Metodologiczne podstawy pracy

Przedmiot i cel badań

Przedmiotem badań w ramach niniejszej rozprawy jest miasto i pamięć o żydowskich mieszkańcach. Miasta, należąc do szczególnie istotnych obiektów badań społecznych, mają dla socjologa „głównie ludzki wymiar, co znaczy tyle, że przestrzeń fizyczna oraz przestrzeń społeczna są, lub przynajmniej powinny być, nierozdzielne” (Majer, 2010). Miasto stanowi dynamiczną formę nieustających interakcji środowiska naturalnego, urbanistycznego i społecznego. z pewnością jednak najważniejszym kreatorem rzeczywistości miasta jest czynnik społeczny, czyli jednostki i grupy społeczne wraz z interakcjami i procesami społecznymi, które stanowią nieodłączne elementy życia społecznego (Czekaj, et al., 2002). Jak napisał Jacek Wódz „przestrzeń miejska charakteryzuje się niepowtarzalnym zagęszczeniem i zaostrzeniem problemów społecznych, których w podobnych wymiarze nie spotkamy w innej przestrzeni” (Wódz, 1989). Liczba problemów społecznych jest niezwykle duża, a każdy z nich może stanowić przedmiot badań w ramach nauk społecznych.

Przedmiotem analizy badań jest jeden z wyżej wspomnianych problemów społecznych rozgrywających się w przestrzeni miejskiej, jakim jest pamięć zbiorowa mieszkańców miast Zabrze i Gliwice – odnosząca się do przeszłości i dziedzictwa ludności żydowskiej mieszkającej

176

w przeszłości w tych miastach. Zjawisko pamięci zbiorowej przeanalizowane zostanie na podstawie badania aspektu świadomościowego członków terytorialnej zbiorowości miasta, ale nie tylko. Miasto jest również jednym z nośników pamięci. Pamięć o przeszłości jest wyrażana, zmaterializowana w przestrzeni miasta poprzez społeczne praktyki, dzięki którym materialna przestrzeń miasta staje się miejscem pamięci (Czajowski, et al., 2015). Materializacja pamięci o Żydach w Zabrzu i Gliwicach oraz związany z nią ceremonializm są integralną częścią przeprowadzonych badań. Analiza dyskursu prywatnego zostanie połączona z analizą dyskursu publicznego (prasowego).

Problematyka pamięci zbiorowej przeżywa w ostatnich latach intensywny rozwój i cieszy się coraz większym zainteresowaniem badaczy. Pośród wielu przyczyn ich zainteresowania tym zjawiskiem społecznym, do najbardziej istotnych należy przede wszystkim niepewność przyszłości, która skłania członków społeczeństwa do zwrócenia się w stronę przeszłości. Z pewnością znaczenie ma również fakt demokratyzacji postrzegania przeszłości. Według Nory żyjemy w epoce upamiętnienia, która jest historycznym fenomenem czasów, w których żyjemy – polega on na gwałtownej erupcji pamięci, której objawem jest wzrastające zainteresowanie własnymi korzeniami i genealogią. Społeczeństwa przywiązują coraz większą wagę do swego dziedzictwa kulturowego Mamy również do czynienia z powszechnym kwestionowaniem oficjalnej historii, w miejsce której wydobywane są te elementy przeszłości, które wcześniej skrywano. Nora źródło tej sytuacji postrzega we współczesnym memorializmie, który narodził się we Francji po śmierci gen. De Gaulle'a, kiedy Francuzi zdali sobie sprawę z ogromnego zróżnicowania swojej pamięci o II. Wojnie Światowej.

Innymi źródłami są fenomeny cywilizacyjne ostatnich lat (takie jak przyspieszenie życia oraz zmiana jego formy z ciągłości na zmianę). Z kolei tempo zmian powoduje nieprzewidywalność przyszłości, której niepewność powoduje, że zwracamy się ku przeszłości. Demokratyzacja przeszłości oznacza również jej dekolonizację i to zarówno w zakresie dekolonizacji międzynarodowej czy lokalnej, jak również dekolonizacji ideologicznej, którą zawdzięczamy upadkowi reżimów totalitarnych i dyktatur (Żakowski, 2002).

