Przedstawione powy¿ej modele pokazuj¹, ¿e stworzenie modelu uniwersal-nego procesu komunikowania miêdzyludzkiego jest raczej niemo¿liwe, ponie-wa¿ ka¿dy z nich zawiera jakieœ zmienne, ale nie wszystkie s¹ istotne z punktu widzenia procesu komunikowania. Przegl¹d tych modeli wskazuje równie¿ na rosn¹c¹ z³o¿onoœæ procesu komunikowania i koniecznoœæ dostrzegania ró¿norod-nych jego uwarunkowañ. Oczywiœcie – jak zauwa¿a T. Goban-Klas – model pozos-taje zawsze uproszczonym spojrzeniem na rzeczywistoœæ, lecz obraz, jaki wy³ania siê z ich pog³êbionej analizy, zaczyna byæ coraz pe³niejszy.
Prezentowane dotychczas modele najwiêkszy nacisk k³ad³y na sam proces ko-munikowania. Zak³ada³y bowiem, ¿e komunikowanie polega na transferze (ewentualnie wymianie) informacji od nadawcy do odbiorcy, w rezultacie czego mo¿na by³o pokazaæ podstawowe elementy takiego procesu: nadawcê, przekaz, kana³, odbiorcê oraz kontekst, czynniki zak³ócaj¹ce odbiór i sprzê¿enie zwrotne.
W przypadku ka¿dej sytuacji komunikacyjnej równie wa¿ne znaczenie, co prze-bieg procesu komunikowania, ma sam komunikat. Jak podkreœla J. Fiske, aby do-sz³o do procesu komunikowania, konieczny jest komunikat z³o¿ony ze zna-ków37. Przy takim podejœciu mniejsze znaczenie ma to, jak przebiega proces komunikowania, a wiêkszej wagi nabieraj¹ zwi¹zki zachodz¹ce pomiêdzy ele-mentami owego procesu.
Jednym z prekursorów w badaniach nad komunikowaniem symbolicznym by³ W. Schramm. Jego model jest nadal wzorcem transmisji informacji. W. Schramm jako jeden z pierwszych zwraca uwagê na rolê znaków w procesie komunikowa-nia. Uwzglêdnia w swym modelu nastêpuj¹ce etapy tworzenia i odbierania prze-kazu38:
37J. Fiske, Wprowadzenie..., op. cit., s. 59.
38T. Goban-Klas, Media..., op. cit., s. 63.
• percepcja rzeczywistoœci przez nadawcê
• kodowanie, tzn. przek³adanie myœli i uczuæ na komunikat
• dekodowanie, czyli odczytywanie kodów zawartych w komunikacie oraz przypisanie im okreœlonego znaczenia
• interpretacja tego, czy znaczenia odczytanego kodu s¹ dla odbiorcy wa¿ne ze wzglêdu na jego potrzeby, oczekiwania czy styl ¿ycia.
Podstawowym warunkiem stworzenia komunikatu jest percepcja rzeczywi-stoœci przez nadawcê. Transformacja polega tutaj na przekszta³ceniu bodŸców zmys³owych p³yn¹cych z rzeczywistoœci w obraz zdarzenia, powstaj¹cy w œwia-domoœci nadawcy. Potem nastêpuje kodowanie przekazu, tzn. przedstawienie owej rzeczywistoœci w formie znaków i kodów.
Semiotyka podkreœla, ¿e percepcja rzeczywistoœci zwi¹zana jest œciœle z proce-sem kodowania, poci¹ga bowiem za sob¹ koniecznoœæ wydobywania znaczenia ze wszystkich danych, z którymi siê zetkniemy, poci¹ga za sob¹ równie¿ proces iden-tyfikowania ró¿nic pomiêdzy elementami. Nastêpnie sk³ania nas do poszukiwa-nia zwi¹zków pomiêdzy elementami, tak abyœmy mogli z rzeczywistoœci wyci¹g-n¹æ pewn¹ ca³oœæ. To, w jaki sposób nastêpuje proces kodowania, uzale¿nione jest od danej kultury. Ka¿da kultura wytwarza bowiem w³asny system znaków i ich znaczeñ, zrozumia³y w pe³ni jedynie dla jej cz³onków.
Kodowanie jest zatem procesem z³o¿onym z wyboru takiego systemu znaków i kodów (zarówno werbalnych, jak i niewerbalnych), co do którego nadawca jest przekonany, ¿e bêd¹ one zrozumia³e dla odbiorcy. Od wiedzy nadawcy na temat odbiorcy zale¿y zatem stworzenie komunikatu zrozumia³ego i znacz¹cego dla od-biorcy.
