Kompetencje nauczycieli przyszłej szkoły powinny opierać się przede wszystkim na podstawach naukowych. Od kompetencji za-leży wybór optymalnych strategii edukacji, które możemy podzie-lić na makrostrategie i mikrostrategie bądź też strategie generalne i szczegółowe.
Nauczyciel jako osoba ucząca, a zarazem wychowująca sprawuje skutecznie swoje funkcje i zadania, jeśli wcześniej w procesie usta-wicznej edukacji i samokształcenia zdobywa wysokie kompetencje profesjonalne i pedagogiczne. Dzięki opanowaniu dydaktyki ogól-nej i teorii wielostronnego nauczania poznaje sztukę nauczania, wi-nien uwzględniać podstawowe funkcje człowieka, jak poznawanie, odkrywanie, przeżywanie oraz zmienianie samego siebie i świata. Zastosowanie jednej ze strategii nauczania: receptywnej, odkrywa-jącej, eksponuodkrywa-jącej, operacyjnej czy mieszanej, jest optymalną drogą do wiązania teorii z praktyką. Mając ustalony odpowiedni cel szcze-gółowy, nauczyciel dobiera do niego odpowiednią strategię naucza-nia-uczenia się, a w oparciu o nią właściwy tok lekcji. Każdemu to-kowi lekcyjnemu przyporządkuje się właściwe mu metody naucza-nia. Zdaniem Śnieżyńskiego, tokiem wszechstronnie aktywizują-cym uczniów może być tok mieszany, stanowiący kompilację toków podającego, problemowego, eksponującego i praktycznego14.
13 E. Kobyłecka, Nauczyciel wobec współczesnych zadań edukacyjnych, Kraków
2005, s. 45–48.
Dzięki opanowaniu metodyki nauczania poszczególnych przed-miotów lub bloków przedmiotowych kompetentny nauczyciel może odejść od podającej strategii kształcenia na korzyść strategii po-szukujących. Jeszcze bardziej pożądaną nadrzędną strategią pracy nauczyciela z uczniem jest dążenie do wiązania procesu nauczania z wychowaniem, co znalazło głębsze uzasadnienie w teorii naucza-nia wychowującego15. Jest to strategia opracowana przez wybitnych teoretyków pedagogiki szkolnej, m.in.: Johanna Friedricha Herbar-ta, Floriana Znanieckiego czy Konstantego Lecha, wciąż jednak jest niedoceniana w praktyce szkolnej.
Nowe szanse podnoszenia jakości kształcenia połączonego z wychowaniem stwarzają aktualne badania z zakresu psychologii humanistycznej i inteligencji emocjonalnej, oraz teorii tożsamości i podmiotowości, a także neurofi zjologii i neurodydaktyki.
Za nową generalną strategię edukacji nauczycieli, a w konsekwen-cji uczniów w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych moż-na uzmoż-nać proponowaną przez Henrykę Kwiatkowską strategię takie-go kształcenia nauczycieli, aby „zejść z drogi podporządkowania, jak przekroczyć próg bycia uprzedmiotowionym w kierunku drogi do własnej niezależności indywidualnej odpowiedzialności”16. Autorka w monografi i Tożsamość nauczycieli zadaje dwa kluczowe, niejako strategiczne pytania: „Jak sprawić, aby satysfakcja płynąca z bycia niezależnym przezwyciężała potęgę niegodnej człowieka satysfak-cji, którą daje pełnienie ról z zewnętrznego nadania? Jak wyzwolić się z mechanizmu roli i innych zależności i móc czerpać siłę z bycia niezależnym i odpowiedzialnym?”. Te kluczowe pytania postawio-ne w monografi i opartej na teoretycznym dyskursie akademickim Kwiatkowska rozwija w podręczniku dla nauczycieli: Pedeutologia
– pedagogika wobec współczesności, pisząc: „Dominacja standardu
przedmiotowego w nauczycielskiej tożsamości czyni ze szkoły świat zagrażający indywidualności dzieci i młodzieży. Nauczyciel funk-cjonujący przedmiotowo jest wyznawcą pedagogiki zadeklarowanej słuszności, niepodważalnych zasad, pedagogiki zamkniętej na dia-log, rozmowę – „mądrej” mądrością przyswojenia gotowej wiedzy, a nie mądrością wysiłku indywidualnego rozumienia i samodzielne-go dochodzenia do wiedzy […]. Troska o podmiotowość nauczyciela i ucznia wynika z przeświadczenia, że egzystencja wartościowa dla innych najpierw musi być wartościowa dla siebie”17.
15 Idem, Nauczanie wychowujące, Kraków 1995, passim.
16 H. Kwiatkowska, Tożsamość nauczycieli. Między anomią i autonomią, Gdańsk
2005, s. 9.
Jeśli udałoby się przybliżyć do realizacji tego strategicznego celu, to takie osiągnięcie można by porównać do strategicznego celu, jaki na początku ubiegłego wieku postawił przed całym szkolnictwem John Dewey. Pisał on: „zachodząca obecnie zmiana w systemie na-uczania polegać będzie na przesunięciu środka ciężkości. Jest to zmiana, przewrót podobny do tego, jakiego dokonał Kopernik, gdy przesunął środek astronomiczny z Ziemi na Słońce. W tym wy-padku dziecko staje się tym słońcem, wokół którego krążyć mają poczynania wychowawcze, tym środkiem, wokół którego mają się organizować”18.
Jak wynika z historii rozwoju szkolnictwa w XX wieku w stosun-kowo niewielu szkołach, głównie eksperymentalnych, dzieci były traktowane zgodnie z ideą deweyowską. Jakie wobec tego w obecnej rzeczywistości szkolnej muszą być spełnione warunki, aby ucznio-wie mogli być traktowani podmiotowo, a nie przedmiotowo?
Odpowiedź na tak zadane pytanie nie jest prosta. Dlatego też wymaga otwartej, pogłębionej dyskusji.
Bliższe aktualnej praktyki edukacyjnej są wewnątrzszkolne strategie nauczycieli i uczniów prezentowane przez Andrzeja Ja-nowskiego w Pedagogice praktycznej19. Strategie te można również nazwać mikrostrategiami dydaktycznymi. Autor rozróżnia z jednej strony strategie nauczycieli, a z drugiej uczniów stosowane podczas zajęć w klasie szkolnej.
Wśród strategii nauczycieli rozróżnia:
Strategie przetrwania, oswajania, dominowania, fraternizacji (czyli bratania), posługiwanie się rytuałem i rutyną, a także terapii zajęciowej; zmiany pracy na grę oraz wycofywania się czy nieobec-ności lub też moralizowania.
Natomiast najczęściej stosowane strategie przez uczniów to: Strategie kooperacji: podlizywania się, starania się, by nie „pod-paść”, podporządkowania optymistycznego, podporządkowania instrumentalnego, a także rytualizmu, oportunizmu oraz strategie przetrwania (podporządkowanie się z dystansem), „szwejkizm” (zgrywanie się lub „granie sobą”).
Strategie opozycyjne: zamaskowane nieposłuszeństwo, nieustę-pliwa wrogość, rebelia, sabotaż lub odmowa.
Strategie pozornej aktywności, wycofywanie się i inne.
18 J. Dewey, Wybór pism pedagogicznych, oprac. J. Pieter, Wrocław–Warszawa–
Kraków–Gdańsk 1967, s. 94–95.
Zarówno wśród strategii stosowanych przez nauczycieli, jak i uczniów przeważają strategie oportunistyczne, tj. przystosowaw-cze i zachowawprzystosowaw-cze20.