Koncepcja pamięci zbiorowej - – PAMIĘĆ ZBIOROWA

CZĘŚĆ I – PAMIĘĆ ZBIOROWA

Rozdział 1: Koncepcja pamięci zbiorowej

Geneza pojęcia i rozwój badań nad pamięcią zbiorową

Pojęcie pamięci zbiorowej zostało wprowadzone do terminologii naukowej w połowie lat dwudziestych XX wieku przez francuskiego socjologa Halbwachsa, który w swym klasycznym ujęciu tego pojęcia nawiązywał do socjologii swojego nauczyciela Émile’a Durkheima oraz do filozofii Henriego Bergsona i psychologii Zygmunta Freuda. Halbwachs zwrócił uwagę na zbiorowy aspekt pamiętania, zgodnie z którym pamięć jest zjawiskiem społecznym, wywodzącym się z pamięci indywidualnej jednostek, ale przekazywanym i podtrzymywanym dzięki świadomemu, zbiorowemu wysiłkowi oraz działaniu grupowych instytucji. Z drugiej strony to właśnie przynależność do danej grupy społecznej formuje pamięć jednostki. W rezultacie w ramach kontaktów społecznych następuje konfrontacja doświadczeń, która z kolei prowadzi do uzgodnienia tej wersji pamięci zbiorowej, która najbardziej odpowiada danej zbiorowości (Nowak, 2011). Halbwachs zwrócił tym samym uwagę na fakt, iż pamięć jednostkowa podlega społecznym uzgodnieniom i strukturalizacji, a jednostka (aby zlokalizować się w ramach danej wspólnoty) przywołuje pamięć.

Jak łatwo zauważyć – studia nad pamięcią zbiorową są przedsięwzięciem nieparadygmatycznym i transdyscyplinarnym, które wyłoniło się z różnych dziedzin społecznych, do których należy między innymi socjologia, historia, psychologia i nauki polityczne (Napiórkowski, 2012).

Teoria Halbwachsa zakłada, że ludzie wspominają w sposób spójny jedynie w ramach grup społecznych (takich jak rodzina, grupa wyznaniowa, zawodowa czy klasa społeczna). To właśnie grupy społeczne są odpowiedzialne za stworzenie treści pamięci autobiograficznej. Punktem wyjścia teorii Halbwachsa jest uznanie, że pamięć autobiograficzna jest pewnym algorytmem pamięci indywidualnej jednostki (w zakresie deklaratywnym) wynikającej z jej własnych doświadczeń oraz zapośredniczonej pamięci historycznej. Pamięć autobiograficzną od historycznej odróżnia kwestia doświadczenia autopsji lub jej brak w procesie zapamiętywania wydarzeń o znaczeniu historycznym Elementem kształtującym ramy społeczne, rozumiane jako określane przez grupę społeczną lokalizacje czasowe i przestrzenne wspomnień, jest język, który umożliwia człowiekowi ich

narratywizację i kontekstualizację w określonym społecznie czasie i przestrzeni. Reasumując, wspomnienia człowieka zależą od kontekstu społecznego, w którym są wywoływane (Halbwachs, 2008).

Bazując na tym samym wywodzie, w swoich późniejszych rozważaniach Halbwachs dokonuje rozróżnienia opozycyjnych względem siebie pojęć historii i pamięci zbiorowej, a także definiuje pamięć zbiorową jako zbiór nawarstwiających się i zmieniających się w historii grupy wyobrażeń historycznych, które są nieredukowalne do pamięci jednostek (Halbwachs, 1950).

Ze wspólczesnych Halbwachsowi klasyków, których rozważania znacząco wpłynęły na rozwój pojęcia pamięci zbiorowej (choć często nie używali pojęcia „pamięć zbiorowa” per se), wspomnieć należałoby o Abym Warburgu– historyku zajmującym się sztuką jako medium pamięci, Lwie Wygotskim czy Fredericu C. Barlettcie – psychologach badających społeczne uwarunkowania pamięci ludzkiej. Filozof Ernest Renan uznawał wspólną pamięć historyczną i wspólne zapominanie jako czynnik konstytutywny narodu, a socjolog Karl Mannheim traktował wspólną pamięć jako element tworzący pokolenie w jego aspekcie społeczno-kulturowym. Wspomnieć należy również o Durkheimie, który zwrócił uwagę na znaczenie przestrzeni i czasu jako nośników pamięci.

