CZĘŚĆ I – PAMIĘĆ ZBIOROWA
Rozdział 4: Miejsca pamięci a (nie)miejsca pamięci
Jednym z ważniejszych nośników pamięci są miejsca pamięci – ma na to wpływ ich fizyczność, która pozwala na trwałe utrwalenie przekazywanych przez nie treści w pamięci zbiorowej.
Próbując zdefiniować miejsca pamięci, Tomasz Kranz określa je jako obiekty-nośniki przeszłości będące komponentami kultury pamięci, podmiotami komunikacji historycznej czy ośrodkami oddziaływania społecznego. W praktyce miejsca te często przyjmują postać reliktów oraz pomników, które oddziałują na sferę emocjonalną i poznawczą (Kranz, 2000). Kaczmarek zaznacza, że do miejsc pamięci zaliczyć należy również miejsca, w których rozegrały się ważne wydarzenia historyczne, abstrakcyjne wyobrażenia i pojęcia trwające w zbiorowej pamięci, a także nawet pojedyncze postaci, które są ważne dla samoidentyfikacji danej grupy (Kaczmarek, 2008).
Nora we swoich wczesnych rozważaniach o miejscu pamięci pisał, że stanowi je „(…) miejsce w dosłownym znaczeniu tego słowa, w którym pewne społeczności, jakiekolwiek by one nie były – naród, grupa etniczna, partia – składają swoje wspomnienia lub uważają je za nieodłączne części swojej osobowości” (Nora, 1974). Zdaniem Nory społeczeństwa współczesne zerwały naturalną więź z przeszłością, z którą łączą je już „tylko ślady, tajemnicze znaki” (Nora, 2002). Nostalgiczny stosunek do przeszłości lub zafascynowanie nią leży u podstaw prób wskrzeszenia przeszłości poprzez lieux de memoire, które zmniejszyć mają dystans pomiędzy rzeczywistością a dawnością (Nora, 1989).
Szpociński wymienia dwie przesłanki funkcjonowania miejsca pamięci: „(…) po pierwsze, pewne zdarzenia, osoby, wytwory kulturowe postrzegane są w potocznej świadomości jako własność dookreślonej grupy lub zbiorowości, a po drugie, gdy postrzegane są one jako depozyt (symbol) nie tylko jednej konkretnej wartości, lecz rzeczy ważnych w ogóle ważnych dla wspólnoty, jako rodzaj
„miejsca” w którym znajdują się i mogą być odnajdywane coraz to inne cenne wartości” (Szpociński, 2008).
Pamięć miejsca może przyjmować dwie formy: umiejscowienia (locus) oraz upamiętnienia (memorial). Pamięć typu locus jest to pamięć ucieleśniona, cechująca osoby długo mieszkające w danym miejscu. Natomiast pamięć typu memorial (czyli upamiętnienie) jest wiedzą zewnętrzną obserwatora. Pamięć locus jest pamięcią naturalną, upamiętnienie zaś jest pamięcią wtórną, sztuczną, która często zastępuje zniszczoną przez procesy globalizacyjne pamięć naturalną (Connerton, 2009).
81
Paradoksalnie krajobraz pamięci składa się z miejsc pamięci oraz nie-miejsc pamięci.
Wszystkie wymienione miejsca mogą być rozpatrywane zarówno w znaczeniu symbolicznym (pamięci zakotwiczonej) jak i topograficznym, a rozdzielne ich potraktowanie nie oznacza, iż wzajemnie się one wykluczają.
Miejsca pamięci rozumiane w sposób literalny to nic innego jak wspomniane wcześniej miejsca upamiętniania, czyli miejsca, w których miały miejsca wydarzenia i procesy zasługujące na upamiętnienie lub miejsca, w których dokonane były akty komemoracji. Miejsca upamiętnienia mogą przyjąć formę pomników, posągów, tablic pamiątkowych, zachowanych ruin, cmentarzy czy grobów.