Rysunek 6. Model wspólnoty doœwiadczeñ W. Schramma (1954)
Mród³o: M. Mrozowski, Miêdzy manipulacj¹ a poznaniem. Cz³owiek w swiecie mass mediów, Centralny Oœrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1991, s. 23.
Jak widaæ na rysunku 6, W. Schramm uwzglêdni³ w swym modelu wspólnotê doœwiadczeñ, czyli wspólnotê postaw, idei i symboli podzielanych przez nadaw-cê i odbiornadaw-cê. Wspólnota doœwiadczeñ stanowi dla niego jeden z wa¿niejszych czynników decyduj¹cych o skutecznoœci komunikowania.
Model ten podkreœla, ¿e komunikowanie pomiêdzy nadawc¹ a odbiorc¹
mo-¿e odbywaæ siê jedynie w ramach wspólnoty doœwiadczeñ. Nie uwzglêdnia zaœ sytuacji, kiedy interakcje zachodz¹ce pomiêdzy nadawc¹ a odbiorc¹ prowadz¹ do rozszerzania zakresu wspólnoty kodów i znaczeñ. Skuteczny komunikat tworzy siê zatem poprzez zgodnoœæ kompetencji komunikacyjnej nadawcy i odbiorcy.
Oznacza to tyle, ¿e zakodowane przez nadawcê treœci odbiorca jest w stanie za-uwa¿yæ, zdekodowaæ i zinterpretowaæ zgodnie z intencj¹ nadawcy39. Komuniko-wanie jest w tym przypadku traktowane jako transmisja informacji, idei, emocji itd. za pomoc¹ symboli – s³ów, obrazów, znaków graficznych.
Kluczow¹ kategori¹ dla modelu W. Schramma jest kategoria kompetencji ko-munikacyjnych. Jak zauwa¿a M. Mrozowski, kompetencja komunikacyjna jest szeroko rozumian¹ zdolnoœci¹ do komunikowania, obejmuj¹c¹ umiejêtnoœæ po-prawnego, tj. zgodnego z regu³ami i normami spo³ecznymi, pos³ugiwania siê œrodkami komunikowania werbalnego i niewerbalnego zarówno z pozycji nadawcy, jak i odbiorcy40. Kompetencja komunikacyjna przejawia siê w postaci indywidualnego splotu wiedzy, doœwiadczenia i umiejêtnoœci w zakresie konstru-owania i rozumienia komunikatów. Jednak¿e w kompetencjach komunikacyjnych poszczególnych jednostek – obok indywidualnych i niepowtarzalnych elemen-tów – wystêpuje równie¿ szereg elemenelemen-tów typowych, czêsto stereotypowych, wspólnych dla okreœlonego obszaru kulturowego (subkulturowego). Wspólny zbiór kompetencji powstaje nie tylko w wyniku procesu socjalizacji, kiedy cz³o-wiek nabywa podstawowe umiejêtnoœci komunikowania, ale równie¿ na drodze wspólnych doœwiadczeñ jednostek siê komunikuj¹cych.
W modelowej sytuacji zaproponowanej przez W. Schramma proces dekodo-wania i interpretacji przekazu by³ dok³adn¹ odwrotnoœci¹ procedury kododekodo-wania, co S. Hall nazywa dekodowaniem symetrycznym. W przypadku kodowania sy-metrycznego odebrany sens komunikatu pokrywa siê z zamierzonym przez nadawcê – aby nast¹pi³a taka sytuacja komunikacyjna, wymagana jest zbie¿noœæ kompetencji komunikacyjnych nadawcy i odbiorcy, a przekaz musi siê mieœciæ w granicach ich wspólnego zbioru doœwiadczeñ41.
39M. Mrozowski, Miêdzy manipulacj¹ a poznaniem..., s. 23 i nast.
40Ibidem, s. 24–26.
41Ibidem, s. 29.
Warto jednak zauwa¿yæ, ¿e w rzeczywistoœci komunikowanie pomiêdzy nadawc¹ a odbiorc¹ to proces generowania znaczenia, a œciœlej negocjowania owe-go znaczenia w trakcie kontaktu nadawcy z odbiorc¹. Odbiorca w procesie komu-nikowania jest de facto stron¹ aktywn¹, to znaczy tak¹, która w trakcie procesu komunikowania mo¿e nadawaæ znakom w³asne rozumienie. Wychodzimy tutaj poza proste rozumienie procesu komunikowania jako procesu odbywaj¹cego siê na podstawie znanych, z góry ustalonych znaków. W rzeczywistoœci rzadko ma-my do czynienia z sytuacj¹, kiedy komunikowanie oparte jest na pe³nym wspól-nym zbiorze znaków i znaczeñ.