WIDOWISKA/PERFORMANSE UPAMIĘTNIAJĄCE PRZESZŁOŚĆ
Trwające przynajmniej od ponad dwóch dekad olbrzy-mie zainteresowanie przeszłością znajduje odzwierciedlenie w sposobach myślenia ludzi i ich działaniach w przestrzeniach miast. Andrzej Szpociński, nawiązując m.in. do Jerzego Szac-kiego, twierdzi, że zainteresowanie przeszłością, połączone z odnoszeniem się do konkretnych grup społecznych, za-wsze wiąże się z działaniami związanymi z funkcjonowaniem tradycji i że tradycja oglądana z tej perspektywy, stanowi przypadek szerszego zjawiska, jakim jest pamięć społecz-na [Szpociński 2008: 29–30]. O ścisłym powiązaniu poję-cia tradycji z pojęciem pamięci pisało wielu uczonych, m.in. Anthony Giddens, który pojmuje tradycję jako specyficzną postawę wobec przeszłości [zob. Beck, Giddens, Lash 2009: 87–88], czy Marian Golka, który postrzega pamięć społeczną jako pochodną tradycji, a tradycję jako pochodną pamięci społecznej, albowiem – jak pisał – pamięć „dotyczy (…) ele-mentów utrwalonej i odtwarzanej przeszłości”, a tradycja jest kontynuowana dzięki pamięci. Golka dodaje, że „(…) tra-dycja to także nawyki i zachowania, które ze względu na ich automatyzm i bezrefleksyjność nie mieszczą się w obszarze pamięci społecznej. Oznacza to, że te dwa pojęcia w istotny, choć nieprecyzyjny sposób krzyżują się znaczeniowo” [Gol-ka 2009: 36]. Wykorzystując tę bliskość i analogie między pojęciem pamięci i pojęciem tradycji, w niniejszym tekście piszę w kontekstach przeszłości o (re)konstruowaniu tradycji na użytek teraźniejszości, a przykładem uczyniłam bardzo popularne ostatnio spacery po mieście ze słuchawkami na uszach. Przyjmują one postać wydarzenia wizualnego upa-miętniającego przeszłość.
Banałem jest przypominanie, że żyjemy w kulturze spek-taklu, widowiska, przedstawienia. Widowiskowość kultury GRAŻYNA EWA KARPIŃSKA – etnolog i
antro-polog kultury, prof. w Instytucie Etnologii i Antro-pologii Kulturowej UŁ; zajmuje się problematyką miejską, studiami nad przestrzenią, codziennością, przeszłością w krajobrazie miasta i wsi; wydała m.in. Miejsce wyodrębnione ze świata. Przykład łódzkich kamienic czynszowych (2000); redaktor-ka naczelna „Łódzkich Studiów Etnograficznych” – czasopisma Polskiego Towarzystwa
grażynaewakarpińska — przywracaniepamięci: (re)konstruowanietradycjimiejskich
sprawia, że praktyki uobecniania przeszłości nabierają szczególnych form: chodzi o to, by dotknąć, poczuć, doświadczyć [Tarkowska 2012: 30]. Bartosz Korzeniewski zwraca uwagę, że dziś „Więź z przeszłością staje się nie tylko bardziej zindywidualizowana, lecz także bar-dziej emocjonalna i zmysłowa, a co za tym idzie, mniej intelektualna” [Korzeniewski 2010: 88]. Powstają nowe sposoby przeżywania przeszłości: doświadczanie intelektualne zostaje zastępowane, jak ujmuje to Szpociński, zjawiskami wizualizacji kultury [Szpociński 2008: 34], a zwłaszcza takimi jej formami, jak widowiska przeszłości/performansy upamiętniają-ce i pozwalająupamiętniają-ce przeżywać przeszłość, w których mamy „do czynienia z całą gamą wrażeń wzrokowych (i słuchowych), w których konsument poszukuje informacji wizualnej, znaczenia albo przyjemności” [Szpociński 2012: 65]. Badacz podkreśla, że widowiska/performansy od tradycyjnych form upamiętniania przeszłości odróżnia to, że rozgrywają się one w innym rodzaju czasu i w innej przestrzeni.
