W trakcie pierwszego tysiąclecia chrześcijań-stwo rozprzestrzeniało się w Europie w dwóch obrządkach. W zachodniej Europie, w środowi-sku kultury rzymskiej oraz języka łacińskiego, wy-kształcił się sposób sprawowania nabożeństw, który nazywamy obrządkiem rzymskim (łaciń-skim). Natomiast kultura grecka, rozpowszechnio-na w południowo-wschodniej części Europy, stała się środowiskiem kulturowym dla ukształtowania się obrządku greckiego (zwanego inaczej bizan-tyjskim). Pomimo tej różnorodności Kościół pozo-stawał w jedności. Taka sytuacja utrzymała się do roku 1054, w którym doszło do zerwania jedności między Kościołami wschodnim a zachodnim (wiel-ka schizma wschodnia), czego następstwem było m.in. ukształtowanie się dwu niezależnych ośrod-ków władzy kościelnej – w Rzymie i w Konstanty-nopolu.
Próby przywrócenia jedności Kościoła rozpo-częły się w II poł. XIII w. W 1274 r. zawarto unię liońską, która przetrwała jedynie siedem lat. Idea zjednoczenia wróciła w I poł. XV w., była jednak spowodowana głównie zagrożeniem tureckim (pasmo porażek chrześcijan w bitwach pod Ad-rianopolem – 1365 r., na Kosowym Polu – 1389 r. i pod Nikopolis – 1396 r.) i próbą ocalenia resztek ce-sarstwa wschodniego wraz z Konstantynopolem. Na soborze fl orenckim w 1439 r. przedstawiciele
Kościołów zachodniego i wschodniego (delegacja Kościoła wschodniego kierowana była przez same-go cesarza bizantyjskiesame-go Jana VIII Paleologa i pa-triarchę konstantynopolitańskiego Józefa II) za-warli unię (unia fl orencka), która miała zakończyć prawie 400 lat rozłamu. Papież Eugeniusz IV ogło-sił ją bullą Laetentur coeli (Niech się radują
niebio-sa). Akt unii został sporządzony w dwu językach.
Pod tekstem łacińskim podpisał się papież, 8 kdynałów, patriarchowie Jerozolimy i Grado, 61 ar-cybiskupów i biskupów, 43 opatów i generałów zakonów. Pod tekstem greckim podpisał się Jan VIII Paleolog, przedstawiciele patriarchów, arcybi-skupów, biskupów i 12 prałatów. Jednak postano-wienia unii wypracowane przez teologów nie spo-tkały się z przychylnością mnichów, niższego kleru i samych wiernych kościołów wschodnich, także w samym Bizancjum bojkotowano jej zwolenni-ków. Uważano, że zawarto ją dla korzyści material-nych, a w uprzywilejowanej sytuacji stawiała ona duchowieństwo i wiernych Kościoła zachodniego. W 1441 r. większość sygnatariuszy dokumentu wy-cofała swoje podpisy i akceptację dla postanowień unii. Klęska wyprawy antytureckiej w bitwie pod Warną w 1444 r. oraz upadek Konstantynopola w 1453 r. przypieczętowały jej losy – w 1484 r. na synodzie konstantynopolitańskim odwołano po-stanowienia unii fl orenckiej. Mimo że unia nie
przetrwała, to ustalenia dokonane na soborze fl o-renckim stanowiły podstawę dla kolejnych inicja-tyw jednoczących kościoły chrześcijańskie.
