Tło rozważań
Ze względu na szczególną atrakcyjność sądownictwa polubow-nego obecnie w naszym kraju zaobserwować można stopniowy, stabilny wzrost zainteresowania właśnie tą drogą rozwiązywania sporów. Istnienie zadowalająco skonstruowanych podstaw proce-duralnych1, funkcjonowanie poza sferą sądownictwa powszechnego, liczne przepisy szczegółowe przewidujące możliwość dopasowania procedury do różnych sfer życia społeczno -gospodarczego2, znaczny wpływ stron na przebieg postępowania przed sądem polubownym, a także sam jego poufny charakter, stanowią między innymi argu-menty przemawiające za wyborem kompromisowego rozwiąza-nia sporu. Szeroko określony zakres zdatności arbitrażowej sporów sprawia, że poddawane pod rozstrzygnięcie sądów polubownych są również sprawy z zakresu stosunków ubezpieczeniowych. Mając na względzie realne utrudnienia dochodzenia tego typu roszczeń na
1 Mowa tu zwłaszcza o art. 1154—1217 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r.
kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. z 2014 r., poz. 101 tj.
2 S. Rogowski: Sądownictwo polubowne w ubezpieczeniach. „Przegląd Ubezpie-czeń Społecznych i Zdrowotnych” 2002, nr 11, s. 26—27.
drodze sądowej, związane ze skomplikowaną i długotrwałą proce-durą, wysokimi kosztami, a zwłaszcza ze znaczną przewlekłością3, można założyć, iż coraz częściej w sprawach tego typu strony będą uciekały się do zawarcia zapisu na sąd polubowny.
Poddanie sprawy pod rozstrzygnięcie sądu polubownego jest efektem zgodnych działań stron. To do nich należy ostateczna decy-zja w przedmiocie reguł, według których toczyć się będzie postępo-wanie przed sądem polubownym — arbitrzy są związani zgodną wolą stron w tym zakresie4. W związku z tym już na wstępie trzeba zadać pytanie: jak należy odnieść się do sytuacji, w której jedna ze stron niejako narzuca drugiej poddanie przyszłych sporów między nimi sądowi polubownemu? Czy można w sposób konkludentny przystąpić do zapisu na sąd polubowny? Czy taki sposób zawarcia zapisu na sąd polubowny nie stanowi wyłączenia autonomii woli strony? Odpowiedzi na te pytania należałoby udzielić mając na uwa-dze fakt, iż immanentną cechą umów z zakresu stosunków ubez-pieczeniowych jest to, że jeden z podmiotów tego stosunku (zakład ubezpieczeniowy) jest w mocy z góry ustalić warunki umowne (ogólne warunki ubezpieczeń), które zawarte będą w umowach ze wszystkimi innymi podmiotami (ubezpieczonymi), nie pozostawia-jąc im jednocześnie możliwości ich negocjacji.
Ogólne Warunki Ubezpieczeń
Stosunki ubezpieczeniowe mają swoje źródło w umowach, które zawierane są dość powszechnie przez podmioty prawa, co polega zwykle na złożeniu oferty przez oferenta z jednej strony i, z drugiej, przystąpieniu do umowy oblata; uzasadnione jest więc podkreśle-nie adhezyjnego charakteru tego typu umów5. Względy praktyczne
3 Ibidem.
4 J. Szpara, M. Łaszczuk: Czy autonomia stron w ustalaniu reguł postępowania przed sądem polubownym jest ograniczona w czasie? W: Księga pamiątkowa 60 -lecia Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie. Red. J. Okolski.
Warszawa 2010, s. 280—292.
5 M. Orlicki: Umowa ubezpieczenia. Warszawa 2002, s. 26 i n.
79 Zapis na sąd polubowny a ogólne warunki ubezpieczeń…
przesądzają o stałym opieraniu umowy ubezpieczenia na uprzed-nio opracowanych ogólnych warunkach ubezpieczeń (dalej o.w.u.), stanowiących wzorzec umowny6. Każdorazowa negocjacja przez zakład ubezpieczeń warunków kontraktów groziłaby dezorgani-zacją jego działalności. Celem usprawnienia procedury zawierania tego rodzaju umów oraz dając wyraz uzasadnionej standaryzacji stosunków ubezpieczeniowych, jednostronnie ustalane są wzorce ogólne, typowe, by na ich podstawie regulować relacje między stro-nami umowy7.
