(a) Podejście antropocentryczne dzisiejszego prawa konstytucyjnego i ochrony praw podstawowych
Traktat konstytucyjny przejmuje w części II prawie dosłownie Kartę Praw Podstawowych. To pierwszy wielonarodowy dokument, obejmujący ponad 50 artykułów, jednoczący klasyczne wolności obywatelskie i prawa socjalne, odpowiadający w swojej treści i w swoim funkcjonalnym na-stawieniu obecnemu pojmowaniu konstytucji w Europie. Zasadza się on się na ogólnoeuropejskich tradycjach konstytucyjnych, pochodzących z różnych źródeł ideowych, niemniej jednak spokrewnionych ze sobą. Z jednej strony można w nim odnaleźć zarówno prawo konstytucyjne państw członkowskich, jak i orzecznictwo Europejskiego Trybunału Spra-wiedliwości, który zwłaszcza w pierwszym okresie swojego orzecznictwa odwoływał się w najistotniejszych kwestiach do krajowych tradycji kon-stytucyjnych. Z drugiej strony można w KPP odnaleźć również Europej-ską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (zwłaszcza w rozdziale szóstym), następnie należącą do zasobu prawnego Rady Europy Europejską Kartę Socjalną, jak też pozytywne prawo wspól-notowe, szczególnie zawarte w TWE gwarancje odnoszące się do oby-watela Unii.
W KPP zjednoczone zostały idee wywodzące się z różnych źródeł, nie-mniej jednak objęte wspólnym głównym nurtem. Odpowiada to w pełni metodologii stosowanej przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości, uwzględniający w swoim orzecznictwie jednolity europejski kontekst. W celu uniknięcia fragmentacji praw podstawowych wbudowano do KPP klauzule harmonizacyjne. Dotyczy to zwłaszcza postanowień, według któ-rych interpretacja KPP w zakresie, w jakim przejmuje ona prawa regulo-wane Europejską Konwencją o Ochronie Praw Podstawowych i Podsta-wowych Wolności musi odpowiadać orzecznictwu Międzynarodowego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Powinny zostać również od-powiednio uwzględnione tradycje konstytucyjne państw członkowskich. Odpowiada to koncepcji rozwijanej dotychczas w ramach systemu wspól-notowego.
(b) Obszerny, merytoryczny zakres umocowania praw podstawowych
Konieczną przesłanką nowoczesnej myśli konstytucyjnej jest kształ-towanie praw podstawowych nie jako partykularnych gwarancji, lecz jako obszernego systemu wartości, zapewniającego jednostce efektywną ochronę. Odpowiednio do tego, sześć rozdziałów KPP obejmuje prawa podstawowe ze wszystkich dziedzin, zachowując jednocześnie otwarcie na ochronę nowych kategorii jednostek potrzebujących wsparcia. Wysunię-cie na pierwszy plan godności ludzkiej jako fundamentu praw pod-stawowych należy do nowoczesnej świadomości. Znalazło to wyraz w art. 1 niemieckiej Ustawy Zasadniczej już w 1949 r. Szerzej zostało jednak uwzględnione dopiero w najnowszym rozwoju konstytucyjnym w Europie przy ustanawianiu konstytucji w Europie Środkowej i Wschodniej.
Ogólnie można stwierdzić, że KPP charakteryzuje się nowoczesną i efe-ktywną ochroną praw podstawowych. Stałaby się ona zasadniczą częścią Traktatu konstytucyjnego i – jak się wydaje – jest dla konsolidującego się w coraz większym stopniu tworu, jakim jest Unia Europejska, niezbędna. Spisanie katalogu praw podstawowych odzwierciedla ogólną tendencję, stosownie do której prawa podstawowe jednostek powinny być jasno określone, a nie pozostawione potwierdzeniom sędziowskim w formie
kazusowej. Już Rudolf von Jhering słusznie zauważył: forma jest bliź-niaczą siostrą wolności18.
