Od początków budowania struktur administracyjnych Kościoła w Polsce do upadku I Rzeczypospolitej
PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W POLSCE NA POCZĄTKU XV W. (po ustanowieniu metropolii halickiej)
stolica diecezji inne miasta stolica metropolii
granica państwa polskiego granice metropolii granice diecezji
i posłuszeństwa wobec króla. Początkowo (ko-niec XIV w.) działania króla Władysława wzglę-dem wiernych obrządku greckiego zakładały ich masowe przechodznie na katolicyzm. Jednak już w I poł. XV w. bojarzy (wolni chłopi) i szlach-ta ruska zaczęli zyskiwać przywileje. Król Włady-sław, chcąc pozyskać ich przychylność w konfl ikcie z wielkim księciem litewskim Świdrygiełłą, ustano-wił w 1432 r. przywilej gwarantujący, że Kościoły obrządków wschodnich nie będą zamieniane na katolickie ani burzone oraz że wierni ochrzczeni w obrządku greckim nie będą zmuszani do prze-chodzenia na katolicyzm.
Na mocy ustaleń unii polsko-litewskiej zawar-tej w Krewie w 1385 r., wielki książę litewski Wła-dysław Jagiełło wraz z podległymi mu ziemia-mi (Litwa, Żmudź i Ruś) w 1387 r. przyjął chrzest w obrządku katolickim. Ziemie wchodzące w skład
Wielkiego Księstwa Litewskiego w II poł. XIV w. stanowiły w dużej części ziemie ruskie schrystia-nizowane w obrządku wschodnim pod koniec X w. wraz z chrztem Rusi Kijowskiej (988 r.). Pierw-sze biskupstwo łacińskie dla Litwy zostało erygo-wane bullą papieża Urbana VI w 1388 r. w skład diecezji wileńskiej weszły następujące ziemie: Litwa właściwa, Ruś Biała, ziemia połocka, witeb-ska, smoleńska oraz większość Polesia i Podla-sia. Jeszcze w okresie panowania Jagiełły na te-renie biskupstwa powstały 42 parafi e. Drugie bi-skupstwo (żmudzkie) dla Litwy zostało erygowa-ne w 1417 r., a potwierdzoerygowa-ne bullą papieża Marci-na V w 1421 r. Siedzibą biskupa było miasto Wor-nie. Oba biskupstwa wchodziły w skład metropo-lii gnieźnieńskiej.
W roku 1466 zakończyła się trzynastolet-nia wojna z zakonem krzyżackim. Na mocy
po-koju toruńskiego, który tę wojnę kończył, Królestwo Polskie odzyskało Pomo-rze Gdańskie, ziemię cheł-mińską i ziemię micha-łowską, a także Warmię i Żuławy (m.in. miasta Mal-bork i Elbląg). Na tych tere-nach funkcjonowały dotych-czas biskupstwa kontrolowa-ne przez zakon. W 1243 r. Za-kon krzyżacki powołał na pod-ległych sobie terenach orga-nizację diecezjalną niezależną od Kościoła polskiego. Były to biskupstwa: chełmińskie, war-mińskie, pomezańskie i sambij-skie, które od 1255 r. podlegały metropolii w Rydze. Po pokoju toruńskim w skład Kościoła polskiego weszło biskup-stwo chełmińskie, które stało się częścią
Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja we Fromborku
metropolii gnieźnieńskiej oraz warmińskie, które pozostało niezależne.
Szacuje się, że w roku 1500 „na obszarze odpo-wiadającym dzisiejszej Polsce było ok.: 6 000 pa-rafi i, 6 mln mieszkańców, 15 000 księży, 4 000 za-konników zakonów żebrzących, 1 500 mnichów i kanoników oraz ok. 1 500 zakonnic. Na 900 pa-rafi i w diecezji krakowskiej 750 posiadało kościo-ły drewniane”2.
Pomimo że Śląsk od XIV w. leżał poza granica-mi Polski, diecezja wrocławska nadal należała do metropolii gnieźnieńskiej (formalnie do 1821 r.) i utrzymywała łączność z Kościołem polskim. Jed-nak z biegiem czasu stawało się to coraz trudniej-sze, szczególnie po 1742 r., kiedy to większość Ślą-ska dostała się pod panowanie Prus.
Okres Reformacji przyniósł duże zmiany po-lityczne w Europie, miał też znaczący wpływ na struktury organizacji terytorialnej Kościoła w Rze-czypospolitej, szczególnie na terenach słabiej związanych z Polską. Po sekularyzacji zakonu krzy-żackiego w 1525 r. biskupstwa pomezańskie (Kwi-dzyn) i sambijskie (Królewiec) zostały przejęte przez protestantów. Niedługo później podobny los spotkał diecezje leżące na terenach podporządko-wanych protestanckiej Brandenburgii. W 1545 r. protestanci przejmują biskupstwo w Kamieniu, a w 1556 r. także biskupstwo lubuskie.