Wprowadził on między innymi pojęcie „czasu społecznego”, przez który rozumiał kolektywnie podzielane i kulturowo zdeterminowane kalendarzowe formy strukturyzacji praktyk. Zgodnie z jego teorią podczas obrzędów kommemoratywnych społeczeństwo objawia się w swojej materialnej formie, co z kolei pozwala każdemu uczestnikowi danego obrzędu poczuć się członkiem zbiorowości, co następuje poprzez powołanie do życia wspólnej przeszłości, a tym samym wspólnej pamięci (Durkheim, 1990).

Jednakże dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku problamtyka pamięci zbiorowej zaczęła przyciągać uwagę naukowców i stała się przedmiotem naukowej jak i powszechnej debaty.

Debata ta zintensyfikowała się w latach osiemdziesiątych XX wieku, najprawdopodobniej w związku z dotarciem w owym czasie prac Halbwachsa do Ameryki. Dodatkowym impulsem dla uczonych były obchody dwusetlecia Stanów Zjednoczonych, a także dyskusje wokół upamiętnienia wojny wietnamskiej. Zainteresowanie się amerykańskich uczonych problematyką pamięci zbiorowej wywarło wpływ na rozwój tej nauki na całym świecie (Szacka, 2006). W okresie powojennym pojęcie pamięci zbiorowej w ujęciu socjologicznym stosowali m.in. Peter L. Berger i Thomas Luckmann w swoich rozważaniach nad społeczną konstrukcją rzeczywistości, a także William Lyold Warner w badaniu symboliki Yankee City (Wawrzyniak, 2014). W latach 1984-1986 ukazują się we Francji

trzy tomy dzieła pod redakcją Pierre’a Nory pt.: „Les lieux de memoire”, a w 1991 roku Amerykanin Michael Kammen opublikował opowieść o kształtowaniu się orientacji przeszłościowej w Stanach Zjednoczonych pt.: „Mystic Chords of Memory: The Transformation of Tradition in American Culture”. Rok później wychodzi „History and Memory” Jacquesa Le Goffa. W tym czasie pamięć zbiorowa zaczyna się też pojawiać w programach nauczania niektórych amerykańskich uczelni (Szacka, 2006).

Na początkowym etapie badań nad pamięcią zbiorową inspiracją dla polskich socjologów była praca Czarnowskiego (który, podobnie jak Halbwachs, był uczniem Durkheima) pod tytułem „Kult bohaterów i jego społeczne podłoże. Święty Patryk – bohater narodowy Irlandii” (wydanie polskie w roku 1956). W swojej książce Czarnowski prowadzi rozważania nad rolą „teraźniejszości i dawności w kulturze” z lat 30. XX wieku (Wawrzyniak, 2014). Sprawą kluczową dla zdefiniowanego przez Czarnowskiego problemu „dawności w teraźniejszości” są relacje między tym, co pochodzi z przeszłości, a cechami i wymogami teraźniejszości. Zauważa on, że stosunek do

„dawności” zmienia się nieustannie wraz z przemianami teraźniejszości; że to, co bierze się z przeszłości i co jest wartością dla „ludzi teraźniejszych”, pozostaje w ścisłej zależności od teraźniejszości (Czarnowski, 1956).