Ewa Domańska mówi o „zwrocie performatywnym”, czyli o rozumieniu performansu jako, po pierwsze, wykonaniu na żywo, w obecności „widowni”, działań o charakterze te-atralnym lub, po drugie, jako codziennej praktyki życia społecznego, w której się uczestniczy, a przejawiającej się w demonstracjach, paradach, festiwalach czy happeningach, mających charakter powtarzalny i powodujących jakieś pozytywne zmiany w otaczającej rzeczywistości [Domańska 2007: 49, 52–53]. Michał Libera pisze o społecznej pamięci performatywnej, czyli o praktykach, które
nie będąc ani konstrukcją, ani wyrażeniem pamięci, byłyby raczej samym jej działaniem, mechanizmem pamięci. (…) byłyby pamięcią tylko wtedy, gdyby same były stemporalizowane i zdefiniowane przez swą powtarzalność. (…) ponieważ ich stosunek do czasu nie byłby spętany ani wyłącznie przeszłością, ani wyłącznie teraźniejszością, nie byłyby powtarzaniem tych samych treści. Oznaczałoby to, że w ak-tach performatywnych pamięć działa poprzez ciągle modyfikujące się powtórzenia [Libera 2005: 46].
Pamięć performatywna jest to zatem forma „upamiętniania, a więc przekształcania pa-mięci w proces, rozumienia jej jako działania, teatralizacji, widowiska” [Konończuk 2008: 159]. Elżbieta Konończuk zwraca uwagę, że charakter społecznej pamięci performatywnej mają pamięci lokalne, będące formami uczestniczenia w pamiętaniu. Trzeba dodać, przenosząc jej rozważania na przestrzeń miasta, że sposób przedstawienia lokalnych pamięci w tej przestrzeni, który wpisuje się w „zwrot performatywny”, jest formą tradycji uczestnictwa w kształtowaniu miejsca, obrazu jego przeszłości i pamięci o nim następnych pokoleń, uznających, że powin-na istnieć jakaś ciągłość między przeszłością a teraźniejszością [por. Konończuk 2008: 159]. Czynić to można na różne sposoby, a jednym z nich jest akt chodzenia.
Poniżej przedstawię dwa przykłady „chodzonych” projektów, realizowanych w Łodzi i Lublinie, których celem jest upamiętnianie. Są to spacery ze słuchawkami na uszach,
któ-grażynaewakarpińska — przywracaniepamięci: (re)konstruowanietradycjimiejskich
rych uczestnicy aktywnie „odkopując przeszłość”, tworzą jej obraz i pamięć o niej. Spacery te spełniają rolę „wehikułu czasu” i powinny być traktowane jako widowisko/performans stano-wiący taką formę upamiętniania, w której – zgodnie z tym, co proponuje Andrzej Szpociński –
przekraczane są ramy zwykłego myślenia o przeszłości (czyli pewnego rodzaju świadomości histo-rycznej – image) i ewentualnego dawania im – w takiej lub innej formie – wyrazu (komunikowania innym: werbalnym lub ikonicznym, czyli za pomocą picture). W upamiętnianiu poprzez wydarzenie świadomość przeszłości (pewna wiedza) dopełniana jest przez sekwencje zachowań zachodzących w czasie i przestrzeni specjalnie na tę okazję wyróżnionych (konstruowanych, zawłaszczonych), pod-czas gdy w tradycyjnym „zwykłym” doświadczaniu przeszłości nie ma momentu wykraczania poza ramy czasu i przestrzeni potocznej (codzienności) [Szpociński 2012: 65].