Intensywny rozwój problematyki pamięci zbiorowej to przełom XX i XXI wieku, choć zwrócenie się do przeszłości i stworzenie wolnych przestrzeni badawczych dla socjologów to początek wieku XX i przełomowe prace Halbwachsa, który stworzył teoretyczne podstawy dla projektów badawczych pamięci zbiorowej wielu kategorii społecznych. Halbwachs jako pierwszy zwrócił uwagę na istnienie zbiorowych wyobrażeń o przeszłości oraz ponadjednostkowej pamięci

177

(Malicki, 2016). Halbwachs skupił się na rozważaniach nad społecznymi uwarunkowaniami pamięci i jej ramami społecznymi. Poruszył również dylemat rozróżniania historii i pamięci zbiorowej (Halbwachs, 2008).

Choć według Halbwachsa społeczne ramy pamięci tworzone były przez zbiorowości takie jak rodzina, klasy społeczne czy narody, z całą pewnością podobnym przedmiotem analizy uczynić można też wspólnoty i zbiorowości terytorialne. Nie bez znaczenia pozostaje tutaj kwestia związków pomiędzy pamięcią zbiorową a tożsamością (Malicki, 2016). Tożsamość regionalna bazuje na różnorodnych składnikach, wśród których znajduje się również świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie znaczeń i symboli kultury materialnej oraz zbiorowy związek z bohaterami, i instytucjami o charakterze historycznym (Szczepański, 1999). Założyć można, że elementy składowe tożsamości regionalnej znajdują zastosowanie również w przypadku innych zbiorowości terytorialnych – w tym miast. Miasto w tym zakresie traktowane jest jako integralna całość w perspektywie historycznej, w której elementy z przeszłości i teraźniejszości rozpatrywane są łącznie (Malicki, 2016).

Miasto jako zbiorowość terytorialna stanowi w tym przypadku ramy wspólnej pamięci przeszłości. Formy i kształty tych ram zależą od wielu czynników, z których najistotniejszymi wydają się być historia miasta i zasób materialnego dziedzictwa kulturowego przeszłości. Przestrzeń miejska nie może podlegać analizie w oderwaniu od przeszłości oraz kontekstu polityczno-ideologicznego (zrealizowanego przez aktorów wytwarzania przestrzeni miejskiej). Według Bogdana Jałowieckiego

„Przestrzeń miejska jest więc komunikatem, który możliwy jest do czytania jedynie w całości. Na całość tę składa się zarówno teraźniejszość, jak i przeszłość, poszczególne elementy i istniejące między nimi relacje – świat rzeczy i świat symboli” (Jałowiecki, 1985).

Przestrzeń miejska jest trwałą pamięcią społeczeństwa, która może być wypełniana na trzy sposoby. Pierwszy z nich to ilościowe zwiększanie zakresu przestrzeni nowymi tekstami czy formami.

Drugi sposób polega na przegrupowaniu struktury przestrzeni i jej zmianę. Trzeci sposób to zapominanie polegające na eliminowaniu poszczególnych form przestrzennych lub zmianie ich pierwotnej funkcji (Jałowiecki, 1985). Jak zauważa Ziółkowski żaden z tych procesów nie jest przypadkowy, a „przywoływanie pamięci dokonuje się zawsze ze względu na współczesne zainteresowania i współczesne interesy określonych podmiotów. Te „podmioty pamięci” uczestniczą w swoistej grze o pamięć danego społeczeństwa” (Ziółkowski, 1999).

178

Przestrzeń miasta tworzy więc ramy pamięci zbiorowej, natomiast historyczne wydarzenia mające miejsce w tej przestrzeni, zasłużeni obywatele czy historyczne obiekty są jej istotnym budulcem. Problematyka miejskiej pamięci zbiorowej stanowi jeden z przedmiotów badań socjologii miasta, które doczekało się szeregu prac, w których zagadnienie to było głównym problemem badawczym. Społecznemu wymiarowi pamięci zbiorowej poświęcone zostały monografie dotyczące Poznania, Olsztyna czy Rzeszowa. W wielu innych pracach (dotyczących m.in. Warszawy, Gdańska czy Wrocławia) pamięć zbiorowa jest istotnym elementem prowadzonych rozważań naukowych (Malicki, 2016).

Celem niniejszej rozprawy jest określenie treści, postaci i form pamięci zbiorowej mieszkańców miast Zabrza i Gliwic o przeszłości Żydów jako mniejszości narodowej, która poza materialnymi artefaktami jest nieobecna w przestrzeni tych organizmów miejskich. Intencją autora jest, aby badania miały dwojaki charakter. z jednej strony przyświeca im cel deskryptywny – zakładający, że wynikiem badań będzie opis stanu pamięci zbiorowej mieszkańców badanych miast.

z drugiej strony założony został również cel eksplanacyjny.

