(a) „Uponadnarodowienie” zadań państwa
Pierwszą, istotną przyczyną, która uzasadnia ustanowienie dla Unii Europejskiej prawnego porządku podstawowego, czyli konstytucji jest okoliczność, że państwa członkowskie „uponadnarodowiły” w znaczącym zakresie swoje zadania. Przekazały one kompetencje, które uprzednio wykonywały same, na Wspólnoty, dokonując tym samym ich europei-zacji. Wspólnota natomiast działa za pośrednictwem aktów prawnych,
2 http://www.eu2007.de/de/News/Press Releases/January/1912AA.html.
które wywołują skutek bezpośredni oraz korzystają z pierwszeństwa w stosunku do prawa krajowego. W odpowiednim więc zakresie funkcje państwowych konstytucji – regulowanie i ograniczanie procesu politycz-nego oraz ochrona jednostek – zostały „uwspólnotowione”, przeniesione na szczebel Wspólnoty. Na szczeblu ponadnarodowym skrystalizowała się więc obecnie potrzeba regulacji konstytucyjnej. Im więcej kompe-tencji otrzymuje Wspólnota, tym mocniejsza jest potrzeba uregulowa-nia na szczeblu Wspólnoty wyżej wskazanych, specyficznych funkcji konstytucji4.
Wynika to z faktu, że „uponadnarodowienie” materii przekazanych przez państwa członkowskie UE pociąga za sobą „uponadnarodowienie”
funkcji konstytucyjnych. Funkcje te mają charakter instytucjonal-ny, tj. ustanawiany jest pewien system, który powinien spełniać zadanie
ponadnarodowego kształtowania polityki. Znajduje to swój wyraz w usta-nawianiu instytucji, określaniu zakresu kompetencji oraz ustalaniu wza-jemnych relacji między podmiotami podejmującymi decyzje. Funkcja konstytucyjna w tym znaczeniu jest funkcją instytucjonalną, ustanawia-jącą władze i dzielącą władze, obejmuustanawia-jącą płaszczyznę horyzontalną – między instytucjami Wspólnoty i płaszczyznę wertykalną – dotyczącą stosunków między Wspólnotą i jej państwami członkowskimi. Funkcja ta wypełniania jest już obecnie przez instytucje przewidziane w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską5.
Przesunięcie funkcji konstytucyjnych na szczebel ponadnarodowy jest również wyraźnie widoczne w dziedzinie ochrony jednostek: wraz z przeniesieniem kompetencji państwowych powstaje możliwość, aby in-stytucje wspólnotowe wkraczały w sferę wolności jednostek. Tym samym konieczne jest zagwarantowanie ochrony praw podstawowych na szczeb-lu ponadnarodowym. Wymiar taki został rozwinięty w wieloletnim
orze-4 R. Arnold, Begriff und Entwicklung des Europäischen Verfassungsrechtes, w:
Staat – Kirche – Verwaltung, Festschrift für Hartmut Maurer, M.E. Geis, D. Lorenz
(Hrsg.), München 2001, s. 855–868.
5
R. Arnold, Europeizace ústavního práva cˇlensky´ch státu˚ Evropské unie a evropské
cznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, a następnie Sądu Pierwszej Instancji6; obecnie znajduje on swoje odzwierciedlenie w formie spisanej w Karcie Praw Podstawowych z Nicei. Potrzeba więc umocnienia katalogu wartości występuje również na szczeblu ponadnarodowym i jest wynikiem przekazanych kompetencji materialnych.
Trzeci wymiar związany jest z konstytucją jako porządkiem podstawo-wym związku społecznego: ustanowienia wartości instytucjonalnych, sta-nowiących na szczeblu narodowym tzw. określenie celów państwa. Zali-czyć do tego należy zasadę państwa prawnego („państwa prawa”), demo-kracji, państwa socjalnego, otwarcia w stosunku do prawa międzynarodo-wego, itd. Również ten wymiar został rozwinięty w orzecznictwie Euro-pejskiego Trybunału Sprawiedliwości: koncepcja tzw. wspólnoty prawnej, która w istocie przejęła elementy niemieckiego pojęcia państwa prawa7, zasada wspólnoty socjalnej, realizowanej w istocie rzeczy jedynie w dro-dze współdziałania państw członkowskich, otwarcie w stosunku do prawa międzynarodowego zasadzające się raczej na koncepcji zbliżonej do sys-temu monistycznego8, itd.