Interesujące mnie widowiska reprezentują ten poziom kształtowania obrazu przeszłości, który Korzeniewski nazywa poziomem pamięci publicznej. Zawarte w nim są wyobrażenia o życiu codziennym zwykłych ludzi, które wyszły poza krąg rodziny i są obecne w sferze pu-blicznej, rozpowszechniane przez media i rożnego rodzaju organizacje kultywujące pamięć [Korzeniewski 2010: 89, przyp. 7].
SPACERY ZE SŁUCHAWKAMI NA USZACH
Opisywane przeze mnie projekty polegają na spacerowaniu ze słuchawkami na uszach po wytyczonej przestrzeni w mieście, stosowaniu się do słyszanych wskazówek, słuchaniu nagranych narracji.
„Lublin szeptany” to projekt realizowany przez Stowarzyszenie Homo Faber. Osoba biorąca w nim udział pobiera nagranie ze strony internetowej, udaje się pod Baobab, czyli starą topolę stojącą na placu Litewskim, i po naciśnięciu na odtwarzaczu przycisku „play” w słuchawkach słyszy skierowaną do siebie opowieść. O Lublinie drukarzy, Lublinie wojennym lub Lublinie anarchistów opowiadają mieszkańcy Lublina. „Nie chcemy oprowadzać wszyst-kich. Oprowadzimy każdego z osobna” – zachęcają na stronie internetowej organizatorzy [http://www.szeptany.lublin.pl/Szeptany_Lublin/O_nas.html].
Wystarczy, że wejdziesz na stronę szeptany.lublin.pl, ściągniesz plik dźwiękowego przewodnika do odtwarzacza i założysz na uszy słuchawki. Dzięki temu udasz się na niezwykłą wycieczkę po Lublinie śladami ludzi, którzy opowiadają o tym, jakie miejsca były dla nich najważniejsze w 1989 roku [http://www.hf.org.pl/ao/index.php?id=1291].
grażynaewakarpińska — przywracaniepamięci: (re)konstruowanietradycjimiejskich
Historie będą odtwarzały historie tych ludzi, którzy będą opowiadać je, oprowadzając nas po ich Lu-blinie z lat osiemdziesiątych (…). Będziemy mogli się dowiedzieć, gdzie była drukarnia Solidarności, czy w którym miejscu nasz przewodnik został spałowany (…); (…) [to] pójście do miejsc niebezpiecz-nych – szczególnie nocą i zawsze po drodze możliwy jest kontakt ze zbrodnią i występkiem. To Lublin szeptany, Lublin kryminalny, jakiego nie znamy, a jaki możemy poznać, zaznać dreszczu emocji, iść tropem zła [http://www.hf.org.pl/ao/index.php?id=1291].
Michał Stanowski, opozycjonista lubelski, tak zaczyna swą opowieść skierowaną do spacerowicza:
Chcę cię zabrać w taką podróż, wycieczkę, spacer, po ulicach Lublina z moimi wspomnieniami, z tym jak ten Lublin wyglądał dwadzieścia lat temu, w osiemdziesiątym dziewiątym roku, może trochę wcześniej, kiedy to ja, jako student socjologii, a równocześnie człowiek, który razem z innymi kole-gami i koleżankami zakładał harcerstwo, Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, pierwsze niezależne harcerstwo od wielu, wielu lat, widział te ulice, widział te wydarzenia
[http://www.hf.org.pl/szeptany/stanowski.mp3].
Kazimierz Malinowski mówi:
Witam cię. Nazywam się Kazimierz Malinowski. Chciałbym ci poopowiadać trochę o zdarzeniach sprzed dwudziestu lat, kiedy byłem piękny i młody i miałem jasne oczy, i wierzyłem, że możliwe są szybkie, radykalne zmiany tego, co mnie drażniło i wydawało mi się nie do przyjęcia, kiedy oglądałem to jako młody człowiek [http://www.hf.org.pl/szeptany/kazik.mp3].