Praktyka tego rodzaju ma swoje podłoże normatywne. Zgodnie z regulacją art. 12a ustawy o działalności ubezpieczeniowej8, nie-zbędne elementy ogólnych warunków ubezpieczeń obowiązkowych obejmują w szczególności: rodzaj ubezpieczenia i jego przedmiot, warunki zmiany sumy ubezpieczenia lub sumy gwarancyjnej (jeżeli ogólne warunki ubezpieczenia taką zmianę przewidują), prawa i obowiązki każdej ze stron umowy ubezpieczenia, zakres odpowie-dzialności zakładu ubezpieczeń, sposób określania sumy odszkodo-wania lub innego świadczenia (jeżeli ogólne warunki ubezpieczenia przewidują odstępstwa od zasad ogólnych), sposób ustalania i opła-cania składki ubezpieczeniowej, metodę i sposób indeksacji składek (jeżeli ogólne warunki ubezpieczenia indeksację przewidują), tryb i warunki dokonania zmiany umowy ubezpieczenia zawartej na czas nieokreślony, sposób ustalania rozmiaru szkody, przesłanki oraz ter-miny, tryb i warunki wypowiedzenia umowy przez każdą ze stron (jeżeli ogólne warunki ubezpieczenia przewidują taką możliwość).
Nie jest to jednak wyliczenie kompletne. Ustawodawca nie wymie-nia tutaj wszystkich elementów ogólnych warunków, które mogą być
6 W. Górski: Ogólne warunki ubezpieczenia — znaczenie prawne. Studia ubez-pieczeniowe, T. 9. Warszawa—Poznań 1987, s. 29.
7 M. Bednarek: System prawa prywatnego. T. 5. Warszawa 2006, s. 541; M. Śmi-giel: Wzorce umów, jako czynnik kształtujący zobowiązaniowe stosunki cywilnoprawne
— ewolucja instytucji. W: O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych.
Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina. Red. E. Gniewek. Kraków 2000, s. 372 i 373.
8 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U.
z 2013 r. poz. 950 t.j.
w nich zawarte, ale ogranicza się jedynie do przykładowego wyli-czenia składników ogólnych warunków ubezpieczeń — takich, które ze względu na swój charakter, dają się ująć w sposób ogólny i abs-trakcyjny9. Pomimo, iż konkretne regulacje zawiera sama umowa, nic nie stoi na przeszkodzie zamieszczeniu w o.w.u. także zapisu na sąd polubowny10.
Zgodnie z art. 12 ust. 3 i 4 wspomnianej wyżej ustawy, postano-wienia ogólnych warunków ubezpieczenia powinny być formuło-wane w sposób jednoznaczny i zrozumiały, a postanowienia ogól-nych warunków ubezpieczenia sformułowane niejednoznacznie interpretuje się na korzyść ubezpieczającego, ubezpieczonego, upo-sażonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia.
W przedmiocie ogólnych warunków wypowiada się także orzecz-nictwo. Sąd Apelacyjny w Poznaniu w uzasadnieniu wyroku z dnia 30 grudnia 2003 r. wskazuje: Ogólne warunki ubezpieczenia wypełniają wiele pozytywnych funkcji. Ani przepisy kodeksu cywilnego, ani ustawy o działalności ubezpieczeniowej nie mogą szczegółowo regulować cało‑
kształtu zagadnień związanych z ubezpieczeniem w każdym z licznych jego rodzajów. Masowość umów ubezpieczenia czyni niemożliwym negocjowa‑
nie przez ubezpieczyciela z każdym klientem szczegółów treści umowy. Dla‑
tego też szczegółowe postanowienia dotyczące konkretnego ubezpieczenia są ustalane w ogólnych warunkach ubezpieczeń. Eliminując niebezpieczeń‑
stwa związane z formułowaniem ogólnych warunków ubezpieczenia, usta‑
wodawca czyni zastrzeżenie, że postanowienia ogólnych warunków ubez‑
pieczenia, sprzeczne z przepisami kodeksu cywilnego dotyczącymi umów ubezpieczenia, są nieważne11.