Kolejną próbą przywrócenia jedności między Kościołem rzymskim a prawosławnym była unia ogłoszona w 1596 r. na synodzie w Brześciu Litew-skim. Inicjatywę tę podjęła znaczna część prawo-sławnej hierarchii metropolii kijowskiej (jej obszar pokrywał się z granicami Rzeczypospolitej i pod koniec XVI w. było to osiem diecezji prawosław-nych), która widziała potrzebę reform w Koście-le oraz zapewnienia mu odpowiedniego miejsca w państwie. Istotnym czynnikiem była też chęć uniezależnienia się od nieprzychylnego im pa-triarchy konstantynopolitańskiego Jeremiasza II. W 1589 r. utworzono patriarchat Moskwy i ca-łej Rusi, który rościł sobie prawo do sprawowania jurysdykcji także nad polskim prawosławiem. Tak więc zawarciu unii sprzyjały okoliczności i sytuacja polityczna, miała ona też poparcie króla polskie-go Zygmunta III Wazy. W jej wyniku metropolita ki-jowski Michał Rahoza oraz 5 biskupów: chełmski, łucki, piński, połocki i włodzimierski opowiedziało
się za unią, dwóch – lwowski i przemyski – prze-ciwko niej. Na synodzie w Brześciu, w obecno-ści legatów papieskich i posłów króla Polski, bi-skupi złożyli wyznanie wiary i obiediencję papie-żowi i uroczyście ogłosili unię. Uroczysty akt za-twierdzenia unii odbył się 23 XII 1595 r. w Rzymie. Papież zagwarantował unitom zachowanie ich własnej liturgii z językiem cerkiewnosłowiańskim, organizacji kościelnej i kalendarza juliańskiego, a unici – przyjmując wszystkie dogmaty katolic-kie – uznali papieża za głowę Kościoła. Przeciwni-cy unii, skupieni wokół księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego – wojewody kijowskiego, nie przyjęli jej i potwierdzili zwierzchnictwo patriarchatu kon-stantynopolitańskiego. Nie udało się też przeko-nać do unii z Rzymem społeczności prawosławnej: chłopów, mieszczan oraz znacznej części szlachty i duchowieństwa, głównie zakonnego. Spowo-dowało to podział w Kościele wschodnim na te-renach Rzeczypospolitej na unitów i dyzunitów. W I poł. XVII w. nastąpiło odnowienie Kościo-ła prawosKościo-ławnego w Rzeczypospolitej. W 1686 r., po pokoju Grzymułtowskiego, Rzeczpospolita
Tabl. 4. Dekanaty i parafie obrządków wschodnich Kościoła katolickiego w Polsce w 1934 r.
Wyszczególnienie Dekanaty Parafie
O g ó ł e m 132 2 036 Obrządek greckokatolicki 128 1 983 diecezje: lwowska 54 789 przemyska 54 759 stanisławowska 20 435
Obrządek ormiański — diecezja lwowska 3 8 Obrządek wschodnio-bizantyjski (neounia) 1 45
zagwarantowała wolność religijną prawosław-nym mieszkającym na jej terytorium, a patriarchat moskiewski przejął zwierzchnictwo nad Cerkwią
OBRZĄDKI WSCHODNIE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W POLSCE W 2015 R.
granica Rzeczypospolitej dekanaty greckokatolickie
parafie ormiańskie parafie greckokatolickie
parafia neounicka
granice eparchii Kościoła greckokatolickiego umowne granice dekanatów greckokatolickich
Archieparchia przemysko--warszawska Eparchia wrocławsko--gdańska Dekanat słupski Dekanat koszaliński Dekanat wrocławski Dekanat zielonogórski Dekanat przemyski Dekanat sanocki Dekanat krakowsko--krynicki Dekanat elbląski Dekanat węgorzewski Dekanat olsztyński Koszalin Sławno Słupsk Smołdzino Lębork Dębnica Kaszubska Poznań Międzyrzecz Poźrzadło Osiecko Skwierzyna Gorzów Wlkp. Strzelce Krajeńskie Legnica Zamienice Lublin Guzice Patoka Przemków Szprotawa Głogów Nowogród Bobrzański Chobienia Wołów Środa Śląska Oleśnica Oława Opole Lublin Chełm Kostomłoty Braniewo Pęciszewo Chrzanowo Kraków Nowy Sącz Łódź Zielona Góra Szczecin Ińsko Wałcz Szczecinek Trzebiatów Kołobrzeg Białogard Świdwin Biały Bór Bielica Międzybórz Człuchów Barkowo Bobolice Drzewiany Miastko Bytów Barcino Płoty Stargard Szczeciński Olsztyn Dzieżgoń Morąg Pasłęk Żelichowo Iława Susz Ostróda Elbląg Bartoszyce Ostre Bardo Banie Mazurskie Asuny
