jako wyznacznik konkurencyjności małych przedsiębiorstw w Polsce*
1. Konkurencyjność a innowacyjność przedsiębiorstw – ujęcie teoretyczne
1.1. Istota i czynniki konkurencyjności
Konkurencyjność – ze względu na swą wieloaspektowość – posiada w lite-raturze wiele definicji i interpretacji. Szerokie zastosowanie terminologii wynika z tego, iż konkurencyjność stanowi fundamentalną cechę, która jest rozważana w nawiązaniu do każdego podmiotu i układu gospodarczego, a także w odnie-sieniu do każdego z oddziałujących na nie czynników [Białasiewicz 2009: 37]. Mimo rozmaitych prób zdefiniowania pojęcia konkurencyjności istnieje wśród autorów zgodność, że jest ona właściwością związaną z umiejętnością konkuro-wania [Tylżanowski 2012: 394]. Umiejętność konkurokonkuro-wania można utożsamiać ze zdolnością do: zrównoważonego rozwoju w długim interwale czasowym, pod-noszenia efektywności wewnętrznego funkcjonowania, osiągania zysków, osią-gania sukcesu w rywalizacji gospodarczej, osiąosią-gania lub utrzymywania przewagi konkurencyjnej na rynku [Gorzeń-Mitka 2007: 8].
Zdaniem Marka Stankiewicza konkurencyjność przedsiębiorstwa należy roz-patrywać jako ściśle powiązany system obejmujący cztery elementy:
– potencjał konkurencyjności, tj. materialne i niematerialne zasoby przedsię-biorstwa, kluczowe kompetencje oraz unikalne zdolności,
Innowacyjność jako wyznacznik konkurencyjności małych przedsiębiorstw w Polsce 103 – przewagę konkurencyjną o względnym charakterze, tj. efekt najkorzyst-niejszego dobrania składników konkurencyjności,
– instrumenty konkurowania, tj. świadomie wykorzystywane narzędzia i me-tody budowania kapitału klientów oraz kreowania wartości przedsiębiorstwa,
– pozycję konkurencyjną, tj. korzyści ekonomiczne i pozaekonomiczne osią-gnięte przez przedsiębiorstwo w porównaniu z konkurentami [Stankiewicz 2000: 97].
Poziom konkurencyjności podmiotu gospodarczego od zawsze stanowił istot-ny warunek powodzenia przedsiębiorstw, a w dobie globalizacji stał się wręcz kwantyfikatorem ich istnienia. Bez względu na profil prowadzonej działalności, jej wielkość czy formę własności, można wyodrębnić trzy główne grupy deter-minant konkurencyjności przedsiębiorstw: wewnętrzne, zewnętrzne i wynikowe (rys. 1).
Czynniki wewnętrzne: – zasoby materialne (park maszy-
nowy, zapasy)
– zasoby niematerialne (innowacje, patenty, informacje, marka, kultura organizacyjna)
– zasoby ludzkie (kwalifikacje, zaan-gażowanie, kreatyność)
– zasoby finansowe (kapitał włas- ny, środki pieniężne, udziały)
Czynniki zewnętrzne: – podmiotowe (konkurenci, klienci,
dostawcy, organy władzy, partie po-lityczne)
– jakościowe (ekonomiczne, technicz-ne, kulturowe, prawtechnicz-ne, sterownicze)
Czynniki wynikowe:
– produkty (linie produktowe, jakość produk-tów, opakowania)
– dystrybucja (kanały dystrybucji, pokrycie rynku, pośrednicy i obsługa)
– promocja (reklama, aktywizacja sprzedaży, wizerunek)
– ekonomiczne warunki wymiany rynkowej (ceny, rabaty, warunki płatności)
Rysunek 1. Czynniki konkurencyjności przedsiębiorstwa Źródło: Mantura 2002: 91.
Jak wynika z rysunku 1, czynniki wewnętrzne konkurencyjności utożsamiane są z potencjałem konkurencyjnym przedsiębiorstwa [Stankiewicz 1999; Zastem-powski, Popławski i Grego-Planer 2011; Caputa i Szwajca 2014]. Poza posiada-nymi zasobami i ich efektywną alokacją na potencjał firmy składa się również
104 Agnieszka Drews
kultura organizacyjna, strategia przedsiębiorstwa (w tym strategia konkurencyj-na) oraz postawa kadr wyższego szczebla wobec adaptacji innowacyjnych roz-wiązań i ponoszenia ryzyka towarzyszącego temu procesowi. Z kolei do czynni-ków zewnętrznych, mających równie istotny wpływ na poziom konkurencyjności przedsiębiorstwa, zalicza się: relacje z interesariuszami, politykę rozwojową sto-sowaną przez państwo oraz zakres możliwości innowacyjnych stwarzanych przez otoczenie. Ponadto ważną rolę w budowaniu pozycji konkurencyjnej odgrywa-ją czynniki wynikowe, czyli instrumenty konkurowania w zakresie produktów, dystrybucji, promocji oraz ceny. Na tej podstawie można przyjąć, że czynniki wpływające na poziom konkurencyjności przedsiębiorstwa powinno się ujmować w sposób kompleksowy, dostrzegając ich korelacje i wzajemne powiązania.