W Łodzi spacery artystyczno-performatywne ze słuchawkami na uszach odbywają się na Księżym Młynie – osiedlu wybudowanym w pod koniec XIX wieku przez Karola Scheiblera, łódzkiego fabrykanta, dla robotników zatrudnionych w jego fabryce. Spacerowicz, przemie-rzając z mapą w ręku wytyczoną trasę, słucha opowieści mieszkańców o ich życiu na osiedlu i pracy w fabryce. Po famułach oprowadza Stefek Tkacz – postać fikcyjna, którego narracja została skonstruowana z wielu autentycznych opowieści robotników mieszkających na Księ-żym Młynie i z opowieści wymyślonych przez autorkę projektu.
O, już jesteście. To galancie. (…) Mapę macie? Te guziki – wiecie, jak naciskać? No to w drogę. Acha, ja to Stefan. Stefek. Tkacz. Po famułach was oprowadzę, co i jak pokażę. (…) Tu każdy kąt znam. (…) Tu mieszkałem, tu rodzice mieszkali. Gdzie miałem iść? Ale koniec bajtlowania, podciągać cajgi i lecim. Wdychać zapach cegieł, obmacać, obwąchać, poszlajać się, bo wy tu jesteście przecież, żeby prawdziwe życie poczuć, napatrzeć się, nasłuchać, nadychać. Jak tylko przestaję godać,słuchajta świata wokół,
grażynaewakarpińska — przywracaniepamięci: (re)konstruowanietradycjimiejskich
dychajcie aż po brzuch. Takież prawdziwe dychanie, życie znaczy, wam pokażę i to takie z różnych lat. I historie najróżniejsze. Każda w cegle zamknięta. No, lecim
– tak rozpoczął się pierwszy spacer po robotniczym osiedlu [zob. http://www.ksie-zy-mlyn.pl/ruch-spacery-czerwiec/].
PERFORMANS SPACERÓW ZE SŁUCHAWKAMI NA USZACH Andrzej Szpociński pisał, że:
W tradycyjnych odniesieniach (…) przeszłość jest doświadczana jako niezbywalny składnik codziennej rzeczywistości, jako potoczność, jako świat spraw oczywistych. Wszelkie formy pozaświadomościowe, wychodzące poza czyste „myślenie o…” (…) nie mają na celu nic innego, jak tylko danie świadectwa sobie i innym, że pamiętamy, że mamy świadomość minionej rzeczywistości. (…) Obcowanie z prze-szłością ma tu charakter przede wszystkim myślowy, intelektualny (choć niepozbawiony do końca aury emocjonalnej), da się przełożyć na zespół norm i dyrektyw mających zastosowanie w życiu społecznym [Szpociński 2012: 66–67].
Natomiast nowe sposoby przeżywania przeszłości, urzeczywistnienia „tu i teraz” czegoś, co nie istnieje, mają „wiele wspólnego z doświadczeniem estetycznym, z estetycznym prze-żywaniem świata" [Szpociński 2008: 35]. Powiem zatem, odnosząc te słowa do interesujących mnie form upamiętniających przeszłość, że to, co kiedyś było przeżywane bezpośrednio, zo-stało oddalone w performans spacerów ze słuchawkami na uszach, dzięki czemu spacery dają poczucie uczestniczenia w czymś wyjątkowym, w czymś, jak napisał Szpociński, „co przekracza horyzont teraźniejszości i otwiera się ku czemuś nieznanemu, nowemu. W tym sensie można mówić, że doświadczenie przeszłości otwiera się ku przyszłości” [Szpociński 2008: 35]. Per-formans taki można nazwać historycznym w tym sensie, że on zawsze odwołuje się do historii lokalnej miejsca, a jak wiemy, przede wszystkim w przeszłości ludzie szukają uzasadnienia swej społecznej egzystencji i właśnie legitymizacja z przeszłości zakorzenia ich w miejscach.