Rozważania Czarnowskiego rozwinięte zostały przez Jerzego Szackiego, który porównując dziedzictwo bierne i czynną tradycję wskazywał na dwie perspektywy wiedzy historycznej i świadomości historycznej. Według pierwszej wizji wiedza historyczna to historiografia będąca jednocześnie organem społecznej tradycji (który jest czynnikiem tworzenia i utrwalania wartości grupowych) i tym samym pewną samowiedzą danej grupy społecznej. Druga perspektywa przedstawia historię jako wyspecjalizowaną dziedzinę nauki, której celem jest rekonstrukcja przeszłości (Szacki, 1971).

W Polsce termin „pamięć zbiorowa” w tym okresie nie występował w ujęciu socjologicznym.

Polscy socjologowie w swoich badaniach stosowali przede wszystkim pojęcie „świadomości historycznej”, określając nim problematykę należącą do obszaru pamięci zbiorowej rozumianej przez Halbwachsa jako fakty społeczne w sensie durkheimowskim. W badaniach tych akcent padał na zagadnienia funkcjonowania historii w świadomości społecznej (Julkowska, 2014). W ujęciu spocjologicznym „świadomość historyczna” stosowana była jako pojęcie uświadamiające obecność przeszłości w teraźniejszości, wszelkie występujące w niej wyobrażenia o przeszłości i odniesienia do niej, a także rytuały oraz praktyki upamiętniające postaci i zdarzenia. „Świadomością historyczną”

nazywano również rozpowszechnioną w zbiorowości wiedzę o przeszłości (Assorodobraj, 1963), (Szacka, 2006). Szacka definiuje ten rodzaj świadomości jako wielowymiarowy i dynamiczny system wyobrażeń o przeszłości własnej grupy, konstruuowany przez jej członków z treści o zróżnicowanym charakterze i genezie, w toku procesu obejmującego złożone sekwencje społecznych interakcji, które przebiegają zgodnie z regułami ustalonymi społecznie i kulturowo (Szacka, 2006). Ten szeroki zakres pojęcia „świadomości historycznej” w ujęciu socjologicznym jest bardzo bliski współcześnie używanemu pojęciu „pamięci zbiorowej”. W roku 1963 Assorodobraj-Kula (uczennica Czarnowskiego) rozpoczęła unikalne w skali światowej badania sondażowe nad świadomością historyczną. Badania prowadzone wciąż pod szyldem „świadomości historycznej” przez Jadwigę Possart i Barbarę Szacką w 1967 roku obejmowały swoim zakresem obszar problemowy określany już w trakcie opracowywania wyników (jak i współcześnie) jako przynależny do pamięci zbiorowej (Julkowska, 2014).

Termin „świadomości historycznej” pojawił się również w pracach Olicka, który pisał, że

„pamięc i historia są odmianami świadomości historycznej” (Olick, 1999) – w ujęciu tym, odmiennie niż u Assorodobraj, „świadomość historyczna” jest kategorią nadrzędną – obejmującą historię i pamięć zbiorową.

Wzmożone zainteresowanie pamięcią zbiorową nastąpiło pod koniec lat 70. XX wieku i polegało w większości na próbach przeformułowania podstawowych kategorii tematycznych.

Przemiany polityczne, gwałtowne dyslokacje grup społecznych i konflikty tożsamościowe wywołały poważne dyskusje nad rolą przeszłości w teraźniejszości i w życiu publicznym. Na lata 80. ubiegłego stulecia przypada również inicjacyjny moment tzw. memory boomu i współczesnej „obsesji” na punkcie pamięci. Andreas Huyssen (autor pojęcia memory boom) podkreślał, że żyjemy w czasach uprzywilejowanych dla pamięci, oraz że przeszłość sama z siebie nie jest pamięcią, a warunkiem przejścia z przeszłości do teraźniejszości, natomiast pamięć jest jej wyartykułowaniem (Huyssen, 1995). Jay Winter uważa, że „do memory boomu przyczyniły się zarówno narodowe imperatywy polityczne, jak i wrost znaczenia polityki tożsamościowej” w tym okresie (Winter, 2001). Według spostrzeżeń Wintera to nagłe, dynamiczne zwiększenie zainteresowania pamięcią spowodowane było dwoma rodzajami czynników. Po pierwsze uważa on, że publiczny dyskurs na temat pamięci wymagał odpowiedniego poziomu wykształcenia i zamożności, które społeczeństwa zachodnie osiągnęły właśnie wtedy. Drugim czynnikiem, podanym przez Wintera, jest fakt utowarowienia przeszłości i historii w kulturze współczesnej. Zdaniem Nory zdynamizowanie pamięci zbiorowej jest

