Komunikacja jako podstawowe źródło kształtowania społecznych reprezentacji

51 Moscovici’ego teoria społecznych reprezentacji

borów interpretacyjnych [Sapir, 1978: 89]. Język i kategorie w nim zawarte determinują nasze myślenie, a tym samym wpływają na sposób, w jaki reprezentujemy komponenty otaczającej nas rzeczywistości.

Jeżeli jednak na poziomie jednostkowym możemy znaleźć jedynie przejawy społecznych reprezentacji, a nie ich całość, to, w jaki sposób, jeśli nie przez analizę treści i zawartych w niej znaczeniach możemy do-trzeć do treści konstytuujących rzeczywistość reprezentacji?

Rzeczywistość reprezentacji jest rzeczywistością parole (nie langue), in-tencjonalną manifestacją językową, będącą sposobem funkcjonowania re-ferencji językowych jakiejś grupy, przedmiotem arbitralnych decyzji i wy-borów tej grupy odnośnie do przekazywanych treści i środków użytych do jej konstrukcji. W związku z tym, reprezentacje nie mogą być zrozumiane i poznane bez analizy sposobów językowego uzgadniania rzeczywistości.

Rzeczywistość społecznych reprezentacji, jako głównych komponentów znaczeniowych otaczającego nas środowiska, musi być badana jako rze-czywistość konstruowana w wyniku arbitralnych decyzji i wyborów, w od-niesieniu do przekazywanych treści i środków użytych do jego konstrukcji.

Mówiąc o reprezentacjach i analizując ich społeczne funkcjonowanie, musimy dokonywać rozróżnienia pomiędzy znaczeniami explicite i im-plicite, pomiędzy komunikacją a odbiorem, pomiędzy denotacją a kono-tacją. Znaczenie społecznych reprezentacji jako ostatecznego efektu nie-ustającej komunikacji ukryte jest w zdaniach i interakcyjnym kontekście, nie zaś w języku jako takim. Znaczenia eksplicitne będą niezobiektyfiko-wanymi i niezakotwiczonymi manifestacjami językowymi, które w spo-łecznym procesie ich opracowywania nabierają implicitnej charaktery-styki [Trutkowski, 2000: 102].

Rzeczywistość reprezentacji społecznych jest rzeczywistością kształto-waną językowo, ale należy podkreślić, że jest ona kształtowana przez język w użyciu, język na poziomie dyskursu. (…) Społeczne reprezentacje i dys-kurs są bowiem nierozerwalnie ze sobą związane – jeśli mówimy o repre-zentacjach to ze względu na proces ich uwspólniania (podzielania) musimy uznać ich dyskursywną i komunikacyjną naturę, analizując zaś dyskurs nie badamy jakichś abstrakcyjnych kategorii językowych, lecz próbujemy odkryć sposób społecznego przetwarzania, negocjowania i  definiowania rzeczy-wistości, w której funkcjonują interesujący nas aktorzy [Trutkowski, 2004:

43]. Aby studiować społeczne reprezentacje jakiegokolwiek obiektu, trzeba analizować dyskurs, który wyznacza całość komunikacyjnego a zarazem społecznego funkcjonowania powodującego, że sens zdania nie zawiera się w zdaniu. Każde zdanie potraktować należy jako zdarzenie komunikacyj-ne, co implikuje konieczność rozumienia z uwzględnieniem kontekstu. Nie żyjemy w świecie reprezentacji, ale w świecie produktów dyskursu.

52 Charakterystyka teorii społecznych reprezentacji

Proces językowego uzgadniania definicji obserwowalnych zjawisk wpływa oczywiście na ich przemianę. Tylko na poziomie języka przemie-nić możemy „rzeczywistość w sobie” w „rzeczywistość dla siebie”. Nada-wanie znaczenia postrzeżonym przedmiotom może być opisane jako wypełnianie rzeczywistości życia codziennego obiektywizacjami, dzięki którym możliwy staje się jakikolwiek proces interakcji społecznej [Beger, Luckmann, 1983: 70]. W swojej bowiem najgłębszej istocie proces kate-goryzowania, nazywania i obiektyfikowania rzeczywistości jest niczym innym jak artykulacją naszych wspólnotowych i indywidualnych preten-sji do hegemonii interpretacyjnej. Nasza codzienna, dyskursywna wie-dza poprzez przemianę w społecznie podzielane reprezentacje dąży do uzyskania statusu niepodważalnej oczywistości, poprzez nic innego jak swoją społeczną naturę. W teorii podkreśla się, że reprezentacje tworzą środowisko myśli dla komunikacji [Purkhardt, 1993: 10].