1.2. Innowacje jako źródło przewagi konkurencyjnej
W powszechnym rozumieniu termin „innowacja” odnosi się do czegoś nowe-go, odmiennego od dotychczas stosowanych rozwiązań. Prekursorem innowacji w naukach ekonomicznych był Joseph A. Schumpeter, który pod pojęciem in-nowacji rozumiał wprowadzenie nowego produktu lub usługi, adaptację nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku, zastosowanie nowego sposobu sprze-daży lub zakupów, zdobycie nowego źródła surowców lub półfabrykatów, wpro-wadzenie nowej organizacji produkcji [Schumpeter 1960: 104]. Ekonomista ten wiązał innowację z pierwszym zastosowaniem danego rozwiązania, co potwier-dza wielokrotne wykorzystanie określenia „nowy” w definicji. Ponadto skupiał się na innowacjach technicznych i ich znaczeniu dla gospodarki. Obecnie jednak w wyniku transformacji systemowej wielu państw i rozwoju określonych gałęzi gospodarczych zakres przedmiotowy innowacji się rozszerzył i wykroczył poza sferę techniczną.
Dla realizacji badań w zakresie innowacyjności na poziomie przedsiębiorstw rekomendowane jest wykorzystanie definicji innowacji będącej jednocześnie ich klasyfikacją, przedstawionej w Podręczniku Oslo. Zgodnie z nim innowacją jest wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu bądź usłu-gi) lub procesu, nowej metody marketingowej czy organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy bądź stosunkach z otoczeniem [OECD 2008: 48]. Specjaliści Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) wyróżniają cztery podstawowe typy innowacji: produktowe, procesowe, organi-zacyjne i marketingowe. Założenia Podręcznika Oslo uwzględniają zatem szero-kie rozumienie innowacji, w których bierze się pod uwagę nie tylko innowacje techniczne (produktowe i procesowe), ale również nietechniczne (organizacyjne i marketingowe) [Kraśnicka i Głód 2014: 205].
Istotne miejsce wśród determinant poziomu konkurencyjności przedsię-biorstw zajmują innowacje. Wyznaczają one tempo i kierunek rozwoju
gospo-Innowacyjność jako wyznacznik konkurencyjności małych przedsiębiorstw w Polsce 105 darczego, ale mają również wpływ na formę i strukturę podejmowanej przez przedsiębiorstwa współpracy na arenie krajowej i międzynarodowej [Poznańska 2003: 1]. Podejmowanie przez podmioty gospodarcze aktywności innowacyjnej, przekładającej się na umiejętność kreowania i wdrażania innowacji, decyduje o przewadze konkurencyjnej współczesnych przedsiębiorstw. Uzyskanie skutecz-nej i trwałej dominacji na rynku możliwe jest dzięki ciągłym poszukiwaniom no-watorskich i trudnych do skopiowania rozwiązań. Wielu specjalistów i praktyków zarządzania wskazuje w swoich publikacjach na rolę innowacji jako źródła prze-wagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Na szczególną uwagę zasługują koncep-cje przedstawione przez m.in. Petera F. Druckera, Johna Kaya, Gary’ego Hamela i CoimbatoreK. Prahalada, Hermanna Simona czy Michaela Portera (tab. 1).
Tabela 1. Miejsce innowacji w koncepcjach przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw Autorzy Najważniejsze elementy koncepcji
P.F. Drucker Istota: poszukiwanie nowych okazji do zaspokajania ludzkich potrzeb oraz sys-tematyczne wysiłki przedsiębiorstwa w celu przekształcenia udanej innowacji w trwałą przewagę
Źródła przewagi konkurencyjnej: przedsiębiorczość oraz innowacje będące jej wynikiem
J. Kay Istota: prawidłowe rozpoznanie potencjału firmy i wybór najlepiej dostosowa-nego do niego rynku zapewnia sukces
Źródła przewagi konkurencyjnej: architektura, reputacja, innowacje, zasoby strategiczne
G. Hamel
i C.K. Prahalad Istota: wykreowanie kluczowych kompetencji w firmie i ciągłe dążenie do pozy-cji lidera pozwala na zdobycie długotrwałej przewagi Źródła przewagi konkurencyjnej: zaspokajanie potrzeb odbiorców poprzez kre-owanie nowych produktów i usług
H. Simon Istota: pionierskość w istotnym aspekcie technologii czy praktyki działania za-pewnia czołową pozycję na rynku
Źródła przewagi konkurencyjnej: strategia innowacyjna
M. Porter Istota: dążenie firmy do wprowadzenia innowacji stanowi nową podstawę kon-kurowania
Źródła przewagi konkurencyjnej: działalność innowacyjna
Źródło: opracowanie własne na podstawie Drucker 1992: 36; Kay 1996: 32; Hamel i Prahalad 1999: 149; Simon 1999: 111; Porter 2001: 202.
Uwzględniając założenia powyższych koncepcji, można na potrzeby dal-szych rozważań przyjąć, że innowacyjność stanowi podstawę budowania przewa-gi konkurencyjnej przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce. Warto przy tym podkreślić, że w obecnych czasach coraz większym zainteresowaniem cieszą się innowacje nietechniczne i społeczne. Działalność innowacyjna powinna zatem stać się generatorem rozwoju każdej organizacji i zostać na stałe wpisana w jego strategię zarządzania i kulturę organizacyjną.
106 Agnieszka Drews