W POLSCE
1. Społeczne reprezentacje Unii Europejskiej w cyklu programów informacyjnych „Za pięć
dwunasta”
121 Społeczne reprezentacje Unii Europejskiej...
stawał w ścisłym związku z zapraszanymi do studia „ekspertami”. Zgod-nie z Sartre’owską refleksją już sam wybór postaci, do której zwracamy się z prośbą o radę, refleksję czy ocenę jest wyborem samej oceny [Sartre, 1998: 43–46]. Analiza wspominanych 33 komunikatów zawierających za-kotwiczenia i obiektyfikacje Unii Europejskiej w obszarze kategorii zna-nych, „oczywistych” pozwala na jednoznaczną ocenę programu „Za pięć dwunasta” jako programu nie tylko informującego, lecz także propagan-dowego, namawiającego do obywatelskiej aktywności w związku ze zbli-żającym się referendum przedakcesyjnym, zachęcającego jednoznacznie do głosowania za wstąpieniem Polski w struktury unijne.
Wśród 33 zakotwiczeń Unii Europejskiej dających się odnotować w omawianym programie aż 25 to komunikaty jednoznacznie pozytyw-ne, 6 to komunikaty neutralne i 2 – komunikaty negatywne. Z jednej stro-ny można zauważyć pojawiającą się nową kategorię komunikatów o zni-komym bądź żadnym zabarwieniu emocjonalnym, które charakteryzuje jako neutralne. Zaproszeni goście odpowiadają na rzekome pytania tele-widzów, z którymi prowadzący podkreślają nieustanny kontakt. Dobór pytań oraz ich ostateczny kształt zależy tylko i wyłącznie od reżysera ca-łego przedsięwzięcia. Ostateczny kształt polityki informacyjnej mediów publicznych w zakresie informowania o Unii Europejskiej formował się poprzez wybór poruszanego tematu, zaproszenia wystosowane do kon-kretnych aktorów należących do grona elit symbolicznych, dobór pytań, wokół których ogniskowała się rozmowa w studiu oraz intencjonalne i nieintencjonalne zakotwiczenia i obiektyfikacje, których dokonywali przedstawiciele elit.
Wszystkie emisje programu „Za pięć dwunasta” obfitowały w „eko-nomiczne” bądź związane z polem ekonomii zakotwiczenia interesującej Autora instytucji. Znaczący wydaje się już sam dobór takich tematów, które w zasadzie nie pozwalają na informowanie o Unii Europejskiej w innym niż pragmatyzm ekonomiczny wymiarze. By nie pozostać gołosłownym: 9 zakotwiczeń to czysto ekonomiczne informacje do-tyczące najczęściej profitów, jakie czekają przyszłych członków Unii Europejskiej, 11 to informacje o charakterze pozytywnym z obszaru ekonomiczno-społecznego, 3 pozytywne informacje z obszaru ekono-miczno-społeczno-kulturowego oraz jedna z pola ekonomiczno-po-lityczno-społecznego. Poza tym odnotowano 3 zakotwiczenia w polu społeczno-kulturowym, 3 w polu politycznym oraz 3 społeczno-poli-tycznym. Jedyne negatywne zakotwiczenia Unii Europejskiej w cyklu sześciu wyemitowanych programów to informacje wymuszone zadany-mi, jeśli wierzyć zapewnieniom prowadzącego, przez telewidzów pyta-niami, dotyczące tego, że co najmniej dwukrotnie podrożeją papierosy
122 Wielość rzeczywistości w społecznych reprezentacjach Unii Europejskiej...
oraz zlikwidowane zostaną niektóre sklepy wolnocłowe. Co warte uwa-gi, z uwagi na scenariusz programu, zakotwiczenia Unii Europejskiej do-toczyły bardzo często problemów szczegółowych.
Spektrum komunikatów pozytywnych rozciągało się od zapewnień o uznawaniu kwalifikacji polskich pielęgniarek za granicami Polski, przez
„gwarancje” lepszych dróg i realizacji zasady równości w szkolnictwie wyż-szym w zakresie stypendiów naukowych oraz o instytucjach ułatwiających zaciągnięcie tańszego kredytu w innych krajach członkowskich, po ogólne zapewnienia o Unii jako potencjalnym miejscu pracy. Co warte podkre-ślenia, zakotwiczenia dotyczyły w większości różnie rozumianej kategorii bezpieczeństwa – od bezpieczeństwa ekonomicznego wpływającego na elementarne poczucie stabilizacji po bezpieczeństwo związanego ze szcze-gólnie rozumianą swojskością, np. (…) Oczywiście, że nie zniknie zsiadłe mleko! (K.K.) Tak, z całą pewnością zostanie (K.K.)! oraz Jeżeli będą to Ci sprzedający runo leśne (K.K.) przy drodze zgodnie z wymogami prawa krajowego i prawa unijnego sprzedawać to oczywiście będą. Natomiast są określone wymogi dla tzw. handlu obwoźnego, handlu obnośnego, handlu na targowiskach. Pozostałe komunikaty niezawierające się wyłącznie w polu ekonomii dotyczyły możliwości podróżowania na terenie Unii Europejskiej ze zwierzętami domowymi, wskazywały Unię jako miejsce „dobrej” prak-tyki handlowej i wysokich standardów oraz sprawnej, nieskorumpowanej administracji. Do komunikatów o charakterze neutralnym zaliczyć można informacje prawne o tym, że Unia to instytucja oparta na prawodawstwie poszczególnych krajów członkowskich.
