W poprzednich moich publikacjach nie przywiązywałem większe-go znaczenia do rozróżnienia dwóch kluczowych pojęć pedeuto-logii, a mianowicie kompetencji i kwalifi kacji nauczycieli. Patrząc obecnie z punktu widzenia teorii edukacji ustawicznej wydaje się, iż najbardziej klarowna, a zarazem dynamiczna jest defi nicja kompe-tencji i kwalifi kacji przyjęta przez Jacquesa Delorsa7.
„Pracodawcy coraz częściej zamiast zgłaszać zapotrzebowanie na kwalifi kacje – nadal w ich przekonaniu kojarzące się nadmiernie z umiejętnościami materialnymi – zgłaszają zapotrzebowanie na kompetencje, rozumiane jako swoisty koktajl właściwy jednostce, składający się z kwalifi kacji w ścisłym tego słowa znaczeniu, naby-tych przez kształcenie techniczne i zawodowe, postaw społecznych, umiejętności, pracy w zespole, zdolności podejmowania inicjatyw, zamiłowania do ryzyka”. „Do tego Autor raportu dodaje postu-lat osobistego zaangażowania pracownika [nauczyciela – przyp. J.K.] jako aktora […], zalety bardzo osobiste, wrodzone lub nabyte […] często zwane […] «umiejętnością bycia», łączącą się z wiedzą i umiejętnością działania, tworząc wymagane kompetencje”. Jest to kognitywne podejście do kompetencji.
W odróżnieniu do kognitywnego, a zarazem technologiczno--prakseologicznego podejścia zwolennicy humanistycznego, a tym bardziej pedagogicznego podejścia do kwalifi kacji i kompetencji inaczej interpretują te kluczowe pojęcia.
6 J. Delors, op. cit., s. 89–90.
„Kompetencja (łac. competentia) – odpowiedzialność, zgodność, uprawnienie do działania), w pedagogice jako zdolność do osobistej samorealizacji, kompetencja jest podstawowym warunkiem wycho-wania; jako zdolność do określonych obszarów zadań, kompetencja jest uważana za rezultat procesu – uczenia się”. Jak z powyższego wynika, kwalifi kacje są integralną bardzo ważną, lecz węższą kate-gorią niż kompetencje8.
Henryka Kwiatkowska za główną kategorię w odniesieniu do na-uczyciela uważa kompetencje, nawet wyspecjalizowane czynności zawodowe. Przez kompetencje rozumie: „zdolność i gotowość pod-miotu do wykonania zadań na oczekiwanym poziomie. Kompeten-cja powstaje w wyniku zintegrowania wiedzy, dużej liczby drobnych umiejętności oraz sprawności w dokonywaniu wartościowań”9.
Przez pojęcie kompetencji nauczycieli rozumie się zarówno kwalifi kacje, czyli nabyte wiadomości i umiejętności, jak i postawę racjonalności i odpowiedzialności w wypełnianiu obowiązków i ko-rzystaniu ze swoich praw, a także zdolność, a zarazem gotowość do wykonywania określonych zadań dydaktyczno-wychowawczych, umiejętność radzenia sobie z problemami, a ponadto nienaganną kulturę osobistą.
Natomiast kwalifi kacje zawodowe stanowią „zakres i jakość przygotowania niezbędnego do wykonywania jakiegoś zawodu. Na kwalifi kacje zawodowe składają się następujące czynniki: poziom wykształcenia ogólnego, wiedza zawodowa, umiejętności organi-zowania i usprawniania pracy, uzdolnienia i zainteresowania zawo-dowe. Oprócz tego na jakość kwalifi kacji zawodowych wpływają kwalifi kacje społeczno-moralne pracownika oraz jego właściwości fi zyczno-zdrowotne”10.
Profesja czy zawód nauczyciela jest wyjątkowy ze względu na wielofunkcyjność i złożoność.