Przełom XVI i XVII w. to okres ciągłych zmian te-rytorialnych, szczególnie na wschodnich i północ-nych rubieżach Rzeczypospolitej. W 1561 r. ostat-ni wielki mistrz zakonu kawalerów mieczowych Gotthard Kettler poddał ziemię infl ancką królowi polskiemu Zygmuntowi Augustowi. Zakon został zsekularyzowany, a sam wielki mistrz przeszedł na luteranizm. Na terenach tych zaczęto reaktywować struktury Kościoła katolickiego. Zwycięska wojna
z Moskwą prowadzona przez króla Stefana Batore-go pozwoliła na utworzenie w 1582 r. diecezji Ko-ścioła katolickiego dla Infl ant. Początkowo stolicą biskupstwa wendenskiego było miasto Wenden (Kieś, obecnie Cêsis), jednak już w 1620 r. więk-sza część Infl ant
wraz z miastem K i e ś / We n d e n została zajęta przez Szwedów. Stan ten utrwa-lił podpisany w 1660 r. pokój oliwski kończą-cy II wojnę pół-nocną (potop szwedzki). Przy Polsce pozostała jedynie niewiel-ka część Infl ant (zwana Infl anta-mi Polskianta-mi), co wymusiło prze-niesienie stolicy
biskupiej do Dyneburga oraz zmianę nazwy diece-zji na infl ancką. Faktycznie nastąpiło to w 1678 r., a w 1685 r. diecezja została poszerzona o Kurlandię (diecezja piltyńska).
W 1611 r. Zygmunt III Waza odzyskał utracony w 1514 r. Smoleńsk. Ustanowił tam nową diece-zję, którą w 1618 r. zatwierdził Sejm. Jednak nie-ustanny konfl ikt z Rosją opóźnił powołanie pierw-szego biskupa smoleńskiego, który objął urząd do-piero po pokoju w Polanowie w 1637 r. Biskupstwo smoleńskie, erygowane przez papieża Urbana VIII w 1636 r., weszło w skład metropolii gnieźnień-skiej. Jednak kolejna wojna polsko-rosyjska, która
2 Kalendarium historii Kościoła w Polsce X–XX w., wydawnictwo M, www.portalwiedzy.onet.pl.
Siedziba Wielkiego Mistrza Zakonu Kawalerów Mieczowych
Wenden/Kieś (obecnie Cesis)
wybuchła w 1654 r. przyniosła defi nitywną utratę na rzecz Rosji znacznej części terytorium Rzeczypo-spolitej: województwa smoleńskie i czernichowskie oraz połowa województwa kijowskiego, tzw. Zadnie-prze. Te niekorzystne zmiany zostały potwierdzone rozejmem andruszowskim w 1667 r., zaś ostateczne
Tabl. 1. Organizacja terytorialna diecezji Kościoła katolickiego (obrządek łaciński) ok. 1772 r.
Diecezje Powierzchnia w tys. km2 Archidiakonaty Dekanaty Parafie
Kościoły filialne, kaplice, inne kościoły O g ó ł e m 853,4 46 378 4 693 3 027 Metropolia gnieźnieńska R a z e m 475,5 34 231 3 221 1 968 Chełmińska 5,9 2 17 121 67 Gnieźnieńska 40,6 8 41 676 416 Inflancka 39,6 — 2 29 49 Krakowska 54,0 12 53 890 591 Płocka 23,3 3 31 299 118 Poznańska 28,4 4 29 466 288 Smoleńska 14,1 — — 3 3 Wileńska 226,0 2 26 435 209 Włocławska 18,4 3 22 202 109 Żmudzka 25,2 — 10 99 118 Metropolia lwowska R a z e m 337,2 8 57 741 220 Bakowska 79,0 — — 34 14 Chełmska 18,9 — 10 84 21 Kamieniecka 19,6 — 6 58 9 Kijowska 63,2 — 3 31 5 Lwowska 29,2 3 12 136 30 Łucka 109,3 2 14 223 49 Przemyska 18,0 3 12 175 92
Diecezje bezpośrednio podległe Stolicy Apostolskiej
Warmińska 4,7 — 11 77 48
Wrocławskaa 36,0 4 79 655 791
a Diecezja wrocławska prawie w całości leżała poza granicami Rzeczypospolitej, formalnie do 1821 r. podlegała metropolii
gnieźnieńskiej.