W rozdziale pierwszym rozprawy przeanalizowano występujące w dyskursie wielorakie definicje pamięci zbiorowej. Dla jasności przekazu i klaryfikacji metodyki badań przyjęto, że pamięć zbiorowa jest to wyobrażenie o przeszłości danej grupy społecznej w skład którego wchodzą:

społecznie określona pamięć indywidualna bazująca na doświadczeniach własnych i pamięci zdarzeń pozyskanej z innych źródel, pamięć społeczna (czyli pamięć nieoficjalna) funkcjonująca wśród zwyklych ludzi oraz pamięć instytucjonalna – oficjalnie uznawana i przekazywana przez liderów pamięci zbiorowej (w ramach różnych rodzajów polityki pamięci).

Poddając powyższą definicję szczegółowej analizie zauważyć można, że pamięć zbiorowa jest zjawiskiem społecznym niezwykle złożonym, dynamicznym, składającym się z następujących elementów:

a) pamięci jednostek o własnych przeżyciach;

b) pamięci zbiorowości wynikającej ze wspólnych doświadczeń oraz zbiorowo uzgodniony symboliczny przekaz tych doświadczeń;

c) oficjalny przekaz wyobrażenia o przeszłości i jej równie oficjalne upamiętnienie (Szacka, 2006).

179

Pamięć jednostek o własnych przeżyciach jest podstawowym poziomem pamięci zbiorowej.

Pamięć ta odwołuje się do osobiście przeżytych doświadczeń i w momencie dzielenia się nimi z innymi jednostkami, które doświadczyły tego samego wydarzenia, staje się ona zalążkiem pamięci zbiorowej. Pamięć ta manifestuje się w interakcjach z innymi ludźmi, w rozmowach, wspomnieniach, którymi adresatami są zazwyczaj członkowie rodziny, przyjaciele czy znajomi. Depozytariuszem pamięci jednostkowej może być również osoba, która choć osobiście danych wydarzeń nie przeżyła, to zna je z pośrednich przekazów (Malicki, 2016).

Drugi poziom pamięci wg klasyfikacji Szackiej obejmuje zbiorowości, które są nośnikami pamięci wyrosłej ze wspólnych doświadczeń. Depozytariuszami tej pamięci są ci, którzy doświadczyli przeszłości osobiście, ale także członkowie zbiorowości, którzy choć nie doświadczyli pewnych zdarzeń osobiście, to uznają treści danej pamięci za tak istotne, że wyrażają je w manifestowaniu pewnych zachowań (Malicki, 2016). Z całą pewnością depozytariuszami pamięci na tym poziomie są tak zwane wspólnoty pamięci, które zdefiniować można jako „agregat osób (niekoniecznie grupa) które łączy określone doświadczenie biograficzne, nie zawsze o charakterze traumatycznym, oraz ich potomków, którzy przejęli pamięć rodzinną” oraz „(…) wszystkie te osoby, które utożsamiają się z wyróżnionym wydarzeniem formacyjnym, nawet jeśli nie mają w rodzinie osoby, która byłaby uczestnikiem opisywanych wydarzeń” (Nijakowski, 2008).

Wspólnoty pamięci odróżnia od siebie odmienna historia jej członków, indywidualna perspektywa i związane z nią emocje. Wizja przeszłości jest tutaj zmienna, podlega mityzacji i ideologizacji, a wspólnota pamięci powstaje w wyniku społecznego procesu symbolizacji (Nijakowski, 2008).

Przykładem pamięci zbiorowości, która wyrosła ze wspólnych doświadczeń, jest również pamięć rodzinna. Doświadczenia przodka stają się często ważnym elementem pamięci rodzinnej, która manifestuje się uczestnictwem w wydarzeniach związanych z jej upamiętnieniem oraz przekazywaniem tej pamięci kolejnym pokoleniom rodziny. Pamięć ta może manifestować się również udziałem w nieoficjalnych obchodach rocznicowych, spotkaniami w gronie zainteresowanych, nieoficjalnymi wydawnictwami, książkami czy publikacjami (Malicki, 2016).

Trzeci poziom pamięci obejmuje pamięć instytucjonalną. Jest to pamięć przede wszystkim instytucji państwowych i samorządowych, które strzegą i kontrolują polityki w zakresie pamięci zbiorowej swej wspólnoty. Kontrola ta obejmuje przestrzenie symboliczne i formy upamiętniania przeszłości, a także treści nauczania (Malicki, 2016).

