II. Zarys historyczny budowy kościołów i przemian architektury sakralnej na Pomorzu
2.2. Kościół w dobie przemian od reformacji do ponownego rozkwitu
Bogate życie religijne na Pomorzu Zachodnim w przededniu ostatecznego przyjęcia reformacji ukazuje w swoim opracowaniu J.M. Piskorski72. Na terenie Pomorza Zachodniego istniało wówczas wiele zakonów i miejsc pielgrzymkowych (ryc. 1).
71 Zygmunt Świechowski, Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Nakł. Poznańskiego Tow.
Przyjacioł Nauk, Poznań 1950, s. 60. op. cit. „typ kościołów wiejskich, starsze pośród nich (typ z absydą) mają bezpośrednie pierwowzory w budownictwie starej Marchii, młodsze (o prostszym zakończeniu chóru) powstały jako wynik adaptacji wzorów saskich i są wspólne dla terenów Pomorza Zachodniego oraz Brandenburgii północno-wschodniej. Oprócz dominujących wpływów sasko-brandenburskich, występują w architekturze pomorskich kościołów granitowych oddziaływania budownictwa ościennej Meklemburgii. W architekturze kościołów miejskich natomiast jest widoczne naśladownictwo koncepcji kościołów bazylikowych i na planie krzyża rodem z Westfalii”.
72 J. M. Piskorski, Werner Buchholz, Barbara Grunwald-Hajdasz, (red.), Pomorze Zachodnie poprzez wieki:
Zamek Książąt Pomorskich, Szczecin 1999, s. 155
Ewolucja myśli architektonicznej w obiektach sakralnych na terenie archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej
S t r o n a | 29
Reformacja luterańska na Pomorzu odbyła się na początku pierwszej połowy XVI wieku – przyjęto ją ostatecznie w 1534 i 1535 roku. „Ze zwycięstwem reformacji luterańskiej wiązały się przemiany w życiu religijnym. Budowa nowych stosunków kościelnych była procesem długotrwałym. Nadal utrzymywały się relikty katolickich form religijności, znajdując akceptację nowych władz kościelnych”73. Reformacja wprowadziła istotne zmiany organizacyjne i liturgiczne, np.: wprowadzono do liturgii język narodowy, adaptowano wnętrza do zmienionego kultu poprzez likwidację bocznych ołtarzy i obrazów katolickich świętych, jak również „ustawiono we wnętrzu podporządkowanego ambonie system stałych siedzisk i empor”74. Architektura sakralna w początkowym okresie reformacji nie rozwijała się tak jak we wcześniejszych latach – w ośrodkach miejskich nastąpiło wręcz zatrzymanie ruchu budowlanego. Liczba budowli, zwłaszcza w miastach, była wystarczająca, a nawet przewyższała potrzeby kultu. Kościoły w złym stanie rozbierano, materiały przeznaczano na poprawę stanu innych świątyń, nieużytkowane obiekty oddano na potrzeby świeckie (szkoły, szpitale)75.
W II połowie XIX wieku wspólnoty wyznaniowe na Pomorzu na mocy konstytucji pruskiej z 31 I 1850 roku otrzymały prawo organizowania się w swoje wewnętrzne hierarchie społeczno-kościelne. Dotyczyło to również Kościoła katolickiego, co dawało niemal całkowite uniezależnienie od państwa.
„Konstytucja pruska stwarzała korzystne warunki do wzrostu liczebności katolików na obszarach niemieckiej diaspory, w tym także na Pomorzu Zachodnim”76. W wyniku napływu robotników sezonowych i nowych osadników z terenów państw przyległych, którzy w dużej mierze byli katolikami, następowała powolna zmiana wyznaniowa. Zjawisko to wywołało potrzebę zorganizowania nowych struktur Kościoła katolickiego zarówno na szczeblu diecezjalnym, jak i parafialnym.77 Decydujące dla rozwoju katolicyzmu i rozbudowy sieci parafialnych były lata 1850–1869, bowiem w tych latach założono aż 14 ośrodków parafialnych.
73 Ibidem, s. 155.
74 M. Wisłocki, Sztuka protestancka na Pomorzu 1535-1684, Biblioteka Naukowa Muzeum Narodowego w Szczecinie, Muzeum Narodowe, Szczecin 2005, s. 56.
75 Ibidem, s. 52.
76 L. Bończa-Bystrzycki, Struktura organizacyjna archiprezbiterialna, dekanalna, parafialna Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim (1871–1945), t. 2, Zeszyty kulickie, Akademia Europejska Kulice-Külz, Koszalin 1999, s. 263.
77 W prowincji zachodniopomorskiej w latach 1850–1871 powstało 20 parafii katolickich m.in.: w
archiprezbiteriacie koszalińskim, np. Kołobrzeg, Koszalin w archiprezbiteriacie szczecińskim, np. Szczecin, Stargard.
Ryc. 2. Życie religijne na Pomorzu Zachodnim około1500 r. wg Hermanna Hoogewega78 Źródło: J.M. Piskorski, Pomorze Zachodnie, Zamek Książąt Pomorskich, 1999 r.
Rozwój sieci parafii na Pomorzu Zachodnim w latach 1871–1945 odbywał się w czterech etapach czasowych79. We wszystkich tych okresach Kościół katolicki stopniowo rozbudowywał sieci parafialne, pomimo różnych trudności ze strony władz pruskich80.
Rozwój Kościoła katolickiego wiązał się z budową nowych obiektów sakralnych81. W głównym ośrodku miejskim Pomorza, jakim był Szczecin, do czasów II wojny światowej wybudowano 16 kościołów, z czego aż 4 należały do wyznania rzymskokatolickiego82.