wynikiem brakiem pewności co do tego, jaka wiedza może być użyteczna dla przyszłych pokoleń, co prowadzi do bezkrytycznego utrwalania pamięci o czasach współczesnych. Zakłada on, że skoro historia nie dostarcza nam przekonujących obrazów przeszłości, to pojawia się „obowiązek pamięci”, posiadający swoje źródła w emocjach towarzyszących stracie (Nora, 2002). Dziedzictwo odgrywa coraz większą rolę w procesach budowania i podtrzymywania tożsamości współczesnych społeczeństw (Lowenthal, 1991). „Eksplozja” pamięci jest również rezultatem demokratyzujących przemian politycznych, które umożliwiły ujawnienie dotychczas zakazanej pamięci poprzez jej

„dekolonizację” (Kaźmierska, 2008). Jednocześnie doszło do przywracania pamięci tłumionej wcześniej przez dyktatury i systemy totalitarne (Nora, 2001). Wspomniane zjawiska doprowadziły również do demokratyzacji historii, w wyniku której dopuszczony do głosu został świadek, jako reprezentant „prawdy bardziej prawdziwej niż prawda historii” (Nora, 2002).

Publiczne zainteresowanie pamięcią przełożyło się na dyskurs naukowy. Pojawiły się próby systematyzacji aparatu pojęciowego, a także zmian w terminologii.

Olick wprowadził rozróżnienie pomiędzy dwoma ujęciami pamięci zbiorowej, które nazwał odpowiednio „pamięcią zebraną” (collected memory) i „pamięcią zbiorową” (collective memory).

W pierwszym znaczeniu punktem wyjścia jest jednostka – czyli „pamięć zebrana” rozumiana jako pewien zbiór pamięci indywidualnych. „Pamięć zbiorowa” jest według niego nieredukowalnym do pamięci jednostki tworem działań zbiorowych (praktyk społecznych), który może materializować się w przemówieniach, filmach, pomnikach czy obchodach rocznicowych. Olick zaproponował również trzy zasady analizy pamięci. Pierwsza zasada zakłada przeanalizowanie kontekstu, twórców i odbiorców pamięci. Druga zakłada koncentrację na dynamicznej interakcji między faktami historycznymi a teraźniejszością (a nie na rekonstrukcji „prawdy historycznej”). Trzecia zasada dotyczy dynamiczności i zmienności pamięci zbiorowej, czyli jej performatywnego charakteru (Olick, 1999). Na dwojakość rozumienia pojęcia „pamięć zbiorowa” zwraca również uwagę Waldemar Czachur, którego zdaniem pojęcie to należy rozumieć metonimicznie oraz metaforycznie.

W ujęciu metonimicznym pamięć zbiorowa to collected memory, która dotyczy aspektu psychicznego jednostki w kontekście uwarunkowań kulturowych. W ujęciu metaforycznym – pamięć zbiorowa odnosi się do płaszczyzny społecznej i postrzega kulturę jako pamięć (Czachur, 2018).

Na dynamikę pamięci zbiorowej zwrócił również uwagę w swoich badaniach Kansteiner, zaznaczając, że różni się ona od dynamiki pamięci indywidualnej. Jego zdaniem społeczeństwa mogą bezkarnie zapominać i nie spowoduje to u nich „powrotu wypartego” (Kansteiner, 2002).