Bajory Małe Węgorzewo Kętrzyn Kruklanki Lidzbark Warm. Górowo Iławeckie Lelkowo Pieniężno Dobre Miasto Przemyśl Łuczyce Sanok Hłomcza Tyrawa Solna Ustrzyki Dolne Komańcza Rzepedź Mokre Wysoczany Olchowiec Kulaszne Zyndranowa Wysowa Gładyszów Pętna-Małastów Gorlice Owczary Rozdziele Polany Ropianka Krempna BielankaPrzysłup Nowica Śnietnica Uście Gorlickie Łosie Krynica Nowe Sady Malawa Gdańsk Słupia Katowice Gliwice Wałbrzych Jelenia Góra-Cieplice Wrocław Warszawa Rzeszów Wielopole Chotyniec Gaje Leszno JarosławWietlin Kobylnica Wołoska
Dziewięcierz Lubaczów Sieniawa Hrebenne Orneta Godkowo Reszel Miłki Giżycko Wydminy
prawosławną w Rzeczypospolitej. Dało to w przy-szłości podstawy do mieszania się Rosji w we-wnętrzne sprawy Rzeczypospolitej.
i dwa wschodnie, tzn. bizantyjsko-ukraiński ściół greckokatolicki) i ormiańskokatolicki (Ko-ściół ormiański). Na początku lat dwudziestych XX w. zorganizowano dla unitów z byłego zaboru rosyjskiego czwarty obrządek (również wschodni) – bizantyjsko-słowiański, określany jako Kościół neounicki. Wszystkie cztery obrządki Kościoła ka-tolickiego są w polskim Kościele obecne także dziś. W I połowie XVII w. chęć zjednoczenia z
pa-piestwem zadeklarowali także duchowni wyzna-nia monofi zyckiego – Ormianie. W 1627 r. doko-nano aktu unii z papiestwem. Tak więc od XVII w. na ziemiach I Rzeczypospolitej działał Kościół ka-tolicki posiadający trzy obrządki – łaciński, unicki i ormiański. Odrodzone w 1918 r. państwo polskie odziedziczyło ukształtowane w ciągu stuleci trzy ryty katolickie: łaciński (Kościół rzymskokatolicki)
Kościół greckokatolicki (obrządek bizantyjsko-ukraiński)
Kościół unicki w początkowej fazie (1596 r.) został zorganizowany na wschodnich i południo-wych terenach Rzeczypospolitej w sześciu diece-zjach: kijowskiej, połockiej, pińskiej, włodzimier-skiej, chełmskiej i smoleńskiej (po utracie Smo-leńszczyzny w 1654 r. do rozbiorów jedynie tytu-larne). W późniejszym okresie unię przyjęły także diecezje: przemyska (1610 r. i 1691 r. – ponowne przyjęcie unii), łucka (około 1609 r. i 1702 r.) i lwow-ska (1700 r.). Struktura organizacyjna Kościoła na przełomie XVII i XVIII w. wyglądała następująco: w skład metropolii kijowskiej wchodziły archie-parchia (archidiecezja) kijowska, archiearchie-parchia połocka oraz 6 eparchii (diecezji): pińsko-turow-ska, włodzimiersko-brzepińsko-turow-ska, chełmsko-bełpińsko-turow-ska, łucko-ostrogska, lwowsko-halicko-kamieniecka i przemysko-samborska. Okres największego roz-kwitu unii to wiek XVIII. Dużą rolę w jej propago-waniu odegrał zakon bazylianów, który położył też spore zasługi w dziedzinie rozwoju oświaty oraz sztuki sakralnej. Postępujące w Kościele unickim wpływy łacińskie coraz bardziej oddalały go od prawosławia. W 1720 r. na synodzie w Zamościu wprowadzono reformy liturgii zbliżające obrzą-dek grecki do łacińskiego. Zaczęto także przyjmo-wać niektóre łacińskie obrzędy i święta (np. zwy-czaj procesji na Boże Ciało, Niepokalane Poczęcie
NMP, wystawienie Najświętszego Sakramentu czy obchodzenie drogi krzyżowej). Wpływ ten zazna-czył się także w sztuce sakralnej. Kościoły katedral-ne oraz świątynie bazyliańskie otrzymywały sze-rokie fasady i smukłe wieże, natomiast wewnątrz świątyń zamiast ikonostasów zaczęły pojawiać się ołtarze oraz fi gury świętych. Diecezje unickie były bardzo rozległe, znacznie większe od rzymskoka-tolickich i liczyły przeciętnie ponad 60 tys. km². Diecezje unickie dzieliły się na ofi cjalaty, dekana-ty i parafi e.
