Autorowi tego tekstu bliskie jest systemowe ujęcie uzdolnień twór-czych, które nie są tylko ograniczone do zdolności dziedzinowych (jak np. zdolności muzyczne, literackie, aktorskie czy plastyczne)
2 Zob. rozdział I niniejszej monografi i.
3 A. Mirski, Społeczeństwo wiedzy – społeczeństwo oparte na wiedzy i innowa-cyjności, [w:] J. Kochanowski (red.), Społeczeństwo, wiedza, demokracja, Łódź
2008, s. 131–152.
4 M.I. Stein, Creativity and culture, „Journal of Psychology” 1953, t. 36, s. 311–
322.
ani tylko do uzdolnień ogólnopoznawczych (inteligencja, wyobraź-nia) czy stricte twórczych (wysoka płynność, giętkość i oryginalność myślenia). Zdolności te oczywiście są ważne, nawet niezbędne, ale konieczne są także odpowiednie cechy osobowości, emocjonalno-ści, samoregulacji, umiejętności społeczne etc.
Kompetencją twórczą możemy nazwać specjalny zestaw różnych zdolności, a także szeroko rozumianej osobowości, motywacji etc., który umożliwia danej jednostce odnieść sukces twórczy w swojej dziedzinie. Pojęcie kompetencji jest w tym wypadku zbliżone do pojęcia uzdolnienia, tak jak je rozumie Chruszczewski6. Defi niuje on je jako określony układ właściwości fi zycznych, zdolności oraz innych cech psychicznych, dzięki którym osiąga on wyraźnie po-nadprzeciętne (na tle grupy odniesienia) rezultaty w danej dziedzi-nie aktywności7.
Podobnie rozumiane są uzdolnienia w licznych modelach struk-turalno-interakcyjnych. Przedstawiają one uzdolnienie jako pewien złożony system poszczególnych zdolności i cech, odpowiednio ze sobą powiązanych, które w sumie dają jednostce możliwości sku-tecznej twórczej pracy w określonej dziedzinie. Z tego powodu są one w jakimś sensie jednocześnie strukturalno-interakcyjnymi mo-delami procesu twórczego. Dla autora szczególnie inspirujące są dwa modele uzdolnień, które można zastosować do działań twór-czych. Są to modele Renzuliego oraz Tannenbauma.
Wedle modelu Renzuliego8, kluczowym wymiarem uzdolnie-nia jest wysoka efektywność, a więc zachowanie trafne, oryginalne i produktywne, dające konkretny efekt, osiągnięcie cenione wedle społecznie uznanych kryteriów. Tym zatem, co przesądza o suk-cesie, nie jest potencjał, ale jego aktualizacje. Uzdolnienie, a więc przejawianie się tych wysoce efektywnych zachowań, jest skutkiem synchronicznego sprzężenia trzech grup zasobów człowieka, a więc wysokich zdolności, zaangażowania w zadanie oraz twórczości. Zdolności są rozumiane jako połączenie procesów intelektualnych i/ lub zmysłowo ruchowych. Zaangażowanie to połączenie motywacji,
6 M.H. Chruszczewski, Uzdolnienie podmiotowym wyznacznikiem aktywności twórczej, [w:] K.J. Szmidt, K.T. Piotrowski (red.), Nowe teorie twórczości. Nowe metody pomocy w tworzeniu, Kraków 2002.
7 M.H. Chruszczewski, Profi le uzdolnień. Intelektualne i osobowościowe składni-ki uzdolnień plastycznych i muzycznych, Warszawa 2009.
8 J.S. Renzulli, Th e tree ring conception of giftedness. A developmental model for promoting creative productivity, [w:] R.J. Sternberg, J.E. Davidson (red.), Con-cepts of giftedness, Cambridge 2005, s. 246–279.
sumienności i wytrwałości. Zaangażowanie jest uruchamiane po-przez zainteresowanie danej jednostki, zaś podtrzymywane popo-przez autonomiczną motywację. W skład twórczości wchodzi wytwarza-nie dywergencyjne, otwartość na doświadczenia, tolerancja ryzyka, refl eksyjność, empatia, nastawienie estetyczne.
Renzulli następnie rozwinął swój model, wymieniając najważniej-sze czynniki osobowościowe, ważne dla uzyskania sukcesu, miano-wicie: optymizm i nadzieję własnego rozwoju, osiąganie założonych celów, przyjemność z wykonywania pracy, odwagę, niezależność psychologiczną i intelektualną, moralne przekonanie o słuszności własnego postępowania. Twórczości sprzyja także umiłowanie swo-jej dziedziny, wyrażające się w zaangażowaniu i pasji, wrażliwość na innych, ciekawość poznawcza, empatia i wgląd, fi zyczna i mentalna energia ujawniająca charyzmę, poczucie przeznaczenia i misji, wizja oraz wyczucie kierunku, w którym powinno się podążać9.
Z kolei Abraham J. Tannenbaum uważał, że uzdolnienie jest koincydencją pięciu determinantów: ogólnych zdolności intelek-tualnych, do których zalicza się oczywiście inteligencja, zdolności kierunkowych, zdolności niezwiązanych z myśleniem (są to cechy temperamentu, osobowości, motywacja, także zdrowie), środowi-ska oraz przypadku. Jako czynnik przypadku rozumie Tannenbaum trudne do przewidzenia zdarzenia w życiu, które mogą być bardzo ważne do rozpoznania, ujawnienia oraz akceptacji talentów, przez co będą mogły być one aktualizowane. Model Tannenbauma ma charakter koniunkcyjny, a nie alternatywny (kompensacyjny), to znaczy, aby efektywna twórczość mogła mieć miejsce, powinny za-istnieć sprzyjające czynniki w każdym z wymienionych pięciu ob-szarów10.
Wedle Tannenbauma, zdolności człowieka związane są z aktyw-nością w następujących sferach: moralnej, społecznej, fi zycznej oraz emocjonalno-estetycznej. Wszystkie zdolności można podzielić na dwie kategorie: wykonawcze i wytwórcze. Do kategorii wykonaw-czej należą te zdolności, które łączą się z realizacją jakiegoś zadania, na przykład wykonanie utworu muzycznego, a do kategorii wytwór-czej te zdolności, które pozwalają stworzyć nowe dzieło: na przy-kład skomponować utwór muzyczny lub opracować teorię.
9 Ibidem, s. 246–279.
10 A.J. Tannenbaum, Nature and nurture of giftedness, [w:] N. Coangelo, G.
Da-vis (red.), Handbook of gifted education, Pearson Education, Inc., Boston 2003, s. 45–49.
Dodatkowo jeszcze zdolności te mogą być realizowane w spo-sób twórczy lub sprawny. Może więc to być twórcze wytwarzanie idei (co jest jakby najwyższą kulminacją twórczości) lub sprawne wytwarzanie idei, twórcze wytwarzanie konkretnych obiektów lub sprawne wytwarzanie konkretnych obiektów, twórcze wykonywa-nie realizacji artystycznych bądź sprawne wykonywawykonywa-nie realizacji artystycznych, twórcze wykonywanie działalności społecznej bądź sprawne wykonywanie działalności społecznej11.
Tradycyjna edukacja zdecydowanie uczy raczej umiejętności wykonawczych kosztem wytwórczych. Oczywiście, umiejętności tych nie da się od siebie zupełnie rozdzielić – na pewno zdolno-ści wytwórcze wymagają jednak pewnego zakresu umiejętnozdolno-ści wykonawczych (w drugą stronę niekoniecznie). Trzeba też dodać, że wykonywanie różnych wymienionych form może być zarówno twórcze, jak i sprawne.