Kwestię charakteru prawnego o.w.u. należy rozpatrywać mając na uwadze treść art. 384 §1 kodeksu cywilnego12. Ogólne warunki, stosowane indywidualnie przez zakłady ubezpieczeń, zrównane są
9 M. Drzewicki: Ubezpieczenia gospodarcze. Bydgoszcz 2000, s. 108 i n.
10 C. Gawlas, R. Mikulski: Ustawa o działalności ubezpieczeniowej: komentarz.
Warszawa 2001, s. 52 i n.
11 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 grudnia 2003 r., I ACa 1199/03, OSA 2005, z. 5, poz. 22.
12 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny, Dz.U. z 2014 r.
poz. 121 t.j
81 Zapis na sąd polubowny a ogólne warunki ubezpieczeń…
w swej konstrukcji z instytucjami wymienionymi w tym przepisie, tj. warunkami umów, wzorcami umownymi, regulaminami etc. Mają one charakter jedynie postanowień umownych. Co oczywiste, przed wszystkimi rodzajami ogólnych warunków stawiany jest wymóg zgodności z przepisami imperatywnymi, bezwzględnie obowiązują-cymi, obwarowany sankcją nieważności.
Zaznaczyć należy, iż znaczna ilość informacji zawartych zwy-kle w o.w.u. rodzi ryzyko, że ich postanowienia nagminnie mogą być przez konsumentów pomijane lub wręcz ignorowane. Nie jest to praktyka godna pochwały, bowiem zawarcie umowy bez dokład-nego zaznajomienia się z o.w.u. nie zwalnia z ich obowiązywania, a nieznajomość warunków umowy nie może być podniesiona na późniejszej (ewentualnej) drodze procesowej. Jednakże samo zapo-znanie się z ogólnymi warunkami danej umowy również nie sta-nowi gwarancji ochrony interesów ubezpieczonego. Ogólne warunki ubezpieczeń często stanowią gąszcz zupełnie niezrozumiałych okreś- leń dla osoby przystępującej do umowy ubezpieczeniowej, która w przeciwieństwie do zakładu ubezpieczeniowego, nie zajmuje się tą materią profesjonalnie.
Temat jakości tworzonych o.w.u. jest osobną kwestią i wykracza poza zakres niniejszego opracowania. W tym miejscu należy jedy-nie wspomjedy-nieć, iż jest ona jedy-niezwykle zróżnicowana. Nie można jed-noznacznie skwitować pracy zakładów ubezpieczeń podejmowanej celem stworzenia ogólnych warunków ubezpieczeń dobrowolnych jako nierzetelnej, niemniej obfituje ona w liczne błędy natury legisla-cyjnej jak i merytorycznej13. Dodać także należy, że — z uwagi na treść wspomnianego już art. 12 ust 4 ustawy o działalności ubezpieczenio-wej — wszelkie niejasności w sformułowaniach o.w.u. należy tłuma-czyć na korzyść ubezpieczonego14. W razie sformułowania ich treści w sposób nasuwający wątpliwości, skutki obciążają ubezpieczyciela15.
Zasada swobody umów zawarta w art. 3531 kodeksu cywil-nego przesądza, iż strony — w dozwolonych prawnie granicach —
13 M. Drzewicki: Ubezpieczenia gospodarcze…, s. 11.
14 Ibidem.
15 Patrz wyrok z dnia 8 lipca 1997 r., Sąd Apelacyjny w Warszawie I ACa 181/97 Pr.Gosp. 1998/5/41.
mogą kształtować stosunek ubezpieczenia według swojej woli.