Miejscem pamięci mogą też być muzea. Miejsca pamięci w znaczeniu symbolicznym to Lieu de memoire zdefiniowane przez Nora jako wydarzenia oraz procesy, wyobrażone i symboliczne postaci, artefakty, symbole i inne fenomeny historyczne, w których krystalizuje się narodowe dziedzictwo (Nora, 1995).
Jak zauważa Delaperrière miejsce pamięci w znaczeniu metaforycznym „nie oznacza jedynie konkretnego topograficznego punktu zaczepienia, ale ogarnia wszystkie materialne i niematerialne znaki i ślady przywołujące przeszłość w pamięci zbiorowej” (Delaperriere, 2013). Definiując miejsca pamięci w znaczeniu metaforycznym można nimi określić materialne i niematerialne „długotrwałe, konstytutywne dla wielu pokoleń punkty krystalizacyjne pamięci zbiorowej i tożsamości, które, stanowiąc część społecznych, kulturowych i politycznych zwyczajów, zmieniające się w zależności
od tego, jak zmienia się ich postrzeganie, przyswajanie, używanie i transponowanie”
(Francois i Schulze, 2008).
Kaźmierska w celu doprecyzowania tłumaczenia i zrozumienia lieux de memoire proponuje, aby w szerokim rozumieniu używać sformułowania „punkty pamięci” (Kaźmierska, 2008), definiując je za Norą jako „miejsca topograficzne, jak na przykład archiwa, biblioteki czy muzea; miejsca monumenty – pomniki, cmentarze, architektura, miejsca symboliczne, takie jak rocznice, pielgrzymki, upamiętnienia, miejsca funkcjonalne – stowarzyszenia, autobiografie, podręczniki” (Nora, 1974).
Punkty pamięci powstają tam, gdzie istnieje deficyt środowiska pamięci – będący wynikiem zaburzenia procesu przekazywania i utrwalania kolektywnie gromadzonej pamięci (Nora, 1989).
Przyczynkiem do ich powstawania jest przekonanie, że pamięć spontaniczna zanika (Kaźmierska, 2008).
Podobne podejście do miejsc pamięci reprezentuje Nowak, według którego miejsca pamięci funkcjonują w trzech znaczeniach: materialnych (np. archiwa), funkcjonalnym (np. książki)
82
i symbolicznym (np. minuta ciszy), tym samym proponuje on odejście od tradycyjnego topograficznego znaczenia miejsc i zwrócenie się ku przestrzeni symbolicznej (Nowak, 2011).
Miejsca pamięci funkcjonują po to, aby zatrzymać czas, powstrzymać proces zapominania i zmaterializować to, co niematerialne (Żakowski, 2002).
W opozycji do miejsc pamięci znajdują się nie-miejsca pamięci (fr. les non-lieux de la memoire) określone przez Lanzmanna w wywiadzie dotyczącym filmu pt.:„Shoah”. Lanzmann definiuje nie-miejsca pamięci jako miejsca traumatyczne, które stanowią wyzwanie dla pracy pamięci lub jej naruszenie (Gantheret, 1986). W tym kontekście jest to miejsce porzucone, nieoznaczone, niesłużące okolicznej społeczności do kotwiczenia w niej swojej pamięci. Sendyka w artykule
„Pryzma – zrozumieć nie-miejsce pamięci” charakteryzuje te miejsca jako lokalizacje czynnie obecne w życiu okolicznych społeczności w ten sposób, że są omijane, nienazywane, nieznakowane, niezabudowane, nieobsiewane – jak miejsca tabu. Pamięć o tych miejscach nie ujawnia się w porządku kultury materialnej (na przykład nie stawia się na nich tablic), ale przez przeczenie, odwracanie się, zamykanie oczu, w końcu gesty radykalne – jak rozkopywanie, zaśmiecanie, dewastowanie. Często są to miejsca związane z kontekstem śmierci i katastrofy. Społeczność topograficznie przypisana danej lokalizacji nie ma potrzeby lokowania swej pamięci w tym obiekcie:
chce o nim zapomnieć, nie-pamiętać. Są to miejsca niewidzialne, przezroczyste, z trudem rozpoznawane w terenie, zaskakujące brakiem identyfikowanych markerów. W recepcji powodują one poczucie nieobecności, opuszczenia, a w końcu – pustki (Sendyka, 2013). Nie-miejsca pamięci to określenie na lokalizacje rozmaitych aktów ludobójstw, których świadkiem był ubiegły wiek (granicę wyznacza zarówno XX-wieczne pochodzenie tego terminu jak i zasięg „żywej pamięci”
wiązanej z obecnością świadków). Są to rozproszone miejsca, gdzie dokonywała się zagłada Żydów, Romów, gdzie ludzie ginęli z powodów czystek etnicznych (np. Bośnia, Wołyń) lub podobnie motywowanych przesiedleń (np. Niemcy sudeccy). Zasadniczym wyróżnikiem jest brak (jakiejkolwiek lub poprawnej, odpowiedniej) informacji, form materialnego upamiętnienia (tablice, pomniki, muzeum), wygrodzenia takiego terenu (oznaczenia jego zasięgu). Wspólną cechą byłaby przeszła lub trwająca nadal obecność szczątków ludzkich, niezneutralizowana rytuałami pochówku.
Miejsca te nie mają charakterystycznych cech fizycznych: mogą być rozległe lub punktowe, zlokalizowane w mieście lub na leśnej polanie; zwykle towarzyszy im rodzaj fizycznego zmieszania porządków organicznego (szczątki ludzkie, rośliny, zwierzęta) i nieorganicznego (ruiny, nowa zabudowa). Ofiary, które powinny być upamiętnione w takich miejscach, zwykle mają inną
83
tożsamość grupową (najczęściej jest to pochodzenie etniczne) niż obecnie mieszkająca tam społeczność, której samoocenie zagrażają okoliczności powstania nie-miejsca pamięci. Lokalizacje takie są przekształcane, manipulowane, zaniedbywane lub kontestowane w inny sposób (często dewastowane lub zaśmiecane). W efekcie zaniechanie memorializacji powoduje problematyczną etycznie i wzbudzająca krytykę rewitalizację (Sendyka, 2013). Miejsca te powodują powracające wrażenie niedopasowania, topograficznego konfliktu, dysonansu pomiędzy patrzącym a sceną. Te porzucone, zaniedbane lokalizacje, które wciąż potencjalnie mają prawo domagać się upamiętnienia, generują swoistą aurę afektywną, która staje się ich znakiem rozpoznawczym (Sendyka, 2014).
Własną koncpecję miejsc pamięci proponuje Szpociński, który za miejsca pamięci uznaje
„nazwy własne zobiektywizowanych wytworów kulturowych i nazwy zdarzeń historycznych oraz imiona bohaterów, o których członkowie danej grupy sądzą, iż skrywają jakieś ważne dla nich treści”
(Szpociński, 1983). Dzieli on miejsca pamięci na powszechnie znane, średnio znane i mało znane (lub wcale nieznane). Te ostatnie można uznać za potencjalne miejsca pamięci, które mogą być ponownie przypomniane i włączone do kanonu historycznego, na który składają się zhierarchizowane zbiory miejsc pamięci.
Z miejscami pamięci nierozerwalnie związane jest pojęcie społecznych praktyk, czy komemoracji i działań, które wiążą się z upamiętnieniem wydarzeń oraz symboli ważnych dla życia zbiorowego. W wyniku praktyk społecznych zachodzić może proces kreowania, dekonstrukcji, względnie przekształcania dotychczas istniejących miejsc pamięci (Pawelec, 2010).