XVII i XVIII w. to okres szybkiego rozwoju sie-ci parafi alnej. Kośsie-ciół unicki w Rzeczypospolitej w 1772 r. posiadał 9 300 parafi i, 147 klasztorów męskich, 19 żeńskich oraz ponad 4,5 mln wiernych.
Rozbiory Rzeczypospolitej przyniosły kres roz-wojowi unii. Zdecydowanie najgorsza sytuacja wytworzyła się na wschodnich terenach Rzeczy-pospolitej zagarniętych przez Rosję. W jej grani-cach znalazła się zdecydowana większość unitów. Dla Cerkwi prawosławnej sytuacja ta stworzyła do-godną sytuację do zrealizowania planów odzyska-nia parafi i utraconych po unii brzeskiej. Zarówno polityka Cerkwi prawosławnej, jak i carskiej Ro-sji zmierzała do możliwie szybkiej likwidacji unii. W 1795 r. na mocy ukazu carycy Katarzyny II na te-renie zaboru rosyjskiego zlikwidowano diecezje
greckokatolickie, pozostawiając jedynie archi-diecezję połocką, a ich mienie i wiernych przeję-ło prawosławie. Za panowania następnych carów – Pawła I (1796–1801) i Aleksandra I (1801–1825) – nastąpiła reorganizacja Kościoła, nie wpłynę-ło to jednak na poprawę sytuacji unitów. Za pa-nowania cara Mikołaja I (1825–1855) dokonano kolejnych zmian, tak administracyjnych jak i per-sonalnych, doprowadzono też do ujednolicenia obrządku greckokatolickiego i prawosławnego.
Wszystkie te działania zmierzały do całkowitej likwidacji unii w carskiej Rosji i włączenia jej do prawosławia, co nastąpiło na synodzie w Połoc-ku w 1839 r. Ostatnią diecezją unicką w zaborze rosyjskim pozostała znajdująca się w Królestwie Polskim diecezja chełmska, która w 1851 r. obej-mowała swym zasięgiem łącznie 275 parafi i oraz ok. 220 tys. wiernych zamieszkujących głównie Podlasie, lubelskie i augustowskie. Była to diece-zja silnie zlatynizowana i spolonizowana, dlatego
Dźwina Bug Des na Wisła Od ra Warta Noteć Bo h Dn iestr Volga iemen N W ilia Lova t’ D niep r Dniepr archieparchia kijowska archieparchia połocka eparchia pińsko--turowska eparchia łucko--ostrogska eparchia przemysko-samborska eparchia lwowsko-halicko-kamieniecka eparchia włodzimiersko--brzeska eparchia chełmsko-bełska Smolensk Mścisław Mohylów Witebsk Połock Kijów Ryga Wornie Piltyń Dyneburg Szczecin Chełmno Toruń Płock Łęczyca Bydgoszcz Wilno Troki Królewiec Lidzbark Drohiczyn Gdańsk Malbork Poznań Gniezno Kalisz Warszawa Wrocław Częstochowa Czernichów Żytomierz Przemyśl Mińsk Lwów
Halicz Kamieniec Pod. Bracław Nowogródek Kraków Równe Łuck Bełż Zamość Włodzimierz Chełm Lublin Sandomierz Brześć Lit. Pińsk Słuck
PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO OBRZĄDKU GRECKIEGO (UNICKIEGO) W RZECZYPOSPOLITEJ W 1772 R.