Francuska socjolog Lavabre w ramach swoich rozważań z 2012 roku na temat pamięci zbiorowej rozróżniła jej trzy paradygmaty: miejsca pamięci, pracę pamięci oraz społecznych ramy pamięci (Lavabre, 2012). Paradygmat społecznych ram pamięci jest oczywistą kontynuacją rozważań Halbwachsa, natomiast paradygmat pracy pamięci nawiązuje do koncepcji Ricoeura określającej praktyki pamięci indywidualnej i pamięci zbiorowej rozpatrywanych z perspektywy obowiązku realizowania sprawiedliwości (Ricoeur, 2006). Tematyka miejsc pamięci została rozwinięta przez Norę w ramach rozważań nad Lieu de mémorie, którymi (wg koncepcji autora) mogą być nie tylko miejsca geograficzne, lecz także wydarzenia i procesy, wyimaginowane i rzeczywiste postaci, artefakty, symbole i inne zjawiska historyczne, w których formułuje się narodowe dziedzictwo.

Koncepcja Nory zakłada zerwanie z faktografią, linearnością i historią zdarzeniową na rzecz koncentracji na zbiorowych wyobrażeniach na temat przeszłości i jej znaczeniu symbolicznym.

Miejscem pamięci wg Nory może być każde miejsce, w którym pewne grupy społeczne lokują swoje wspomnienia lub uważają je za nieodłączną część swojej osobowości (Nora, 1978).

Do rozwoju badań nad pamięcią zbiorową przyczynili się również niemieccy kulturoznawcy Jan i Aleida Assmann, którym zawdzięcza się wprowadzenie podziału na pamięć komunikatywną i pamięć kulturową. Pamięcią komunikatywną wg J. Assmana są wyobrażenia o przeszłości przekazywane z pokolenia na pokolenie, przeważnie w obrębie rodziny, która obejmuje maksymalnie cztery pokolenia (od 80 do 100 lat). Istnienie tego rodzaju pamięci zakłada wymóg współobecności różnych generacji, których przedstawiciele oralnie przekazują opowieści z przeszłości. Pamięć komunikatywna jest pamięcią uczestników zdarzeń, która przekazywana jest w gronie rodziny i znajomych. Dłuższe funkcjonowanie pamięci możliwe jest jedynie za pomocą pamięci kulturowej, której podstawą są rytualnie lub materialnie utrwalone przekazy. Pamięć ta jest często wytworem instytucjonalnym i podlega instytucjonalnej kontroli. Materializuje się ona w postaci pomników, tablic pamiątkowych czy rytuałów społecznych. Pamięcią kulturową zarządzają specjaliści od pamięci (tacy jak muzealnicy, nauczyciele, przedstawiciele władz różnego szczebla czy duchowni).

Dzięki niej wzmacniane jest poczucie przynależności do określonej grupy społecznej. Pamięć kulturowa ma charakter długiego trwania. Wg J. Assmana między przejściem od pamięci komunikacyjnej do kulturowej istnieje pewna przerwa, tzw. floating gap – obejmuje ona okres-lukę wytwarzającą się w pamięci zbiorowej na skutek jej bimodalnego funkcjonowania. Floating gap jest w tym znaczeniu przeszłością pozbawioną reprezentacji, luką, której istnienia nie są świadomi członkowie danych wspólnot (Assman, 2008). A. Assman dokonała natomiast podziału na pamięć

funkcjonalną i magazynującą. Pamięcią funkcjonalną jest pamięć, której społeczne funkcje polegają na aktywnym formowaniu i utrwalaniu tożsamości. Zawiera ona jedynie wybrane i stale przypominane wydarzenia z historii danej grupy, które są istotne z punktu widzenia teraźniejszości.

Pamięć magazynująca obejmuje natomiast fakty i wiedzę historyczną, które nie są w danym momencie aktywowane w praktykach upamiętniania ( Assman, 2009). Wyniki badań A. Assmann wskazują również, iż obszary pamięci zbiorowej (wyparte przez jedno pokolenie) bardzo często stają się przedmiotem poszukiwań pokolenia kolejnego (Assmann, 2012).