Zgodne z prawem jest więc takie ustalenie przez zakład ubezpie-czeń treści o.w.u, które w jak najszerszym stopniu realizuje inte-resy zakładu, chociażby poprzez poddanie przyszłych sporów mię-dzy stronami pod sąd polubowny. Warto zauważyć, że jedynie przy zawieraniu większych kontraktów uwzględnia się indywidulane preferencje przystępującego do umowy, konsumentom nie pozo-stawiając możliwości negocjacji ogólnych warunków ubezpieczeń16. Te bowiem tworzone są abstrakcyjnie, w oderwaniu od konkretnej sytuacji faktycznej.
Zapis na sąd polubowny
Zgodnie z regulacją zawartą w art. 9 ustawy o działalności pieczeniowej, powództwo o roszczenia wynikające z umów ubez-pieczenia można wytoczyć albo według przepisów o właściwości ogólnej albo przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub sie-dziby ubezpieczającego, ubezpieczonego, uposażonego lub upraw-nionego z umowy ubezpieczenia, jeżeli umowa ubezpieczenia lub same o.w.u. nie przewidują innego rozwiązania. Określona w ten sposób miejscowa właściwość sądów powszechnych korzystna jest dla osób ubezpieczonych, w związku z czym odejście od tej zasady, będące konsekwencją zawarcia w o.w.u. zapisu na sąd polubowny, niejednokrotnie osłabia i tak znacznie już nadwątloną pozycję ubez-pieczonego. Przepisy te bowiem stwarzają udogodnienie polega-jące na tym, że ubezpieczony może wybrać sąd miejscowo właściwy według własnego uznania i skierować sprawę do sądu korzystniej dla siebie położonego17.
Należałoby się zastanowić, jak poddanie ewentualnego sporu przez ubezpieczyciela pod rozstrzygnięcie sądu polubownego wpływa na sytuacje prawną ubezpieczonego. Warto poddać pod
16 M. Drzewicki: Ubezpieczenia…, s. 12.
17 M. Jędrzejewska: Komentarz do art. 31 k.p.c. W: Komentarz do kodeksu postę‑
powania cywilnego. Cz. 1. Postępowanie rozpoznawcze. Warszawa 2001, s. 126.
83 Zapis na sąd polubowny a ogólne warunki ubezpieczeń…
rozwagę skutek takiego zapisu, w postaci coraz dalej idącego ogra-niczenia autonomii woli podmiotu przystępującego do umowy ubezpieczeniowej. Trzeba bowiem pamiętać, iż akceptacja o.w.u., w których znajduje się — jako jedno z wielu postanowień — klauzula arbitrażowa, będzie stanowić skuteczne zawarcie umowy arbitrażowej na wypadek zaistnienia sporu między stronami łączą-cego ich stosunku. Jak wskazuje praktyka oraz liczne wyroki sądów18, zapis na sąd polubowny bywa wykorzystywany w celu wyłączenia jurysdykcji sądów powszechnych, co w sposób oczywi-sty stanowi klauzulę niedozwoloną. Problem ten został omówiony w punkcie 4 poniżej.
W polskim ustawodawstwie minimalną treść zapisu na sąd polu-bowny wskazuje art. 1161 ust. 1 kodeksu postępowania cywilnego19 stanowiący ekwiwalent art. 7 ust. 1 zd. 1 UNCITRAL20. Na tej pod-stawie zapis na sąd polubowny musi zawierać bądź to przedmiot sporu, bądź też stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub mógł- by wyniknąć w przyszłości. Dopuszczalne jest bowiem podda-nie pod jurysdykcję sądu polubownego sporu już powstałego albo takiego, który potencjalnie mógłby powstać w przyszłości21.