Podstawową cechą kompetencji nauczycielskich jest dualizm. Obejmuje bowiem dwie równoważne kompetencje i wynikają-ce z tego kwalifi kacje, a mianowicie z jednej strony kompetencje i kwalifi kacje profesjonalne (kierunkowe), a z drugiej pedagogiczne – dydaktyczne i wychowawcze. Wacław Strykowski kompetencje nauczycieli dzieli na:
• Kompetencje merytoryczne – zagadnienia dotyczące naucza-nego przedmiotu. Kompetencje są własnością określonej osoby. 8 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001, s. 176.
9 H. Kwiatkowska, Pedeutologia – pedagogika wobec współczesności, Warszawa
2008, s. 35.
Omawiając kompetencje merytoryczne nauczycieli, wyróżnia się zwykle trzy ich grupy: nauczyciel jest specjalistą, doradcą i eks-pertem przedmiotowym.
• Kompetencje dydaktyczne, metodyczne dotyczące warsztatu pracy nauczyciela i ucznia, metody i techniki nauczania i do-radztwa dydaktycznego.
• Kompetencje wychowawcze, różne sposoby oddziaływania na uczniów oraz doradcy i wychowawcy życiowego11.
Robert Kwaśnica natomiast wyróżnia dwie grupy kompetencji nauczycieli:
Pierwszą z nich jest grupa kompetencji praktyczno-moral-nych, wśród których umieszcza:
a) kompetencje interpretacyjne rozumiane jako zdolności rozu-miejącego odnoszenia się do świata; dzięki nim świat ujmowany jest jako rzeczywistość wymagająca ciągłej interpretacji i bezu-stannego wydobywania na jaw jej sensu;
b) kompetencje moralne, które są zdolnością prowadzenia refl ek-sji moralnej (w miejsce ustalania norm i nakazów moralnych); c) kompetencje komunikacyjne ujmowane jako zdolność do
dia-logowego sposobu bycia, czyli bycia w dialogu z innymi i z sa-mym sobą.
Druga grupa wyróżnionych kompetencji to kompetencje tech-niczne. W odróżnieniu od poprzednich te są umiejętnościami, od których zależy instrumentalnie rozumiana efektywność działania i które mają przedmiotowo określony zakres zastosowań. Zawierają się w nich:
a) kompetencje postulacyjne (normatywne) ujmowane jako umiejętności opowiadania się za instrumentalnie pojętymi cela-mi i identyfi kowanie się z nicela-mi;
b) kompetencje metodyczne stanowiące umiejętności działania według reguł określających optymalny porządek czynności; tre-ścią owych reguł jest przepis działania mówiący, co i jak należy robić, aby został osiągnięty zamierzony cel;
c) kompetencje realizacyjne rozumiane jako umiejętności doboru środków i tworzenia warunków sprzyjających osiąganiu celów12. Wyróżniane kompetencje w pracach różnych autorów są uj-mowane jako propozycja otwarta, jako zestaw ani jedyny, ani 11 W. Strykowski, J. Strykowska, J. Pielachowski, Kompetencje nauczyciela szkoły
współczesnej, Poznań, s. 69–80.
12 R. Kwaśnica, Wprowadzenia do myślenia o nauczycielu, [w:] Z. Kwieciński,
B. Śliwerski (red.), Pedagogika – podręcznik akademicki, t. 2, Warszawa 2004, s. 298–302.
wyczerpujący, nastawiony na możliwości modyfi kacji. Ponadto przytaczane kompetencje nie mają charakteru rozłącznego. Nie-które kompetencje umieszczane w jednej grupie u różnych autorów występują w rozmaitych zestawach.
Kompetencje te stanowią nieodzowny warunek skutecznej re-alizacji wszystkich celów, funkcji i zadań nauczyciela w zakresie kształcenia, opieki, wychowania i socjalizacji.
Według Ewy Kobyłeckiej, kompetencje nauczyciela stanowią o istocie jego życia zawodowego, a także prywatnego. Obejmują one wiele komponentów, przede wszystkim jego wiedzę, umiejętności, predyspozycje, talenty oraz postawy i powinności, które ujawniają się nie tylko w szkole, lecz także poza nią13.