Perspektywa makrospołeczna powoduje, iż badania pamięci zbiorowej często koncentrują się na tematyce związanej z materialnymi śladami przeszłości w przestrzeni miejskiej. Chociaż, jak pisze Kula „(…) nośnikiem pamięci o przeszłości, przynajmniej potencjalnym, jest dosłownie wszystko”
(Kula, 2002), badania pamięci ogniskują się w dużej mierze na funkcjonowaniu w miastach miejsc pamięci, które upamiętniają ludzi, zdarzenia i miejsca współtworzące kulturę danej zbiorowości (Biskupska, 2018). Tak zdefiniowane miejsca pamięci określić można za Nijakowskim wspólnym mianem pomnika: „Mówiąc o pomniku, mamy na myśli różnorodne upamiętnienia i miejsca symblizujące ważne wydarzenia z przeszłości, takie jak oznaczone miejsca bitew, domy zamieszkiwane przez wielkich rodaków, obozy zagłady” (Nijakowski, 2006).
Zauważyć należy, że muzea i pomniki jako miejsca pamięci są z punktu widzenia państwa jednym z najważnieszych środków w procesie rekonstrukcji opowieści o przeszłości. Każde miejsce pamięci (jako miejsce mobilizujące) korzysta z repertuaru strategii moblizacyjnych tradycyjnych lub
84
nowoczesnych. Możemy też mieć do czynienia z budową, odbudową lub restauracją miejsca upamiętniającego przeszłość. Polityka historyczna poprzez miejsca pamięci ma na celu utrwalenie opowieści moralnych w kanonie (Łuczewski, 2017). Kanon taki konstruuje zamknięty, dookreślony formalnie zbiór wyobrażeń o przeszłości (Assmann, 2008).
85
Podsumowanie
Tematyka pamięci zbiorowej oraz badania w jej zakresie są zjawiskiem istonym z punktu widzenia doświadczania teraźniejszości oraz w dużym stopniu zależą od naszej znajomości przeszłości. Doświadczanie teraźniejszego świata jest przyczynowo związane z przeszłymi wydarzeniami. Co więcej, kontrola nad pamięcią zbiorową w znacznym stopniu warunkuje hierarchię władzy, a jednocześnie jest środkiem kontroli. Obrazy przeszłości legitymizują bieżący porządek społeczny, ponieważ uczestnicy tego porządku przyjmują podzielaną w jego ramach pamięć. Pamięć zbiorowa grup społecznych jest przekazywana i podtrzymywana za pomocą różnorakich nośników pamięci, wśród których dużą rolę odgrywają miejsca pamięci.
W sposób najprostszy pamięć kolektywną zdefiniować można jako „zbiorowe przekonanie”, że nasze obrazy przeszłych wydarzeń odnoszą się do tych wydarzeń. Warunkiem zaistnienia pamięci jest uczestnictwo w grupie społecznej, dzięki któremu jednostki nabywają, lokalizują i przywołują wspomnienia. Grupy te dostarczają jednostkom ram, w ramach których wspomnienia są lokalizowane, czyli to co sobie przypominamy sytuowane jest w ramach umysłowych przestrzeni dostarczanych przez grupę. Obrazy przeszłości i przywoływana wiedza są w w mniejszym lub większym stopniu przechowywane i podtrzymywane przez rytualne praktyki, które jako obrzędy upamiętniania i zachowania ciągłości oraz stałości przeszłości, kształtują pamięć wspólnotową.
Ważnym elementem pamięci zbiorowej jest zbiorowe zapominanie, którego bezpośrednią przyczyną jest społeczne usuwanie z pamięci wszystkiego, co mogłoby podzielić daną grupę społeczną.
Pamięć o przeszłości nie jest tożsama ze znajomością faktów historycznych, ma ona charakter dynamiczny i selektywny, a jej treść uzależniona jest od potrzeb teraźniejszości. Za selekcję wydarzeń odpowiedzialni mogą być różni aktorzy: państwa, rządy, aparaty władzy, kuratorzy galerii, rodziny, korporacje, społeczeństwa i systemy kulturowe, a także społeczeństwo obywatelskie. Oparciem dla pamięci są lieux de memoire – punkty pamięci, w skład których wchodzą topograficzne i monumentalne miejsca pamięci, a także metaforyczne punkty pamięci o charakerze funkcjonalnym lub symbolicznym.
86