78 1 – augustianie; 2 – zakon św. Brygidy; 3 – dominikanie; 4 – franciszkanie; 5 – karmelici; 7 – augustianie-eremici; 8 – augustianki; 9 – cystersi; 10 – cysterki;11– benedyktyni; 12– benedyktynki; 13 – premonstratensi; 14 – premonstratenki;15 – kartuzi; 17 – Zakon Najświętszej Marii Panny (Krzyżacy); 17 – joannici; 18 –templariusze;
19 – kolegiaty; 20 – miejsca pielgrzymkowe; a – granice prowincji pomorskiej w latach trzydziestych XX w.; b – stara granica diecezji kamieńskiej.
79 L. Bończa-Bystrzycki, Studia i materiały do dziejów Kościoła katolickiego na Pomorzu Zachodnim w granicach archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej, nr 2, Bończa-Bystrzycki, 1999. Pierwszy etap 1871–1887 to okres walki pastwa pruskiego z Kościołem katolickim, drugi etap 1888–1918 to okres rządów cesarza Wilhelma II , trzeci etap 1919–1932 to okres Republiki Weimarskiej, czwarty 1933–1945, to okres Trzeciej Rzeszy.
80 Ibidem, s. 268.
81 Ibidem.
82 Dane uzyskane w archiwum Kurii Metropolitalnej w Wydziale Budowlanym i Sztuki Kościelnej w Szczecinie.
Ewolucja myśli architektonicznej w obiektach sakralnych na terenie archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej
S t r o n a | 31
W latach 1900–1945 (bez podziału na wyznanie) powstały kościoły tworzone w duchu historyzmu: neogotyckie (fot. 3) i neoromańskie, jak również w „nowej estetyce”83 znamiennej dla ówczesnych lat. W Szczecinie w latach 1913–1916 powstał pierwszy w Prusach kościół wykonany z żelbetu, autorstwa architekta Bernata Stahla. Wyróżniał się on na tle innych sąsiadujących z nim kościołów szarym betonem, skalą, zastosowaną nowatorską technologią i materiałem (obecnie p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa) (fot. 4).
Fot. 3. Kościół garnizonowy z lat 1906–1909, arch. Jürgen Kröger
Źródło: http://szczecin.kuria.pl 2015 r.
Fot. 4. Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa z lat 1913–1916, arch. Bernat Stahl Źródło: http://szczecin.kuria.pl 2015 r.
Podobne rozwiązania stosowano również w Europie, jest to np. kościół Notre-Dame w Le Raincy, Francja 1922–1923 rok, architekt A. Perret (fot. 5, 6). W latach 1927–1938 realizowano obiekty sakralne, które tworzone były w czasie rozwoju i upowszechniania modernizmu – wymienić tu należy m.in. kościół parafii p.w. św. Rodziny w Szczecinie z lat 1929–1931, architekt Adolf Thesmacher84 (fot. 7), kościół p.w. św. Andrzeja Boboli w Szczecinie z lat 1932–1933, architekt Adolf Thesmacher85 (fot. 8). Kościoły na Pomorzu zarówno te przeznaczone dla gmin protestanckich, jak i katolickie, projektowane były przez tych samych architektów. Zjawisko to obserwujemy na terenie całych ówczesnych Niemiec, np. kościół w Zabrzu (fot. 9) i Essen (fot. 10) autorstwa architekta Dominikusa Böhma.
83 R. Dawidowski, R. Długopolski, A.M. Szymski, Architektura modernistyczna lat 1928-1940 na obszarze Pomorza Zachodniego, Wyd. 2, popr. i uzup. Wydaw. Walkowska, Szczecin 2007, s. 23.
84 Pierwotnie kościół protestancki p.w. św. Krzyża, 1929–1931, arch. Adolf Thesmacher.
85 Pierwotnie kościół protestancki p.w. św. Mikołaja, 1929–1931, arch. Adolf Thesmacher.
Fot. 5. Kościół Notre-Dame p.w.
Najświętszej Marii Panny w Le Raincy, Francja, 1922–1923, arch. A. Perret Źródło:https://pl.wikipedia.org/wiki/Kościół_N otre-Dame_w_Le_Raincy, 2015 r.
Fot. 6. Wnętrze kościołaNajświętszej Marii Panny w Le Raincy, Francja
Źródło:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/
8/8a/%C3%89glise_Notre-Dame_du_Raincy_-_Le_Raincy_-_Seine-Saint-Denis_-_France_-_M%C3%A 9rim%C3%A9e_PA00079948_(1).jpg, 2015 r.
Fot. 7. Kościół p.w. św. Rodziny w Szczecinie z lat 1929–1931, arch. Adolf Thesmacher
Źródło: http://szczecin.kuria.pl, 2015 r.
Fot. 8. Kościół p.w. św. Andrzeja Boboli w Szczecinie z lat 1932–1933, arch. Adolf Thesmacher
Źródło: http://szczecin.kuria.pl, 2015 r.
Ewolucja myśli architektonicznej w obiektach sakralnych na terenie archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej S t r o n a | 33
Fot. 9. Kościół p.w. św. Józefa w Zabrzu z około 1931 r., arch. Dominikus Böhm
Źródło:https://pl.wikipedia.org/wiki/Kościół_św._Józef a_ w_Zabrzu#Architektura_i_wn , 2015 r.
Fot. 10. Kościół p.w. św. Engelbert w Essen z około 1934 r., arch. Dominikus Böhm
Źródło: https://de.wikipedia.org/wiki/St._Engelbert_
(Essen), 2015 r.