180

Wyszczególnienie powyższych wymiarów pamięci zbiorowej przekłada się na różne perspektywy badawcze funkcjonujące w dziedzinie badań społecznych i zajmujące się badaniem pamięci (Gubała, 2012):

1. Pamięć jednostkowa w kontekście społecznym

W perspektywie tej wiedza o pamięci zbiorowej czerpana jest z doświadczeń biograficznych jednostek. Jest to nurt oral history, czyli historii mówionej, definiowanej jako „samoświadoma, poddana pewnej dyscyplinie rozmowa między dwoma ludźmi na temat niektórych aspektów (doświadczonej) przeszłości uważanych za historycznie istotne, prowadzona z zamiarem jej rejestrowania” (Filipkowski, 2006). Perspektywa ta zakłada, że najważniejszy w badaniach pamięci zbiorowej jest sposób postrzegania przeszłości przez indywidualnego rozmówcę. Badacze z tego nurtu nie dążą do poznania faktów wspólnych dla danej grupy społecznej, nie interesuje ich powszechnie podzielana wersja zdarzeń czy wspólna wizja. Interesuje ich natomiast to, jak jednostka pojmuje określone zjawiska i na tej podstawie rozpoznają źródła określonych postaw czy poglądów, które następnie są podstawą do dyskusji nad odmiennymi wizjami przeszłości w ramach badanej grupy społecznej (Gubała, 2012). Kluczem do zrozumienia opowiadanej przez świadka historii są przemilczenia, przekłamania, powtarzanie mitów i legend, a także posługiwanie się stereotypami i zachwianą chronologią zdarzeń (Nowak).

Pamięć autobiograficzna jest zapisem historii życia danej jednostki, który jest organizowany przez zasady interakcji społecznej. W tym zapisie elementy epizodyczne przeważają nad semantycznymi. Wydarzenia z życia danej jednostki dominują nad znajomością faktów.

Przekazywane informacje są silnie nacechowane emocjonalnie i umiejscowione w kontekście.

Umiejscawianie zdarzeń w pamięci autobiograficznej przebiega skokowo, jednak skorelowanie przez rozmówcę pojedynczych obrazów daje wrażenie ciągłości. Często spotykane są tak zwane dziury pamięciowe, które można dopełnić poprzez zastosowanie ciągu skojarzeń i przywoływanie powiązanych z nimi informacji. Zdarzają się również błędy pamięciowe, które mogą polegać np.

na uznawaniu własnych wyobrażeń za rzeczywistość czy przyjmowaniu, że wydarzenia przebiegały w sposób typowy. Pamięci biograficzna często funkcjonuje na zasadzie lampy błyskowej. Proces ten występuje w ważnych sytuacjach (z punktu widzenia jednostki) i wydaje się być ich wiernym obrazem. Taki dokładny obraz pamięci powstaje dzięki silnemu stosunkowi emocjonalnemu do sprawy, zaskoczeniu lub uznaniu jej za istotny czy wręcz za historyczny

181

moment. Często okazuje się jednak, że osoba tylko pozornie zapamiętała dane wydarzenie, a jej przeświadczenie o znajomości przebiegu wypadków jest na przykład efektem permanentnego powtarzania danej informacji przez media. Innym spotykanym procesem w ramach pamięci biograficznej jest tak zwana inflacja wyobraźni, która polega na stworzeniu hipotetycznego obrazu pewnej sytuacji i uznaniu go za prawdziwy. Jednostka wyobraża sobie jakieś wydarzenie, a po upływie jakiegoś czasu zaczyna wierzyć, że naprawdę miało ono miejsce w przeszłości. Może się to łączyć z technikami psychomanipulacji polegającymi na zaszczepianiu fałszywych wspomnień przez media czy bliskie osoby (Maruszewski, 2005).

Socjologicznym wyrazem nurtu oral history jest stosowanie metody biograficznej, której celem jest, „by rozmówca możliwie swobodnie opowiadał swoją historię / biografię, a w niej – używając swoich kategorii – relacjonował zdarzenia ze względu, na które przychodzimy do niego”

(Filipkowski, 2006). Kaźmierska proponuje jeszcze bardziej radykalną, z punktu widzenia zaangażowania badacza w prowadzenie wywiadu, definicję metody biograficznej. Za Fritzem Schȕtze uważa istotę wywiadu biograficznego za „otrzymywanie opowieści o życiu, nie będącej sumą odpowiedzi na stawiane pytania, lecz spontaniczną narracją, która nie jest zakłócana interwencją badacza” (Kaźmierska, 2008).