Na stronie projektu Pobocze – historie z(a)deptane (spacery performatywne) (2014) prze-czytamy, że Księży Młyn to miejsce, które aktualnie znajduje się w trakcie przemiany. Tu
Odnawiana jest również porwana tkanka społecznego zaufania i wiary, że w końcu może być lepiej, w miejscu od dawna zapomnianym. Lepiej nie tylko dla młodych, ale również dla starszych miesz-kańców tego miejsca. Projekt odkrywa świat zaułków, familiaków, odrapanych klatek schodowych, topoli, potańcówek, strażaków i starej elektrowni. To artystyczna impresja na temat miejsca, które kipi historią, ale tu i teraz również ma wiele do zaoferowania. Spacer jest (…) odkrywaniem na nowo miejsc codziennych, nadpisywaniem/dopisywaniem/odkrywaniem zagrzebanych opowieści. Mity,
grażynaewakarpińska — przywracaniepamięci: (re)konstruowanietradycjimiejskich
opowieści, wspomnienia splecione w godzinną podróż, wpisaną w realną psychogeografię miejsca. To rodzaj doświadczenia przemieniającego świadomość zarówno spacerujących, jak i samego miejsca [http://ksiezy-mlyn.pl/projekt/o-spac.html].
W tym kontekście tradycja i pamięć są formami ekspresji postaw, polegających nie tylko na pośredniczeniu między dawnością i teraźniejszością, lecz również między ludźmi żyjącymi w różnych epokach, albowiem, jak pisał Shils:
Tradycje są poglądami o szczególnej strukturze społecznej. (…) Są poglądami posiadającymi sekwen-cyjną strukturę społeczną. Są poglądami następujących po sobie osób, które już to pozostają ze sobą w stosunkach wzajemnego oddziaływania, już to przynajmniej w stosunku jednostronnej komunikacji (choćby nawet nieciągłej pokoleniowo) [Shils 1984: 36].
Za pomocą pamięci przywoływani są ludzie, określone elementy, wydarzenia i wartości przeszłości, co pozwala wierzyć, że dostęp do przeszłości jest łatwy i osiągalny dla każdego, umożliwia też budowanie powierzchownego poczucia ciągłości historycznej „sprowadzonej do tożsamości znaków, przedmiotów, niekoniecznie zaś – znaczeń” [Sztandara 2001: 36]. Ar-tystyczny spacer po Księżym Młynie to przykład zjawiska, które jest spektaklem, „w trakcie którego dokonuje się przekładu znaczeń” w „potencjał informacyjny kultury współczesnej” – jak by powiedział Roch Sulima [Sulima 1992: 186, 182].
Oto mieszkańcy osiedla, których możemy za Giddensem nazwać strażnikami tradycji [Beck, Giddens, Lash 2009: 90–91], nagrywają swe wspomnienia. Odtwarzając z pamięci daw-ne życie na Księżym Młynie i pracę w fabryce, porządkują tamtą rzeczywistość przez fabułę, odtwarzają jako składną, pozbawioną paradoksów i jednowymiarową, w której bliższa i dalsza przeszłość zlewają się w jedno w tym sensie, że rzadko rozróżniane jest kiedyś bliższe i kiedyś odleglejsze w czasie [por. Kajfosz 2009: 83]. Trafne będzie nazwanie tych zabiegów rekon-strukcją, prowadzącą do nowego uporządkowania zastanych treści. Pojęciem tym posługiwał się prawie sto lat temu John Dewey, charakteryzując stosunek do tradycji. Pisał, że w rekon-strukcji „nieuchronnie dochodzi do przecierania się tego, co wzięte z tradycji, z treściami teraźniejszości, przez co wyłania się odmieniona struktura tradycji, mająca szczególny sens i nowe znaczenie” [Wilkoszewska 2008: 188]. Powiemy zatem: rekonstrukcja to przepracowanie tradycji na potrzeby teraźniejszości.