siedziba eparchii inne miasta siedziba archieparchii
też proces rusyfi kacji następował bardzo powo-li i ze sporymi oporami, zarówno wśród wiernych jak i duchowieństwa. Główne działania przeciwko pozostałościom Kościoła unickiego zostały podję-te po powstaniu styczniowym. W 1866 r. za opór stawiany prawosławiu unicki biskup chełmski Jan Kaliński został wywieziony w głąb Rosji (do Wiat-ki). Jego następca – Michał Kuziemski, nie chcąc realizować zamierzeń władz rosyjskich, złożył re-zygnację w 1871 r., a na jego miejsce został po-wołany prorosyjski administrator diecezji Mar-celi Popiel, który nakazał używać języka rosyj-skiego w liturgii i szkole. Władze rosyjskie doko-nały kasaty klasztorów bazyliańskich oraz skon-fi skowały dobra kościelne. Marceli Popiel wydał w 1873 r. okólnik nakazujący zmianę obrzędów li-turgicznych na prawosławne. Wywołało to zdecy-dowany opór i silne protesty wiernych i unickich kapłanów. Swoich cerkwi przed przejęciem ich przez prawosławnych bronili uniccy chłopi. Taka postawa skłoniła władze do egzekwowania roz-porządzenia siłą, przy pomocy wojska
i policji. Do krwawych starć doszło na początku 1874 r. w Drelowie, gdzie zgi-nęło trzynastu chłopów, którzy nie chcieli wpuścić do swojej cerkwi pra-wosławnego duchownego oraz w Pra-tulinie, gdzie od kul carskiego wojska pod cerkwią zginęło dziewięciu unitów, a czterech zmarło z odniesionych ran. By złamać wszelki opór, we wsiach unickich na Podlasiu zakwaterowano wojsko, które zmuszało wiernych do podpisywa-nia aktów apostazji. Prawosławie przy-jęło 240 unickich duchownych, 66 zbie-gło do Galicji, a 74 zostało uwięzionych bądź zesłanych. W głąb Rosji zesłano również ponad 600 chłopów. W 1875 r. w katedrze chełmskiej administrator
diecezji Marceli Popiel dokonał przejścia diece-zji na prawosławie. Została ona przyłączona do prawosławnej diecezji warszawskiej. Przez kolej-ne trzydzieści lat unia na Podlasiu i Chełmszczyź-nie trwała w podziemiu. Sytuacja unitów uległa pewnej poprawie dopiero po 1905 r., kiedy to zo-stał wydany carski ukaz tolerancyjny, jednak peł-ną swobodę uzyskali dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r.
Kościół unicki przetrwał w zaborze austriackim w Galicji. W granicach zaboru znalazły się: diece-zja przemyska (1 253 parafi e), większa część die-cezji lwowskiej (990 parafi i) oraz część diedie-cezji ha-lickiej i kamienieckiej (razem 3 432 parafi e). Po zajęciu większej części Bukowiny przez Austrię w 1786 r. tamtejsi wierni zostali podporządkowa-ni jurysdykcji biskupa lwowskiego. Cesarzowa Ma-ria Teresa (1745–1780) podjęła realizację wielu reform wewnętrznych w państwie Habsburgów. Reformy te ingerowały także w organizację i dzia-łalność Kościoła katolickiego. Zmierzały one m.in.