W swoim założeniu sporządzenie zapisu na sąd polubowny stanowi przejaw autonomii woli stron. Jednak w stosunkach mię-dzy zakładem ubezpieczeń a potencjalnym ubezpieczonym, to ten pierwszy w sposób autonomiczny kształtuje ogólne warunki
18 Wymienić należy chociażby: wyrok z dnia 21 września 2004 r. Sądu Okręgowego w Warszawie — Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, XVII Amc 78/03, LEX 204824; Wyrok z dnia 10 października 2004 r. Sądu Okręgowego w Warszawie — Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, XVII Amc 47/03, LEX 205129; Wyrok z dnia 9 września 2005 r. Sądu Okręgowego w Warszawie
— Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów XVII Amc 51/04, LEX 219203.
19 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. kodeks postępowania cywilnego, Dz.U.
2014, poz. 121 t.j.
20 T. Ereciński, J. Ciszewski: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część czwarta. Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Część piąta.
Sąd polubowny (arbitrażowy). T. 5. Red. T. Ereciński. Warszawa 2006, s. 366—367.
21 A. Budniak: Treść zapisu na sąd polubowny w świetle przepisów polskiego i nie‑
mieckiego postępowania cywilnego — wybrane zagadnienia. „ADR. Arbitraż i Media-cja” 2009, nr 3(7), s. 19—20.
ubezpieczeń, mając możliwość umieszczenia wyżej wymienionego zapisu w ich treści. Podmiot przystępujący do umowy ubezpiecze-niowej ma jedynie prawną możliwość akceptacji o.w.u. i nie może wpływać jednocześnie w żaden sposób na ich zmianę. Jest to więc przejaw faktycznej nierówności pozycji podmiotów zawierających umowę. Co ważne z punktu widzenia niniejszego opracowania, bezskuteczne są postanowienia zapisu na sąd polubowny naru-szające zasadę równości stron, w szczególności uprawniające tylko jedną stronę do wytoczenia powództwa przed sądem polubownym przewidzianym w zapisie albo przed sądem. Ustawodawca pod-kreśla tym samym dwustronny charakter zapisu, którego naru- szenie przez zakład ubezpieczeniowy skutkować będzie nieważ-nością zapisu.
Należy także mieć na względzie, iż kształt postępowania polubownego jest zdeterminowany treścią zapisu na sąd polu-bowny. Sam zapis bowiem, obok postanowień o charakterze obli-gatoryjnym, które w ogóle pozwalają sklasyfikować ową umowę lub klauzulę jako zapis na sąd polubowny, może zawierać szereg postanowień precyzujących kwestie dotyczące przebiegu samego postępowania22.
Celem zawarcia w ogólnych warunkach ubezpieczeń zapisu na sąd polubowny jest między innymi poddanie sporu między stro-nami pod jurysdykcję sądu arbitrażowego. Samo istnienie klau-zuli arbitrażowej nie stanowi jednak przesłanki bezwzględnej ku temu, bowiem sąd powszechny uzna się za niewłaściwy dopiero w momencie podniesienia zarzutu zawarcia umowy poddającej spór pod sąd arbitrażowy23.
W tym miejscu wspomnieć należy, iż w dniu 18 czerwca 2013 r.
został opublikowany pakiet legislacyjny zawierający dyrektywę Par-lamentu Europejskiego i Rady (UE) 2013/11/UE z dnia 21 maja 2013 r.
w sprawie alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenc- kich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy
22 Ibidem.
23 A. Franusz: Zapis na sąd polubowny w kontekście zasady autonomii woli.
„ADR. Arbitraż i Mediacja” 2009, nr 1(5), s. 79.
85 Zapis na sąd polubowny a ogólne warunki ubezpieczeń…
2009/22/WE (dalej: Dyrektywa ADR w sporach konsumenckich)24 oraz rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 524/2013 z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie internetowego systemu rozstrzygania sporów konsumenckich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy 2009/22/WE (dalej: Rozporządzenie ADR w sporach konsumenckich)25.