2. Pamięć zbiorowa jako zjawisko agregatywne

Pamięć zbiorowa traktowana jako zjawisko agregatywne i ponadindywidualne, które jest możliwe do zbadania metodami i narzędziami ilościowymi, jest bardzo specyficznym, polskim spojrzeniem na badania pamięci. Przedstawiciele tej perspektywy, do których należą:

Assorodobraj, Szacka, Szpociński oraz Kwiatkowski, wychodzą z założenia, że na podstawie indywidualnych, jednostkowych odpowiedzi badanych można wyciągnąć wnioski o aktualnym kształcie i treści pamięci zbiorowej. Badacze nie koncentrują się w tym przypadku na poszczególnych opowieściach respondentów, na ich biografiach czy wspomnieniach, natomiast interesuje ich poziom zainteresowania badanymi zagadnieniami (Gubała, 2012).

3. Pamięć zbiorowa jako pamięć społeczna

W tym ujęciu badacze koncentrują się przede wszystkim na wytworach kulturowych, praktykach upamiętniających oraz debatach publicznych, czyli tkance kulturowej i komunikacyjnej społeczności. Techniki stosowane przez przedstawicieli tej perspektywy to

182

przede wszystkim obserwacje, narzędzia analizy treści (ilościowe i jakościowe), analizy danych zastanych, narzędzia socjologii wizualnej oraz socjologii sztuki. Badania w ramach tej perspektywy koncentrują się przede wszystkim wokół analizy praktyk upamiętniających oraz badań i analizy nośników pamięci (Gubała, 2012).

4. Pamięć zbiorowa jako proces

Perspektywa ta obejmuje grupę badań dotyczących problematyki zmian zachodzących w ramach pamięci zbiorowej oraz narzędzi jej kształtowania. Obszar ten obejmuje również badania koncentrujące się na zbiorowej niepamięci, białych plamach w zbiorowym upamiętnianiu oraz na bieżącej polityce historycznej jako narzędziu kreowania pamięci zbiorowej. Metodologia badań w ramach tej perspektywy jest wyjątkowo problematyczna, ponieważ badacze próbują odpowiedzieć na pytanie, co tak naprawdę wpływa na kształt pamięci zbiorowej, oraz co determinuje jej zmiany (Gubała, 2012). Przedstawicielem badań w ramach tej perspektywy jest Nijakowski. W badaniach swoich posługuje się on przede wszystkim metodami jakościowymi:

wywiadem pogłębionym, analizą dyskursu, obserwacją uczestniczącą, analizą dokumentów itp.

(Nijakowski, 2008).

Jak wyżej wspomniano pamięć zbiorowa funkcjonuje na trzech poziomach: jednostkowym, zbiorowości oraz instytucji i każdy z tych poziomów może być podstawą analizy problemu pamięci, który można zastosować do różnych zbiorowości terytorialnych (w tym także przypadku mieszkańców miasta). Odpowiedzi na pytanie o to, jaka jest pamięć mieszkańców Zabrza i Gliwic o przeszłości Żydów zamieszkujących te miasta, docelowo poszukiwać należy w każdym z trzech wymienionych poziomów pamięci.

Problematyka badawcza

Podstawowym problemem badawczym jest odpowiedź na pytanie: jaki ma kształt pamięć zbiorowa mieszkańców miast Zabrza i Gliwic o Żydach zamieszkujących te miasta do roku 1945, a po tej dacie obecnych w przestrzeni miast w różnorodnych formach upamiętnień, rytuałów czy uroczystości? Dodatkowym problemem badawczym jest odpowiedź na pytanie, jak kształtowana jest pamięć zbiorowa, jakie są jej źródła i co wpływa na jej obecny stan. Ponieważ, jak wcześniej

183

wspomniano na podstawie rozważań Szackiej, pamięć zbiorowa funkcjonuje na różnych poziomach, przedstawiony powyżej problem badawczy rozpatrywany jest w następujących wymiarach:

1) Pamięć mieszkańców miast w wymiarze świadomościowym, która wyrażona jest poprzez wiedzę oraz potoczne wyobrażenia.