Oto odsłuchujący nagranie podąża za głosem, wedle słyszanych w słuchawkach wskazó-wek zatrzymuje się w konkretnych miejscach i rozgląda w poszukiwaniu nieusuwalnych woni nieczynnych hali przemysłowych czy materialnych obiektów w postaci starej studni, gołębnika, drewnianych schodów, ławeczki, kawałka bruku, olbrzymiego kamienia pod trzepakiem, czyli szuka dowodów na to, że przeszłość realnie istniała, a zatrzymanie się przy nich, dotknięcie ich – wyzwala emocjonalne, uczuciowe i estetyczne zaangażowanie, tworzy poczucie więzi
grażynaewakarpińska — przywracaniepamięci: (re)konstruowanietradycjimiejskich
z tymi, którzy kiedyś ich używali, patrzyli na nie, opierali się o nie [por. Szpociński 2004: 63–65], prowokuje również zadumę nad losem ludzi mieszkających na Księżym Młynie. Spa-cerujący wchodzi w tamten czas i nawiązuje więź z przeszłymi pokoleniami nie tylko przez obiekty i odkrywanie ich dawności, lecz również poprzez pamięć mieszkańców osiedla oraz – nie zgubmy tego ważnego dla spaceru ze słuchawkami na uszach po Księżym Młynie ele-mentu – poprzez historie wymyślone przez autorkę projektu, Martę Ostajewską, na potrzeby spaceru i traktowane jako przewodnik po śladach przeszłości [Pękala 2008b: 156], ale – jak mówi Ostajewska – „wyrastających z atmosfery miejsca i z opowieści samych mieszkańców” [Spacer… 2014], prowadzi dialog z opowieściami, przeobraża po swojemu przekazywane treści. I tak zostają przekroczone granice między rekonstruowaniem a konstruowaniem, przed czym przestrzegał Baudrillard [Baudrillard2001].
Rekonstrukcja spełnia kilka funkcji. Wedle socjologów „przechowuje świadomość wspólnej przeszłości, tym samym uświęcając tradycję, po drugie – przekazuje wartości i wzory zacho-wań, oraz po trzecie – tworzy uniwersum symboliczne grupy”. Uważają oni, że każda pamięć lokalna składa się z
efektów trzech rodzajów operacji na danych z przeszłości: na odnajdowaniu elementów, na ich rein-terpretacji, na ich regeneracji i włączaniu do interpretacji współczesnych „danych”. Innymi słowy jest procesem przypominania w różnych formach: jest przywoływaniem i interpretowaniem depozytów lokalnych czy ogólnonarodowych wyrażonych materialnie lub zawartych tylko w głowach tych, którzy je przeżywają [Bartkowski, Kurczewska 2007: 515–516].
Uczestnik spaceru po Księżym Młynie słyszy w słuchawkach zestaw wybiórczych narracji o przeszłości uporządkowanej wedle określonych kluczy, które mogą ulegać przemianom; słucha, jakby to ujął Edward Shils, o tych wytworach ludzkiej myśli i wyobraźni, które przez kogoś zostały uznane za warte utrwalenia i odtwarzania ze względu na dawność [Shils 1984: 37], niezależnie od tego, czy prawdziwą czy rzekomą, oraz bez względu na to, czy cechuje je ciągłość i trwałość.
Dodać należy, że (re)konstrukcja jest też rodzajem oferty dla współczesnych: poprzez „powrót” do przeszłości obiecuje się obronę „przed uniformizacją, homogenizacją niszczącą odrębność kultur i indywidualności” [Sztandara 2001: 32] oraz proponuje się nowe jakości kulturowe (wyjście poza wiedzę potoczną, encyklopedyczną) tworzone we wspólnym działa-niu sięgania do tradycji. W przypadku upamiętniania w formie spaceru określenie kształtu przeszłości jest zadaniem, które jest realizowane w trakcie wydarzenia. Jak w innych perfor-mansach, przyjmuje się, „że istnieją obszary przeszłości nieznanej i niedającej się odtworzyć z faktograficzną dokładnością (…), że doświadczanie przeszłości (obcowanie z nią) ma charak-ter procesualny, odkrywana jest tylko cząstkowo i poza widowiskiem nie istnieje” [Szpociński 2012: 67].