Podstawą analizy społecznych reprezentacji będzie poszukiwanie sen-sów przypisywanych nadawanym komunikatom przez uczestników zda-rzenia komunikacyjnego. Społeczne reprezentacje są to dostępne i społecz-nie podzielane zestawy wyborów interpretacyjnych, które i społecz-niejednokroti społecz-nie ulegają zmianie pod wpływem nowo asymilowanych elementów – kolejne doświadczenia, które stają się naszym udziałem mogą wpływać na mody-fikację podzielanych z innymi interpretacji świata, a tym samym mają po-tencjał przemieniania nas i świata. Przemiany na poziomie języka (w spo-łecznych reprezentacjach) mają moc wpływania na istniejącą już strukturę grupy i społeczne usytuowanie jednostki. W toku nieustającej komunika-cji i wymiany wiedzy, przemieniamy formę, jaką przybiera otaczający nas świat, a tym samym zmieniamy treść i znaczenie otaczających nas rzeczy.

Reprezentacje są społeczne, ponieważ zawierają przekonania uzgod-nione przez członków grupy i  wpływają na wybór źródeł, z  których czerpiemy informacje uznawane za istotne i  prawdziwe. Podzielanie społecznych reprezentacji przez grupę umożliwia jej członkom wszelką komunikację i interakcję. To silne powiązanie z procesami komunikacji interpersonalnej powoduje, że reprezentacje społeczne konsolidują i wy-odrębniają grupy i dzieje się to nie z powodu ich autonomiczności czy rozpowszechnienia, a raczej w konsekwencji faktu, że zostały przez ko-munikacje wymodelowane [Trutkowski, 2006: 191].

Aby zrekonstruować świat społecznych reprezentacji, musimy badać sposób, w jaki społeczne reprezentacje są przekazywane oraz ich struktu-rę ujawnianą w dyskursie; musimy spróbować odtworzyć sposób, w jaki świat jest reprezentowany w  procesie uzgadniania reprezentacji. Tylko wtedy będziemy w stanie dowiedzieć się, w jaki sposób ludzie dochodzą do rozumienia zjawisk, w których uczestniczą, a tym samym będziemy mogli zrozumieć, dlaczego postępują tak, a nie inaczej.

53 Moscovici’ego teoria społecznych reprezentacji

Głównym punktem krytyki społecznych reprezentacji jest zarzut do-tyczący wewnętrznej sprzeczności w  samej konstrukcji teoretycznej Moscovici’ego. Dotyczy on niewerbalnego charakteru elementów ikonicz-nych będących konstytutywną częścią samych społeczikonicz-nych reprezentacji.

Moscovici twierdzi, że reprezentacje jako struktury kognitywne są czymś więcej niż tworami językowymi. Uważa, że część elementów, zwłaszcza zo-biektyfikowanych, wchodzących w skład i decydujących o treści społecz-nych reprezentacji pozostaje niezwerbalizowana. Powstaje jednak pytanie o to, w jaki sposób zbiorowość społeczna mogłaby dojść do uogólnień do-tyczących uprzedmiotowionych reprezentacji jakiegoś obiektu.

Obiektyfikacja nie znaczy, iż dysponujemy obrazem dla każdego nowej idei, że przyklejamy wizerunek do każdego nowego pojęcia. W  wyniku obiektyfikacji uzyskujemy często „figuratywne jądro” stanowiące kompleks obrazów, które wizualnie reprodukują kompleks idei [Trutkowski, 2000:

98]. Według wczesnych prac Moscovici’ego ten zbiór obrazów składających się z elementów zaczerpniętych z zestawu społecznie podzielanych symboli istnieje w naszych myślach pod postacią wizerunków, a nie słów.