To w jaki sposób i co zapamiętujemy jest przedmiotem badań Connertona, według którego doświadczenie teraźniejszości jest zależne od naszej wiedzy o przeszłości. Zdaniem badacza przeszłe czynniki mają tendencję do modyfikacji lub wypaczania sposobów doświadczania teraźniejszości (Connerton, 2012) .

W kręgach literatury anglosaskiej kwestiami przeformułowań w zakresie pamięci zbiorowej zajął się m.in. socjolog Fred Davis, który wprowadził pojęcie „nostalgii kolektywnej”, której nośnikami są kolektywnie podzielane symbole grupy (np. flaga narodowa). Nostalgia ta wg Davisa zostaje uruchomiona w wywołanej zmianą życiową sytuacji przerwania ciągłości i służy jej przywróceniu (Davis, 1979).

Hirsch wprowadza natomiast do rozważań nad pamięcią zbiorową termin „postpamięci”, która gromadzi treści zapamiętane i tkwiące w świadomości, niepochodzące z naszego własnego doświadczenia, ale z doświadczenia naszych bliskich, którzy opowiadając o pewnych zdarzeniach, przeżywają je powtórnie. Identyfikacja „postpamięci grupowej”, zdaniem Hirsch, umożliwia uchwycenie i zdiagnozowanie roli empatycznego przeżywania doświadczenia, wspólnego pewnym grupom, przez inne grupy, które owe doświadczenie przepracowały, zracjonalizowały i doprowadziły do wytworzenia wartości, które następnie zostały włączone do własnej narracji o rzeczywistości (Hirsch, 2011). Postpamięć jest relacją, która łączy straumatyzowane pokolenie z pokoleniami następującymi po nim, a skutkiem tej relacji jest powrót traumy i jej przedłużenie w trwaniu o kolejne pokolenie (Skoczylas, 2016). Kategoria postpamięci znajduje swoje uzasadnienie w wynikach badań nad pamięcią autobiograficzną, zgodnie z którymi, próbując przywołać wspomnienie, człowiek nie zdaje sobie sprawy z tego, czy to co pamięta, ma związek z tym, co sam przeżył, czy z tym o czym marzył, czy też z tym czego dowiedział się od innych. Badania te wskazały również, że czasami ludzie twierdzą, że przeżyli coś, co tak naprawdę zdarzyło się nie im, ale innym osobom. „(…) Jednostka, uzyskawszy dostęp do fragmentarycznych danych specyficznych, szuka sposobów ich

porządkowania. Po ich uporządkowaniu tworzy spójną narrację, która nie musi być odzwierciedleniem rzeczywistego przebiegu zdarzeń” (Maruszewski, 2005). „Postpamięć” jest pamięcią zapożyczoną, nabytą w trakcie socjalizacji i wykorzystywana jest zazwyczaj w procesie budowania własnej tożsamości w oparciu o przeszłość, dzięki czemu grupa, do której należy dana jednostka, jest grupą ekskluzywną, zamkniętą.

W Polsce tematykę pamięci zbiorowej twórczo rozwijała (i wciąż rozwija) Szacka, która w swoich rozważaniach odnosi się do pamięci społecznej i pamięci rodzinnej. Zdaniem Szackiej pamięć rodzinna może być magazynem, w którym przechowywane są pamięć i wiedza o wydarzeniach z przeszłości, które z różnych względów zostały usunięte z przestrzeni publicznej.

Autorka zauważyła również wieloznaczność terminu „pamięć zbiorowa”, a na podstawie wieloletnich badań wskazała trzy sposoby jej definiowania (pod kątem zarządzania pamięcią, rozróżnienia na pamięć oficjalną i nieoficjalną, funkcjonowania pamięci pokoleniowej) (Fabiszak i Brzezińska, 2018).