Cerkiew parafi alna pod wezwaniem Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Rzepedzi (fot. Marek Bieńkuński)
do równouprawnienia unitów z katolikami ob-rządku łacińskiego. Wprowadzono wtedy zmiany organizacyjno-prawne. Od 1774 r. unitów zaczęto nazywać grekokatolikami, ustalono także, że rów-nież inni unici w cesarstwie austriackim znajdują-cy się na Węgrzech, w Siedmiogrodzie i w Chorwa-cji będą nazywani tym mianem. Kościół w XIX w. posiadał sporą swobodę działania oraz poparcie władzy, stanowił bowiem zaporę przed rosyjskimi wpływami w Galicji. Większość wiernych Kościoła stanowili Ukraińcy, co w znacznym stopniu wpły-nęło na to, że obrządek greckokatolicki nabrał na-rodowego charakteru.
Kościół greckokatolicki w II Rzeczypospoli-tej składał się z trzech diecezji – lwowskiej, sta-nisławowskiej i przemyskiej, tworzących galicyj-sko-lwowską prowincję kościelną, na czele której stał arcybiskup lwowski Andrzej hrabia Szeptycki. W 1934 r. stolica apostolska powołała, podległą sobie wydzieloną z części (10 zachodnich dekana-tów) diecezji przemyskiej, administrację apostol-ską Łemkowszczyzny. Liczba duchownych diece-zjalnych w 1936 r. wynosiła 2 380. W Kościele funk-cjonowały 3 zakony męskie oraz 8 żeńskich zgro-madzeń zakonnych. Liczba wiernych wynosiła po-nad 330 tys.
Po II wojnie światowej w granicach Polski po-została jedynie część diecezji przemyskiej i admi-nistracja apostolska Łemkowszczyzny. Władze ko-munistyczne aresztowały biskupów i deportowały do ZSRS oraz przestały uznawać Kościół greckoka-tolicki w Polsce. Wierni byli pozbawieni swojej hie-rarchii kościelnej do 1989 r., gdy biskupem został ks. Jan Martyniak. W 1991 r. Ojciec Święty Jan Pa-weł II mianował go ordynariuszem, reaktywowanej
po 45 latach, diecezji przemyskiej obrządku bizan-tyjsko-ukraińskiego3, a w 1996 r. dokonał całościo-wej reorganizacji struktur duszpastersko-admini-stracyjnych tego Kościoła. Ustanowiono prowincję kościelną obrządku greckokatolickiego w Polsce i nadano jej nazwę metropolia przemysko-war-szawska. W jej skład weszły dwie nowo utwo-rzone jednostki administracyjne – archidiecezja przemysko-warszawska, która obejmuje teryto-rium Rzeczypospolitej Polskiej po prawej stronie-Wisły i diecezja wrocławsko-gdańska, obejmują-ca terytorium po lewej stronie Wisły.
W nowej strukturze metropolia składa się z 10 dekanatów (6 w archidiecezji przemysko-war-szawskiej i 4 w diecezji wrocławsko-gdańskiej). W 2014 r. Kościół
posia-dał 124 parafi e (114 die-cezjalnych i 10 zakon-nych) oraz 80 księży die-cezjalnych i zakonnych. W Polsce działa jedyny zakon greckokatolicki – zakon Świętego Bazyle-go WielkieBazyle-go (potocznie zwany bazylianami).
Sobór Metropolitalny św. Jana Chrzciciela w Przemyślu
fot. Marek Bieńkuński
3 Nazwa Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego została nadana w roku 1975 (wiąże się to z otrzyma-niem przez kardynała Josyfa Slipego godności patriarchy Kijowa-Halicza) i stanowi ofi cjalną nazwę Kościoła używa-ną przez Stolicę Apostolską.
Apostolskiego, założonego przez św. Grzegorza Odkupiciela, któ-ry stał się religią państwową w 301 r. W 1356 r. Katolikos Wielkiego Domu Cylicyjskiego (patriarcha Apostolskiego Kościoła ormiań-skiego) dla Ormian zamieszkujących Ruś utworzył we Lwowie