Aby jednak nieznana ideę zakotwiczyć dochodzić musi do procesu interpretacji obrazów koniecznych dla właściwej klasyfikacji reprezento-wanych obiektów. Nawet gdyby, co absurdalne, reprezentacje jawiły się zbiorowości od razu pod postacią ikonicznych elementów to sam autor wspominał niejednokrotnie o  tym, że posiadając naturę symboliczną, muszą podlegać procesom interpretacyjnym, bowiem, jako symbole wła-śnie, posiadają znaczenie. Z czasem sam Moscovici [2000: 52] pogodził się z faktem, że formy naszych myśli i języka, ograniczone są formami naszej komunikacji i poza nią nie istnieją.

Gdyby nie system referencji – werbalnych odniesień umożliwiających komunikowanie reprezentacji, nie byłoby możliwe uzgadnianie dokony-wanej obiektyfikacji, a zatem proces ten nie byłby społeczny, a zobiektyfi-kowane elementy nie byłyby przedmiotem wymiany.

Zatem zarzut ten wydaje się stosunkowo nietrafny a paradoks okazuje się pozorny. Elementy ikoniczne nie mogą zaistnieć bez zaistnienia ich językowych reprezentacji. Co więcej, sama natura percepcji rzeczywisto-ści podyktowana jest zakresem kompetencji językowych, które powodują generowanie wizerunków reprezentacji określonego kształtu.

By odpowiedzieć na pytanie o to, co decyduje o kształcie społecznych reprezentacji Unii Europejskiej przeprowadzono badania, wśród których znalazły się krytyczne analizy dyskursu programów radiowych i telewi-zyjnych, w których rozmowa dotyczy interesującej Autora instytucji oraz analizy treści prasy, której nie były obce zagadnienia Unii Europejskiej.

Aby badanie społecznych reprezentacji Unii Europejskiej wśród elit było

54 Charakterystyka teorii społecznych reprezentacji

kompleksowe, Autor powinien był dołączyć do powyższych wywiady in-dywidualne, niemniej, jest to zadanie dla szerokiego zespołu badawcze-go, a i to nie gwarantuje adekwatności i aktualności „zarejestrowanych”

w trakcie badania „obrazów”. Materia, która składa się na charakterystykę społecznych reprezentacji Unii Europejskiej jest z powodu ciągle rosną-cego tempa zmian kulturowych nad wyraz efemeryczna. W tzw. płynnej nowoczesności społeczne reprezentacje są w jakimś stopniu komplemen-tarne względem rzeczonych mitów i  stereotypów, które poprzez swoją trwałą strukturę nie wyczerpują już w  całości horyzontu postrzegania świata społecznego.

Spektrum literatury, która dotyczy fenomenu społecznych reprezen-tacji rozciąga się w chwili obecnej od badań procesu powstawania, za-wartości i struktury społecznych reprezentacji konkretnych obiektów, do prób wyciągania ostatecznych wniosków dotyczących natury procesów poznawczych. Jak zauważa Wagner, badanie społecznych reprezentacji jest w istocie badaniem jednej z „czterech twarzy” teorii, wokół której wyklarowało się kilka poziomów dociekań: (…) Pole badań społecznych reprezentacji jest analizowane w odniesieniu do poziomów analizy, funk-cji epistemologicznych i  metodologicznych. Cztery spośród nich okazują się istotne: (1) Studia nad społecznymi reprezentacjami jako zawartością i strukturą poznawczej i afektywnej wiedzy „indywidualnej”, będącej ty-pową dla grup. (2) Studia nad epistemologicznymi procesami związanymi z wspólnotowością. (3) Użytkowanie teorii społecznych reprezentacji jako wyjaśnień redukujących w  odniesieniu do struktury makro. (4) Analizy społecznych reprezentacji jako wyjaśnień ostatecznych wyjaśnień epistemo-logicznych [Wagner, 1992: 272]. Interesujący Autora tej pracy fenomen społecznych reprezentacji Unii Europejskiej dotyczy przede wszystkim poziomu pierwszego, z uwzględnieniem elementów charakteryzujących dociekania badawcze prowadzone w ramach poziomu drugiego.

ROZDZIAŁ IV