Orientacja ontologiczna podyktowana była częściowo formułą progra-mu. Ponieważ „eksperci” odpowiadali na pytania odnoszące się do prze-widywalnej przyszłości, niejako automatycznie wybierają preskryptywną opcję komunikatu, np. (…) W tym przypadku nic się nie zmieni. Emery-tura polska w wyniku członkostwa Polski, emerytury wypłacone w Polsce w wyniku członkostwa nie staną się ani wyższe, ani niższe. Niektóre z tych informacji, szczególnie te dotyczące pola ekonomii, są komunikatami deskryptywno-preskryptywnymi, tzn. w wyniku opisu obecnego stanu ustawodawstwa bądź praktyki unijnej „eksperci” prognozowali sytuację w odniesieniu do przyszłego członkostwa Polski w strukturach unijnych, np. (…) Zastanówmy się najpierw, co robią Polacy obecnie: otóż wykonują bardzo wiele prac, wykonują je nielegalnie i są dyskryminowani, bo nie do-stają tych samych płac, które dodo-stają miejscowi obywatele. Po przystąpieniu Polski do UE poziom płac będzie się stopniowo podwyższał. Ale jeśli ktoś będzie chciał pracować w innym kraju, będzie miał takie same prawa jak inni Europejczycy. W programie nie wystąpiły raczej komunikaty o cha-rakterze normatywnym bądź pożądanym, bowiem „eksperckie” role
spo-123 Społeczne reprezentacje Unii Europejskiej w audycji radiowej...
łeczne oraz scenariusz programu nie przewidywały debaty o charakterze ideowym czy politycznym, która zawsze towarzyszy próbom określenia idealnego bądź pożądanego przebiegu makrospołecznych procesów po-lityczno-gospodarczych.
Jak wspomniano wyżej, uczestnikom programu towarzyszyła pragma-tyczno-realistyczna orientacja aksjologiczna związana ściśle z referencyj-nym oraz prognostyczz referencyj-nym charakterem udzielanych przez elity „eks-perckie” informacji. Najczęściej pojawiają się dwa rodzaje komunikatów:
zachęcające do poparcia akcesji Polski w struktury unijne w związku z praktyczną użytecznością tego rodzaju decyzji politycznej, np. (…) Nie, w Unii już tego nie będzie. Wtedy już nie będziemy mieli tego problemu.
Wtedy będzie można kontynuować szkołę, właśnie wyjazd, później może studia we Francji, ta droga będzie bardzo otwarta. Już nie będzie tego trak-towania, że szkoła musi wyrazić zgodę, oraz opisujące rzeczywistość, np.
prawne regulacje stosunków na terenie Unii Europejskiej, np. (…) Każdy kraj ma swoje prawo w zakresie świadczeń pracowniczych. Ponieważ już mamy jakieś prawodawstwo, to ono nas obowiązuje i nie ma powodów by je zmienić. Chyba, że sami będziemy chcieli. Niemniej, pojawiają się rów-nież wątki związane z akcentami suwerenności Polski w zakresie stosun-ków własnościowych czy w ustawodawstwie karnym.
Jeśli chodzi o klasyfikację elit symbolicznych biorących udział w tym programie ze względu na stosunek do procesu akcesji Polski w struktury unijne, to wszystkich włączyć należy do „grupy eurozwolenników”, ewen-tualnie „eurorealistów”, jak pewnie sami chcieliby siebie postrzegać, nie-zdradzających się z sympatiami zarysowanymi entuzjastycznie, ale też nie mnożących wątpliwości na tyle, by włączyć ich do grup „eurosceptyków”.
Osobnej analizie poddano audycje radiową „Siódmy dzień tygodnia”
prowadzoną przez Monikę Olejnik w Radiu Zet między 12 a 26 V 2003 r. Powraca w nich formuła bezpośredniej debaty między przeciwnikami politycznymi należącymi do elit politycznych posiadającymi największy wpływ na kształtowanie „mapy dyskursu publicznego”, z której zmuszeni są korzystać tzw. przeciętni obywatele. Jednocześnie, interesowała Autora w wypadku tych audycji zmiana kontekstu rozmowy z dyskusji wyłącznie o kształcie Unii Europejskiej, tudzież przyszłego członkostwa Polski w jej strukturach na debatę o bieżących sprawach politycznych, w ramach