grażynaewakarpińska — przywracaniepamięci: (re)konstruowanietradycjimiejskich
SPACERY USYTUOWANE PRZESTRZENNIE
Artystyczne spacery łączy performans przynależny do tej samej grupy widowisk, w których wspominanie i upamiętnianie odbywają się przez działanie w określonych, nieprzypadkowych przestrzeniach miasta, doświadczanych jako pewna treść duchowa i bogactwo sensów, a stają-cych się przestrzeniami wypowiadania. Nieprzypadkowość oznacza tu tradycję zlokalizowaną, nadającą tym, a nie innym miejscom status bycia „naszymi” i określającą treści w nich zawarte jako przesłanie dla teraźniejszości [Bartkowski, Kurczewska 2007: 515]. Przywołam słowa Bar-bary Szackiej: „Usytuowane przestrzennie wydarzenie przestaje być czystą abstrakcją. Poprzez związanie z określonym miejscem potwierdzona zostaje jego prawdziwość i realność. Miejsce wiąże odległe wczoraj z dzisiejszym dniem” [Szacka 2006: 143].
Warto przypomnieć związek przestrzeni, pamięci i wizualności, którego istotę podkre-ślał Pierre Nora, pisząc, że wizualność przestrzeni ma znaczenie dla nowoczesnej pamięci. Zwracał uwagę, że lieux de mémoire tworzone są celowo, dla upamiętniania, dając iluzję wiecz-ności w świecie, w którym brak spontanicznej pamięci [Nora 1989: 12]. Ich wyeksponowanie na potrzeby pamiętania (a tak się dzieje podczas spacerów po mieście ze słuchawkami na uszach) daje wrażenie, że można zatrzymać czas i proces zapominania, unieśmiertelnić coś martwego, zmaterializować coś niematerialnego, albowiem posiadają zdolność metamorfozy, nieustannego odradzania swego znaczenia i nieskończoną ilość rozgałęzień [Nora 1989: 19]. Takie cechy mogą przestrzenie przyjmować dzięki derytualizacji współczesnego świata, pole-gającej na zerwaniu ciągłości w kulturze oraz występowaniu takich zjawisk, jak wizualizacja i teatralizacja[Szpociński 2008: 16].
Yi-Fu Tuan pisał, że miejsca powstają w akcie ich oglądania. Elementami potęgującymi wyrazistość wizualną przestrzeni jest nie tylko architektura, lecz również upływający czas, tworzący żywą pamięć o miejscu, określone wydarzenia, zwyczaje publiczne, a także ludzie kreujący aurę historyczności poprzez świadome działania [Tuan 1987: 217]. Pisał Tuan:
Miasto nie staje się historyczne przez sam fakt zajmowania tego samego miejsca przez długie lata. Przeszłe wydarzenia nie wyciskają piętna na współczesności, jeżeli nie są upamiętniane w historycz-nych książkach, pomnikach, paradach i poważhistorycz-nych lub radoshistorycz-nych obrzędach, uznahistorycz-nych za część ciągle obecnej tradycji [Tuan 1987: 218].
Do takich działań zaliczymy dziś spacer ze słuchawkami na uszach, przez które spaceru-jący słucha opowieści o wydarzeniach, dziespaceru-jących się w konkretnych miejscach, a uznanych przez narratora za ważne lub autentyczne. Chodzenie tworzy przestrzeń wypowiedzi: cho-dzący przez ruch swego ciała przenosi odsłuchiwane narracje w realną przestrzeń, przez którą się przemieszcza (ulice, mosty, place) lub obok których przechodzi, których dotyka, które wącha, na które patrzy (budynki, balkony, pomniki, studnie, drzewa itp.). W nieoficjalnych
grażynaewakarpińska — przywracaniepamięci: (re)konstruowanietradycjimiejskich