Zasadniczym celem przyświecającym wskazanej wyżej regula-cji jest przyczynianie się do zapewnienia konsumentom możliwości dobrowolnego składania wniosków o rozstrzyganie sporów z przed-siębiorcami do podmiotów oferujących niezależne, bezstronne, sku-teczne i szybkie metody ich alternatywnego rozwiązywania. Dostęp do efektywnych sposobów rozwiązywania sporów konsumenckich w założeniach jest korzystny także dla przedsiębiorców, którzy skut-kiem tej regulacji uzyskują instrument pozwalający na uniknięcie długotrwałych, a przede wszystkim kosztownych, procesów sądo-wych w sytuacjach spornych z konsumentami. Dlatego też Dyrek-tywa ADR zakłada stworzenie we wszystkich państwach członkow-skich jednolitego systemu pozasądowego rozstrzygania sporów, który obejmie swym zakresem wszelkie zaistniałe na unijnym rynku spory pomiędzy konsumentami a przedsiębiorcami, wynikłe na tle zawartych umów sprzedaży rzeczy lub świadczenia usług, w tym także umów zawartych za pośrednictwem internetu oraz umów transgranicznych.
Implementacja Dyrektywy ADR wymusi również zmiany w zakresie przepisów kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego w zakresie mediacji i sądownictwa polubownego. Zmiany legislacyjne obejmą również ustawę o ochronie konkurencji i
konsu-24 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/11/UE z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenc- kich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy 2009/22/WE, Dz.Urz. UE L 165 z 18 czerwca 2013 r., s. 63.
25 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 524/2013 z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie internetowego systemu rozstrzygania sporów konsumenckich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy 2009/22/WE, Dz.Urz. UE L 165 z 18 czerwca 2013 r., s. 1.
mentów26. Oznacza to, iż ustawodawca europejski reguluje podda-wanie sporów pomiędzy konsumentami a przedsiębiorcami (a więc także pomiędzy ubezpieczonym a zakładem ubezpieczeniowym) właściwości sądów polubownych. W związku z tym w przyszłości można spodziewać się szerokiego zastosowania zapisu na sąd polu-bowny w tego typu stosunkach. Ocenę proponowanych rozwiązań pozostawiamy własnemu osądowi.
Ochrona ubezpieczonego
Oczywiście, należy także wziąć pod uwagę ochronę, jaką został objęty ubezpieczony. Kodeks cywilny zawiera szereg uregulo-wań mających na celu ochronę konsumenta w stosunkach z przed- siębiorcą, a właśnie taką pozycję zajmuje ubezpieczony w sto-sunkach z zakładem ubezpieczeń. Omówić w tym miejscu należy zwłaszcza treść art. 384 i następnych kodeksu cywilnego, z punktu widzenia ewentualnej abuzywności klauzuli arbitrażowej zawartej w ogólnych warunkach ubezpieczeń.
W art. 3853 kodeksu cywilnego wyliczone zostały przykładowe postanowienia umowne, które ustawodawca uznaje za niedozwo-lone27. Lista tych postanowień odpowiada katalogowi typowych klauzul niedozwolonych, które ustawodawca europejski wskazuje w załączniku do dyrektywy nr 93/13/WE z dnia 5 kwietnia 1993 r.
w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich28. Klauzulą niedozwoloną jest takie postanowienie wzorca umow-nego lub umowy zawartej z konsumentem, któremu kumulatyw-nie przypisać można cechy określone w przepisie art. 3851 k.c.: nie
26 Wynika to z założeń projektu ustawy o alternatywnych metodach roz-strzygania sporów; projekt procedowany zgodnie z Wykazem Prac Legislacyj-nych Rady Ministrów, numer ZC39, dostępny pod adresem: https://legislacja.rcl.
gov.pl/projekt/241375
27 M. Orlicki: Umowa…, s 26 i n.
28 Dyrektywa nr 93/13/WE z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczci-wych warunków w umowach konsumenckich, Dz.Urz. WE L 95 z 21.04.1993, s. 29.
87 Zapis na sąd polubowny a ogólne warunki ubezpieczeń…
jest postanowieniem uzgodnionym indywidualnie oraz nie określa w sposób jednoznaczny głównych świadczeń stron, kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami oraz rażąco narusza jego interesy29.