W ramach tego wymiaru pamięci zbiorowej podjęta zostanie próba odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

- Jaka jest pamięć mieszkańców badanych miast o przeszłości Żydów zamieszkujących miasta do 1945 roku?

- Jaka jest pamięć mieszkańców badanych miast o miejscach związanych z życiem przedwojennej społeczności Żydów?

- Jaka jest pamięć o udziale ludności żydowskiej w ogóle mieszkańców miast w okresie przedwojennym?

- Jaka jest pamięć o udziale ludności żydowskiej w życiu i rozwoju gospodarczym, naukowym, społecznym i politycznym badanych miast?

- Jakie jest potoczne wyobrażenie o przedwojennym życiu Żydów w badanych miastach?

- Jak wyglądały relacje Żydów z pozostałymi mieszkańcami miast?

- Jakie jest wyobrażenie o losach Żydów i ich relacjach z mieszkańcami w czasie II Wojny Światowej?

Dodatkowo, aby nie zdjąć uwagi z problemu procesualności zjawiska w postaci kształtowania i zmian pamięci zbiorowej, aspektu niepamięci i białych plam w pamięci, zaproponowano czwartą perspektywę, a w ramach niej następujące pytania badawcze:

2) Jaki jest schemat transmisji pamięci o przeszłości Żydów?

- Jakie są źródła pamięci zbiorowej?

- w jaki sposób kształtowana jest pamięć zbiorowa o Żydach wśród mieszkańców badanych miast?

184

Sama wielopłaszczyznowość zjawiska nie jest jednak jedynym utrudnieniem w badaniu pamięci zbiorowej. Jak zauważa Malicki „Trudność realizacji badań poświęconych pamięci o nieobecnych w przestrzeni regionu mniejszościach etnicznych, a szczególnie odnosi się to do ludności żydowskiej, znajduje swe źródło przynajmniej na kilku obszarach” (Malicki, 2017, s.49). Wśród podstawowych zagrożeń wymienia on obecność wątku relacji polsko-żydowskich w nurcie debaty społecznej. Jest to czynnik, który może zakłócić badanie problemu na poziomie lokalnym czy regionalnym poprzez transponowanie przez respondenta na ten poziom wiedzy zasłyszanej z obcych źródeł dotyczących innych lokalizacji (Malicki, 2017).

Metody i techniki badawcze

Różnorodność perspektyw i przedmiotów badań w ramach pamięci zbiorowej skutkuje różnorodnymi podejściami metodologicznymi. Kwiatkowski identyfikuje w badaniach nad pamięcią dwa obszary:

1) Poglądy na temat przeszłości funkcjonujące w dyskursie publicznym – w obszarze tym badania koncentrują się na treściach, których celem jest wpływanie na postawy i osądy odbiorców. Treści te przekazywane są przede wszystkim przez system edukacji oraz kanały społecznej komunikacji. W obszarze tym najczęściej stosowaną metodą badawczą jest analiza treści komunikatu, na podstawie której formułowane są wypowiedzi w temacie treści, struktury i ewolucji badanych poglądów, a także wnioski co do postaw i intencji nadawcy.

Badania prowadzone w tym obszarze koncentrują się przede wszystkim na analizie programów edukacji szkolnej, wypowiedziach publicystów czy polityków, obrazach przeszłości zawartych w literaturze czy prezentowanych w mediach. Badania w zakresie dyskursu publicznego mogą dotyczyć dwojakich przedmiotów badań:

a) konfrontacji tekstów różnych nadawców w kwestii jednego, wybranego wydarzenia, bohatera, obiektu z przeszłości,

b) całościowego obrazu przeszłości zawartego w określonym zbiorze wypowiedzi danego nadawcy.

2) Wiedza potoczna, poglądy w dyskursie prywatnym – w obszarze tym badaniom poddana jest potoczna pamięć zbiorowa, czyli poglądy i oceny dotyczące przeszłości wyrażane przez

185

osoby, które nie zajmują się zawodowo historią. Podstawowym paradygmatem tych badań jest założenie, że pamięć zbiorowa w dyskursie prywatnym posiada pewną dozę autonomii i pomimo oddziaływania na nią dyskursu publicznego, zachowuje ona swój rytm przemian.

osoby, które nie zajmują się zawodowo historią. Podstawowym paradygmatem tych badań jest założenie, że pamięć zbiorowa w dyskursie prywatnym posiada pewną dozę autonomii i pomimo oddziaływania na nią dyskursu publicznego, zachowuje ona swój rytm przemian.