Omówiona wyżej funkcja instytucjonalna konstytucji uzupełniana jest funkcją ochronną. Znajduje ona swoje odzwierciedlenie w prawach podstawowych i obecnie odgrywa w prawie konstytucyjnym rolę zasad-niczą. Związane z tym określenie wartości rozciąga się – z jednej strony – na prawa podstawowe i w tym zakresie jest identyczne z funkcją ochronną. Z drugiej strony obejmuje również zasadnicze ramy kształ-towania polityki, określane wartościami instytucjonalnymi (wspólnota prawna, wspólnota socjalna, demokracja, przyjazne nastawienie do pra-wa międzynarodowego). Właśnie to ustanowienie pra-wartości oznacza, że konstytucja stwarza zasadnicze ramy dla państwa i społeczeństwa. Usta-nowienie wspólnych reguł podstawowych o charakterze instytucjonalnym
6 Por. K. Lenaerts, P. van Nuffel, Constitutional Law of the European Union, wyd. drugie, 2005, s. 719–744.
7 Por. wskazania orzecznictwa u R. Geiger, EUV/EGV, (czwarte wydanie) 2004, Art. 220, Rz 25–31.
oraz określenie podstawowych wartości wiążących w stosunku do wszyst-kich oznacza stworzenie niezbędnych ram dla wspólnoty 27 państw człon-kowskich.
Ustalenie ram oznacza jednocześnie ustalenie porządku, powiązanego z ustanowieniem oczekiwań normatywnych. Konstytucja zawiera bo-wiem w sobie bardzo istotną, podstawową funkcję porządkującą.
Można więc stwierdzić w rezultacie, że „uponadnarodowienie” dużej części zadań państwa przeniosło na szczebel ponadnarodowy typowe funkcje konstytucji państwowej: funkcje instytucjonalne i określenia wartości, a tym samym funkcje ustalające ramy porządku norma-tywnego.
(b) Aspekt związany z legitymacją
Integracja europejska rozwijała się dynamicznie. Z traktatu, który początkowo pojmowany był raczej w kategoriach techniczno-wykonaw-czych wykształcił się stopniowo porządek zasadniczy o charakterze podo-bnym do konstytucyjnego, określający wspólnotowy proces stanowienia prawa. Towarzyszyło temu stopniowe, postępujące przenoszenie kompe-tencji materialnych na Wspólnotę. Kumulacja politycznej władzy, pozwa-lającej na działalność legislacyjną w skali europejskiej, mającej pierw-szeństwo przed prawem krajowym i umożliwiającej ingerencją w sferę wolności jednostek sprawiła, że kwestią pilną stał się problem
legityma-cji demokratycznej. Legitymacja taka może znaleźć uzasadnienie
jedy-nie w zgodzie wyrażanej przez większość obywateli Unii. Tego rodzaju nadanie konstytucji nie wchodzi jednak w rachubę ze względu na zasad-niczą strukturę międzypaństwową Unii Europejskiej o charakterze praw-nomiędzynarodowym. Zasadniczo muszą działać raczej państwa człon-kowskie, tym samym więc proces stanowienia konstytucji podlega frag-mentacji. Konsekwencją jest więc istotna słabość, wyrażająca się w tym, że odrzucenie Traktatu konstytucyjnego w jednym państwie członkows-kim hamuje cały proces, nawet wtedy, gdy przeważająca większość lud-ności w pozostałych państwach wpiera Traktat.
Niezależnie jednak od tego należy przyjąć, że niezbędną legitymację zapewnia zgoda wyrażona przez parlamenty państw członkowskich, o ile naturalnie jest to przewidziane w ich systemach konstytucyjnych.
Podsumowując – w drodze Traktatu konstytucyjnego można byłoby przyczynić się do umocnienia niezbędnej legitymacji władzy Wspólnoty. Tym samym z Traktatem konstytucyjnym powiązana byłaby funkcja legitymacyjna.
(c) Funkcja integracyjna konstytucji
Funkcja integracyjna jest kolejnym aspektem, istotnym z punktu
widzenia konstytucji. Niemniej jednak ma ona znaczenie raczej integ-racyjno-polityczne, wzmacniające istniejącą integrację i dające jej roz-wojowi impulsy.