Podobnie jak w innych krajach Europy Wschodniej pojęcie pamięci zbiorowej weszło do powszechnego użytku w Polsce w latach 90. XX wieku i używane jest bardzo często wymiennie z „pamięcią społeczną”. Zagadnieniem tym zajmowali się pierwotnie socjologowie: przede wszystkim uczniowie Assorodobraj-Kuli i Szackiej (w tym Szpociński i Kwiatkowski), a obecnie sięgają po nie również przedstawiciele innych dyscyplin naukowych. Jednak pomimo licznych publikacji i żywej dyskusji pamięć zbiorowa pozostaje jednym z tych obszarów humanistycznych, który nie przekształcił się w zinstytucjonalizowaną dyscyplinę akademicką. Pokłosiem tego jest fakt, że problematyka ta nie lokuje się w centrum żadnej z nauk, pozostając na pograniczu różnych dziedzin, nie ma też ustalonych paradygmatów. Co więcej, przedstawiciele różnych specjalności wypowiadając się na temat pamięci zbiorowej, używają różnych, odmiennych pojęć i odwołują się do różnych kontekstów teoretycznych (Kwiatkowski, 2008). Sytuacja ta sprawia, że „w literaturze omawiającej zjawisko pamięci zbiorowej panuje pojęciowy i terminologiczny chaos” (Szacka, 2005, s.3-15). Częścią wspólną rozważań na temat pamięci zbiorowej jest przeświadczenie, że zjawisko pamięci nie ogranicza się do indywidualnej, fizjologicznej rejestracji doznań przez człowieka, ale ma też wymiar społeczny i kulturowy. Nie chodzi tutaj jednak o przenoszenie pojęć wywodzących się z psychologii indywidualnej na zjawiska społeczne, ale o interakcję między psychiką, świadomością, społeczeństwem i kulturą (Assmann, 2006).

O nośnikach pamięci kolektywnej pisał natomiast Kula, który wprowadził rozróżnienie nośników na trzy grupy: materialne nośniki pamięci (fotografie, obrazy), idealne nośniki pamięci (nazwy, znaki) i zdarzeniowe nośniki pamięci (obrzędy, obchody) (Kula, 2002).

Z tematem pamięci nierozerwalnie związana jest kwestia zapominania i niepamięci. Tematyka ta jest przedmiotem rozważań A. Assmann, która uważa, że zarówno pamiętanie jak i zapominanie mogą mieć charakter pasywny lub aktywny. Zapominanie aktywne ma miejsce, kiedy dziedzictwo kulturowe i wiedza o przeszłości podlegają celowemu niszczeniu (np. cenzura), zaś zapominanie pasywne dotyczy sytuacji, w których dziedzictwo materialne lub niematerialne popada w zapominanie i podlega przypadkowemu zniszczeniu (Assmann, 2010). Swój wkład w analizę i kategoryzację procesów zapomnienia wniósł również Connerton, który rozróżnił siedem rodzajów zapominania (Connerton, 2014). Riceur wyróżnił natomiast trzy przyczyny „kruchości tożsamości i kruchości pamięci”. Po pierwsze: pamięć jest czasowym składnikiem tożsamości, po drugie:

przyczyną kruchości jest konforntacja z członkami innej grupy pamięci, którzy mogą być zagrożeniem dla tożsamości podmiotu. Jako trzecią przyczynę „kruchości” Ricoeur wymienia „fakt odziedziczenia założycielskiej przemocy” (Ricoeur, 2003).

W chwili obecnej badaniami pamięci zbiorowej zajmują się przedstawiciele różnych nauk społecznych: psychologii, socjologii, antropologii i politologii. Każda z tych dziedzin stosuje różne punkty widzenia i stosuje różnoraką terminologię. Jak zauważają Olick i Robbins: badania pamięci zbiorowej są „pozbawionym paradygmatu, międzydyscyplinarnym, wielokierunkowym przedsięwzięciem” (Olick i Robbins, 1998). Badacze zajmujący się pamięcią zbiorową koncentrują swoje przemyślenia na tematach związanych z nośnikami pamięci, praktykami (takimi jak mity,

W dokumencie Żydzi w pamięci zbiorowej współczesnych mieszkańców Zabrza i Gliwic (Stron 14-49)