Dla celów niniejszego opracowania szczególne znaczenie ma art.
3853 pkt. 23 k.c., zgodnie z którym w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które wyłą-czają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzyg-nięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy. Stanowi on odpowiednik pkt. 1 lit. q wspomnianego wyżej załącznika, mówiącego o warun-kach umownych, których celem lub skutkiem jest wyłączenie lub ograniczenie prawa konsumenta do wystąpienia z powództwem lub skorzystania z innego środka zabezpieczającego, zwłaszcza zaś żądanie od konsumenta poddania sporów wyłącznie pod arbitraż nieobjęty przepisami prawa, bezprawne ograniczenie dostępności dowodów lub przerzucenie na konsumenta ciężaru dowodu, który w związku ze stosowanym prawem powinna dostarczyć druga strona umowy.
Niemniej jednak, aby klauzule wymienione przykładowo w prze-pisie art. 3853 k.c., a w tym powyższy pkt. 23, mogły zostać uznane za niedozwolone, muszą odpowiadać wymaganiom przewidzianym w treści art. 3851 k.c. W konsekwencji tego, zapis na sąd polubowny umieszczony we wzorcu umownym — ogólnych warunkach ubez-pieczeń — nie musi zostać uznany za niedozwolony. Taka sytuacja jest jednak możliwa, szczególnie w obliczu faktu, że w przypadku wątpliwości powziętych w trakcie oceny danego postanowienia umownego rozstrzygać należy na rzecz uznania ich jako narusza-jących interesy ubezpieczonego. Wymaga tego szczególna ochrona, która należy się konsumentowi występującemu w obrocie z przed-siębiorcą30. Stanowisko takie zajął także Sąd Najwyższy, słusznie
29 A. Kidyba: Kodeks cywilny. Komentarz. T. 3. Zobowiązania — część ogólna.
Red. A. Kidyba. Warszawa 2014.
30 Ibidem.
uznając, że postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia sfor-mułowane niejednoznacznie interpretuje się na korzyść ubezpiecza-jącego, ubezpieczonego, uposażonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia31. W związku z tym klauzula arbitrażowa zawarta w o.w.u. zostanie uznana za niedozwoloną, w szczególności jeśli nie była przedmiotem indywidualnych uzgodnień lub gdy ze wszelkich okoliczności kontekstu sytuacyjnego wynikać będzie, że jej posta-nowienia naruszają równowagę kontraktową pomiędzy stronami umowy ubezpieczenia.
Powyższe oznacza, że co do zasady zawarty w o.w.u. zapis na sąd polubowny jest dopuszczalny, ale podlega kontroli z punktu widze-nia naruszewidze-nia przepisów o klauzulach niedozwolonych i dopiero w pewnych okolicznościach może zostać uznany za bezskuteczny32. Stanie się tak na przykład, jeśli klauzula arbitrażowa wskazuje sąd polubowny działający w strukturach danej organizacji przedsiębior-ców albo też sąd położony w dużej odległości od miejsca zamiesz-kania konsumenta oraz kiedy narzuca się ubezpieczonemu obce prawo bądź wybór sądu polubownego uzależnia jedynie od woli jednej ze stron33.
Konsekwencją zastosowania we wzorcu lub umowie klauzuli odpowiadającej powyższym przesłankom jest bezskuteczność cało-ści jej zapisów, przy jednoczesnym zachowaniu mocy wiążącej pozo-stałych części umowy lub wzorca. Odpowiada to przyznanemu w doktrynie autonomicznemu charakterowi klauzuli arbitrażowej34.
Konsekwencją zastosowania we wzorcu lub umowie klauzuli odpowiadającej powyższym przesłankom jest bezskuteczność cało-ści jej zapisów, przy jednoczesnym zachowaniu mocy wiążącej pozo-stałych części umowy lub wzorca. Odpowiada to przyznanemu w doktrynie autonomicznemu charakterowi klauzuli arbitrażowej34.