zrzeczenie się tych ziem na rzecz Rosji przypie-czętował pokój Grzymułtowskiego podpisany w 1686 r. Spowodowało to skurczenie się diecezji
Dźw ina Bug Des na W isła Od ra Warta Noteć Bo h Dn iestr Volga iemen N W ilia Lova t’ D ni ep r Dniepr Smolensk Mścisław Mohylów Witebsk Połock Kijów Ryga Wenden (Kieś) Wornie Piltyń Dynenburg Szczecin Chełmża Toruń Płock Włocławek Łęczyca Bydgoszcz Wilno Troki Królewiec Lidzbark Frombork Drohiczyn Gdańsk Malbork Poznań GNIEZNO Kalisz Warszawa Wrocław Częstochowa Czernichów Żytomierz Przemyśl Mińsk LWÓW Halicz Kamieniec Śniatyń Bracław Nowogródek Kraków Równe Łuck Bełż Zamość Chełm Lublin Sandomierz Brześć Lit. Pińsk Słuck
PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO (obrządek łaciński) W RZECZYPOSPOLITEJ W 1772 R.
siedziba biskupa diecezji inne miasta stolica metropolii granica Rzeczypospolitej granice metropolii granice diecezji warmińska
Diecezje podległe bezpośrednio Stolicy Apostolskiej wrocławska
część diecezji poznańskiej część diecezji krakowskiej Poza granicami Rzeczypospolitej
smoleńskiej do czterech parafi i katolickich oraz utratę katedry, a urzędujący biskup przeniósł się do Warszawy. Zmniejszyła się także diecezja kijowska,
a utrata Kijowa oraz zniszczenie katedry łacińskiej przez wojska Chmielnickiego spowodowało po-trzebę przeniesienia siedziby biskupa kijowskie-go. Dokonał tego dopiero w 1724 r. biskup Samuel Ożga, budując katedrę w Żytomierzu.
Po powołaniu diecezji smoleńskiej w 1611 r. struktura administracyjna Kościoła polskiego nie uległa już większym zmianom do I rozbioru Pol-ski (1772 r.). Tworzyły je dwie metropolie – gnieź-nieńska i lwowska. W ich skład wchodziły następu-jące diecezje – w metropolii gnieźnieńskiej: cheł-mińska, gnieźnieńska, infl ancka, krakowska, płoc-ka, poznańspłoc-ka, smoleńspłoc-ka, wileńspłoc-ka, włocławska i żmudzka; w metropolii lwowskiej: kamieniecka, kijowska, lwowska, łucka i przemyska. W grani-cach Rzeczypospolitej znajdowała się jeszcze die-cezja warmińska, która do 1566 r. podlegała for-malnie arcybiskupowi w Rydze, a później bezpo-średnio Stolicy Apostolskiej. Prawie w całości poza granicami Rzeczypospolitej znajdowały się diece-zje wrocławska i bakowska. Diecezja wrocławska wchodziła w skład metropolii gnieźnieńskiej for-malnie do 1821 r. W roku tym bulla papieża Piu-sa VII De Piu-salute animarum wyłączyła biskupstwo wrocławskie z metropolii gnieźnieńskiej i bezpo-średnio podporządkowała je Stolicy Apostolskiej. Diecezja bakowska, która wchodziła w skład me-tropolii lwowskiej, obejmowała Mołdawię, czę-ściowo Besarabię i Bukowinę oraz część polskiego Pokucia. Łącznie w strukturze organizacyjnej Ko-ścioła katolickiego obrządku łacińskiego w 1772 r. było 19 biskupstw, znacznie się od siebie różnią-cych pod względem obszaru, gęstości sieci para-fi alnej i liczby wiernych. Diecezje zajmujące naj-większy obszar to: wileńska (226 tys. km2) i łucka (109 tys. km2) na Litwie oraz gnieźnieńska (prawie 41 tys. km2) i krakowska (54 tys. km2) w Koronie. Najmniejsze zaś to diecezja warmińska (niecałe 5 tys. km2), chełmińska (niecałe 6 tys. km2) oraz smoleńska (14 tys. km2).
Najlepiej rozwiniętą sieć parafi alną przed I roz-biorem Polski miały diecezje krakowska (890 para-fi i) oraz gnieźnieńska (676 parapara-fi i), najsłabiej zaś diecezje położone na wschodzie Rzeczypospolitej,
takie jak kijowska (31 parafi i) i kamieniecka (58 parafi i) oraz na północy – infl ancka (29 parafi i) i smoleńska (3 parafi e). Parafi a jest nie tylko pod-stawową jednostką struktury Kościoła, ale stano-wi przede wszystkim centrum życia religijnego i działalności społeczności lokalnej. Parafi a w cza-sach I Rzeczypospolitej często odgrywała też rolę organizatora oświaty, pomocy charytatywnej czy nawet służby zdrowia. Uzupełniała również w ja-kimś stopniu administrację państwa, np. poprzez ewidencję ludności (prowadzenie ksiąg metrykal-nych). Dlatego też rozwój lub odbudowa znisz-czonej wojnami sieci parafi alnej stanowiły dla po-szczególnych biskupów niemały trud zarządzania i organizowania pracy duszpasterskiej w diecezji.