Trójcy w Gliwicach od 1950 r. znajduje się uratowany z wojennej pożogi łaska-mi słynący XVI-wieczny obraz Matki Boskiej Łysiec-kiej. Jan Paweł II w 1987 r. dokonał na Jasnej Gó-rze poświęcenia koron, a dwa lata później nastąpi-ła uroczysta koronacja dokonana w rycie ormiań-skim przez patriarchę ormiańskokatolickiego Jana Piotra XVIII Kasparina i prymasa Polski kardynała Józefa Glempa.
W 2009 r. został ogłoszony dekret arcybisku-pa Kazimierza Nycza, który jest ordynariuszem dla Katolików Obrządku Wschodniego Pozbawionych Ordynariusza Własnego Obrządku w Polsce, o re-formie struktur obrządku ormiańskokatolickiego. Zgodnie z dekretem przestają istnieć dotychczaso-we duszpasterstwa, a w ich miejsce utworzono trzy parafi e terytorialne – południową z siedzibą w Gli-wicach, centralną z siedzibą w Warszawie i północ-ną z siedzibą w Gdańsku. Liczba wiernych obrząd-ku ormiańskiego w Polsce była szacowana na 600
w roku 2010, 650 w 2012 r. i 670 w 2014 r.
(Annu-ario Pontifi cio, 2012 i 2014).
W 2013 r. odbyło się odsłonięcie kolejnego, już siódmego – po Krakowie (2004 r.), Elblągu (2005 r.), Gdańsku (2009 r.), Gliwicach (2011 r.), Klebarku Wielkim na Mazurach (2012 r.) i Wrocławiu (2012 r.) – ormiańskiego kamienia krzyżowego (chaczka-ru), będącego darem Republiki Armenii, który usta-wiono na skwerze w Warszawie. Chaczkar to or-miańska bogato rzeźbiona kamienna płyta wo-tywna upamiętniająca jakieś ważne wydarzenie, której motywem
jest kwitnący krzyż. W ormiańskiej tra-dycji istnieje prze-konanie, że drzewo krzyża, na którym umarł Jezus Chry-stus zakwitło, dlate-go też krzyżowi na chaczkarze towa-rzyszy bogata orna-mentyka roślinna.
Kościół neounicki (obrządek bizantyjsko-słowiański)
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., na terenach byłego zaboru rosyjskiego mieszkało wielu unitów siłą oderwanych od Ko-ścioła unickiego. W latach 1839 i 1875 miały miej-sce rzezie ludności unickiej, dokonywane przez żołnierzy rosyjskich (Pratulin, Drelów), zmuszanej do przejścia na prawosławie. Ludność ta, pozba-wiona opieki duszpasterskiej, licznie zwracała się do miejscowego biskupa łacińskiego prosząc o ka-płanów obrządku wschodniego. Gorący zwolennik reaktywowania unii, ordynariusz podlaski ks. bp
Henryk Przeździecki, w 1923 r. za aprobatą episko-patu Polski wystąpił z inicjatywą zorganizowania w Polsce Kościoła katolickiego obrządku bizantyj-sko-słowiańskiego. Papież Pius XI zatwierdził plan, a kilka tygodni później ukazał się dekret papieski w sprawie „pracy unijnej”. Istota obrządku polega-ła głównie na pozostawieniu obrzędowości Cerkwi wschodniej z zachowaniem całej liturgii w języku staro-cerkiewno-słowiańskim i uznaniu papieża za głowę Kościoła powszechnego. Na mocy uzy-skanych w 1924 r. pełnomocnictw bp Przeździecki
sprawował władzę jurysdykcyjną nad nowym ob-rządkiem i duchownymi. Inicjatywę tę gorąco po-parł generał zakonu jezuitów ojciec Włodzimierz Ledóchowski. W zakonie powstała specjalna Mi-sja Wschodnia, w której księża zapoznawali się ze wschodnimi obrządkami oraz przygotowywali się do sprawowania rytuałów wschodnich. Na rzecz neounii pracowali obok jezuitów także: kapucy-ni, oblaci, marianie, studyci, redemptoryści i bazy-lianie. W 1931 r. obrządek otrzymał własnego bi-skupa, którym został ks. Mikołaj Czarnecki z za-konu redemptorystów (beatyfi kowany przez Jana Pawła II w 2001 r.).
W 1927 r. Kościół neounicki posiadał już 14 pa-rafi i obsługiwanych przez 28 księży. W 1937 r. swo-ją pracę duszpasterską pełniło już 71 księży, w tym 1 biskup, 39 księży diecezjalnych i 31 księży za-konnych5. Liczba parafi i ulegała ciągłym zmianom. W 1938 r. Kościół posiadał łącznie 43 placówki dusz-pasterskie (parafi e i fi lie), z czego: 17 w kościołach rewindykowanych od prawosławia, 2 w kaplicach rewindykowanych, 8 wspólnych w użytkowaniu z łacinnikami, 10 zbudowanych przez wiernych ob-rządku i 6 mieszczących się w mieszkaniach prywat-nych6. Liczba wiernych obrządku bizantyjsko-sło-wiańskiego w ostatnich latach II Rzeczypospolitej stale, acz nieznacznie rosła i wynosiła w 1930 r. – 14,4 tys., w 1934 r. – 16,0 tys., a w 1938 r. – 16,6 tys.7.
Po II wojnie światowej w wyniku zmiany gra-nic większość parafi i neougra-nickich znalazła się poza granicami Polski. Wiernych obrządku wschod-niego pozostałych na Podlasiu i wschodniej Lu-belszczyźnie władze PRL potraktowały jako „groź-nych Ukraińców” i wysiedliły na ziemie zachod-nie. Działania te przyczyniły się do znacznego spadku liczebności wiernych oraz rozproszenia
terytorialnego, dlatego też zdołano zorganizować jedynie trzy parafi e neounickie – w Pawłowie Sta-rym koło Janowa Podlaskiego, w Kodniu i w Kosto-młotach. Nie udało się za to reaktywować hierar-chii Kościoła neounickiego. Do dzisiaj zachowała się jedynie parafi a pw. św. Nikity Męczennika w Ko-stomłotach, licząca w 2014 r. około 134 wiernych.
Cerkiew pw. św. Nikity Męczennika w Kostomłotach
fot. Paweł Ciecieląg
5Kościół katolicki w Polsce 1918–1990, s. 73.
6Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego neounia, s. 114.
7Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego neounia, s. 139.
Od 1940 r. proboszczem parafi i był ks. Aleksan-der Przysłucki, a w latach 1967–2007 – marianin o. Roman Piętka, który za zasługi dla obrządku zo-stał w 1998 r. nagrodzony przez Stolicę Apostolską godnością archimandryty oraz odznaczony przez kard. Józefa Glempa złotym medalem zasłużony dla Kościoła i Narodu. Parafi a podlegała wtedy ju-rysdykcji prymasów Polski. Obecnie proboszczem parafi i w Kostomłotach jest ks. Zbigniew Nikoniuk, a posługę duszpasterską prowadzi dwóch księ-ży diecezji siedleckiej (birytualistów). Od 2007 r. z woli Stolicy Apostolskiej parafi a podlega jurys-dykcji biskupa diecezji siedleckiej. W Polsce liczba ochrzczonych w obrządku neounickim szacowana jest na ok. 300 osób.