(c) Funkcjonalna nowoczesność Karty Praw Podstawowych
Postanowienia odnoszące się do praw podstawowych nie powinny być traktowane jako rodzaj programu politycznego, który miałby być dopiero zrealizowany przez ustawodawcę. Muszą one być prawami podmiotowy-mi, które mogą być wykonywane bezpośrednio przez jednostkę i które mogą być bezpośrednią podstawą orzekania sądów – jak to z pełną świa-domością formułuje niemiecka Ustawa Zasadnicza. Tak byłoby również w przypadku Karty Praw Podstawowych19. Pewien wyjątek stanowiłoby prawa socjalne.
Zasadnicze znaczenie dla funkcjonalnej efektywności praw podstawo-wych ma ograniczona możliwość ustanawiania wyłączeń. Karta Praw Podstawowych stwierdza jednoznacznie, że ograniczenia praw podstawo-wych mogą być wprowadzane jedynie na mocy ustawy. Należy w związku z tym wskazać, że według postanowień Traktatu konstytucyjnego pod pojęciem tym rozumiane byłyby również unijne akty prawne20. Okolicz-ność, że dla ustawodawcy zastrzeżone pozostałoby ustanawianie ograni-czeń dla wolności jednostek, jest w sumie konsekwencją prawa do samo-stanowienia jednostki. Przecież przedstawiciele jednostek, czyli narodu, zebrani w ciałach ustawodawczych, podejmują sami decyzje w sprawie ograniczeń wolności.
Zasadnicze znaczenie ma jednak to, aby ustawodawca nie dysponował nieograniczoną możliwości ingerowania w sferę wolności jednostek. Karta Praw Podstawowych przejmuje w tej dziedzinie określenie granic w postaci
18 R. von Jhering, Vom Geist des Römischen Rechts, wyd. V, 1898, II/2, s. 471.
19 The concept and structure of „Fundamental rights” protection in the future European Constitution, w: Współczesne wyzwania europejskiej przestrzeni prawnej (Contemporary challenges of European legal space), Księga jubileuszowa z okazji 70. urodzin Prof. Eugeniusza Piontka, Kraków 2005, s. 137–146.
20 Miałyby one nosić nazwy: zamiast obecnego „rozporządzenia” – „ustawa europej-ska”, zamiast obecnej „dyrektywy” – „europejska ustawa ramowa”.
istoty praw podstawowych i zasady proporcjonalności, kierując się
orzecz-nictwem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, który z kolei nawiązy-wał w tej mierze do niemieckiego prawa konstytucyjnego21. Oba te aspekty musiałyby być brane pod uwagę przy podejmowaniu środków ograniczają-cych prawa podstawowe gwarantowane w KPP. Nie jest naturalnie sprawą łatwą określenie istoty prawa podstawowego. Wiele przemawia za tym, że może być ona identyfikowana z zasadą proporcjonalności, tak jak to wyra-ził Europejski Trybunał Sprawiedliwości w sprawie Hauer22.
Funkcjonalna efektywność Karty Praw Podstawowych byłaby zależna również od jej „skuteczności sądowej”. Zakres obowiązywania Karty Praw Podstawowych – podobnie jak samego Traktatu konstytucyjnego – obe-jmowałby działalność instytucji unijnych oraz państw członkowskich w zakresie, w jakim wykonują one prawo Unii. Prawo to powinno być pojmowane szeroko. W stosunku do aktów instytucji Unii byłaby otwarta droga do Trybunału Europejskiego, w stosunku do działań państw człon-kowskich – droga do sądów krajowych. Musiałyby by one stosować i inter-pretować również Kartę Praw Podstawowych. Zadaniem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości byłoby zapewnienie jednolitości wykładni – wykorzystałby on w celu takiej interpretacji Karty Praw Podstawowych postępowanie prejudycjalne. Niemniej jednak szereg problemów w tym obszarze pozostaje otwartych.