W teorii dwojakich mechanizmów kontroli (Double Mechanisms of Control, DMC; Braver, Gray, Burgess, 2007; zob. też: Braver, 2012;
Chiew, Braver, 2017) przyjmuje się, że kontrola poznawcza realizowana jest w dwóch trybach: proaktywnym i reaktywnym. Kiedy sprawowana jest kontrola proaktywna, informacja dotycząca celu lub informacja o kontekście, od której zależy właściwy wybór zachowania w odpowie-dzi na zdarzenie, jest aktywnie podtrzymywana w stanie wzbudzenia, zanim to zdarzenie nastąpi. Służy to odpowiedniemu ukierunkowaniu uwagi, spostrzegania i systemów działania. Kontrola proaktywna polega na antycypowaniu interferencji i jej zapobieganiu. W wypadku kontroli reaktywnej uwaga rekrutowana jest w trybie „późnej korekty” – kiedy już dochodzi do wykrycia konfliktu czy błędu. Przeciwdziałanie inter-ferencji następuje dopiero po jej wystąpieniu.
Neuronalnym podłożem kontroli proaktywnej jest przedłużona antycypacyjna aktywacja w bocznej korze przedczołowej, związana z aktywacją celu działania. To przedłużone wzbudzenie kory przedczo-łowej wymaga fazowego sygnału, który w odpowiedzi na pojawianie się odpowiednich wskazówek kontekstowych jest generowany przez system dopaminergiczny. Kontrola reaktywna wiąże się z przejściową, krótkotrwałą aktywacją bocznej kory przedczołowej związaną z re-aktywacją celów zadania. Może to następować m.in. w odpowiedzi na impulsy z przedniej części kory zakrętu obręczy, która sygnalizuje potrzebę kontroli poznawczej w efekcie wykrycia interferencji, słabej siły reakcji bądź aktywacji reakcji błędnej.
Każdy z tych trybów kontroli ma swoje zalety i ograniczenia, dzięki czemu wzajemnie się uzupełniają. Kontrola proaktywna umożliwia
antycypacyjne przygotowanie się na to, co się wydarzy, a w efekcie szybką i adekwatną reakcję, a także na plastyczną modyfikację planów zachowania w odpowiedzi na zmianę warunków między uformowa-niem intencji a krytycznym wydarzeuformowa-niem, na które należy zareagować.
Kontrola proaktywna jest jednak metabolicznie kosztowna, w sposób ciągły angażuje pamięć roboczą, tym samym utrudniając wykony-wanie zadań w czasie czekania na krytyczne wydarzenie. W kontroli reaktywnej reprezentacje celu są aktywowane tylko w razie potrzeby, co oznacza, że pomiędzy uformowaniem intencji a wykonaniem odpo-wiedniego zachowania zasoby są wolne i realizowane mogą być inne cele. Cel musi być jednak we właściwych warunkach reaktywowany, stąd krytyczna rola wskazówek oraz mechanizmów, za sprawą których ta reaktywacja się dokonuje.
4.2.1. Badania z użyciem zadania AX-CPT
Nasilenie skłonności do stosowania kontroli proaktywnej bądź po-legania na kontroli reaktywnej diagnozowane jest za pomocą zadania AX-CPT (AX – Continuous Performance Test). Należy w nim reago-wać jak najszybciej na drugi bodziec w parze następujących po sobie bodźców, przy czym jedna (wyróżniona) reakcja ma być emitowana tylko wtedy, kiedy po bodźcu poprzedzającym A występuje bodziec testowy X. We wszystkich pozostałych przypadkach (bodziec poprze-dzający nie-A lub bodziec testowy nie-X) powinna być emitowana druga reakcja. Sekwencja AX, w której po wyróżnionej wskazówce pojawia się wyróżniony bodziec testowy, występuje z dużą częstością (zwykle 70%), co prowadzi do wytworzenia skojarzenia między wskazówką A i wyróżnioną reakcją oraz między bodźcem testowym X i wyróżnioną reakcją. W efekcie tego występuje interferencja w dwóch rodzajach prób o stosunkowo niskiej częstości występowania (zwykle 10% każda).
W sekwencji AY, w której wyróżniona wskazówka poprzedza niewy-różniony bodziec testowy (Y oznacza tutaj dowolny bodziec nie-X), wskazówka kontekstowa A wzbudza tendencję do wyróżnionej reakcji, która to tendencja musi być przezwyciężona, kiedy okazuje się, że bodź-cem testowym nie jest X. W sekwencji BX, w której niewyróżniona wskazówka poprzedza wyróżniony bodziec testowy (B oznacza tutaj
dowolną wskazówkę nie-A), informacja kontekstowa niesiona przez wskazówkę musi być użyta do wyhamowania skojarzonej z bodźcem testowym tendencji do wyemitowania reakcji wyróżnionej. Warunkiem kontrolnym jest sekwencja BY, w której ani wskazówka, ani bodziec testowy nie są silnie związane z wyróżnioną reakcją.
Wyniki badań z użyciem zadania AX-CPT pokazują, że osoby starsze przejawiają mniejszą skłonność do stosowania kontroli proaktywnej niż młodzi dorośli (Braver i in., 2001; Braver, Satpute, Rush, Racine, Barch, 2005; Paxton, Barch, Racine, Braver, 2008). Osłabienie kon-troli proaktywnej u osób starszych przejawia się w AX-CPT lepszym niż u młodych dorosłych wykonaniem w próbach AY, czyli w takich próbach, w których reakcja na bodziec wymaga przezwyciężenia ocze-kiwań wygenerowanych po bodźcu poprzedzającym, natomiast gorszym wykonaniem w próbach BX, czyli w takich próbach, w których oczeki-wanie wygenerowane po bodźcu poprzedzającym facylituje poprawną reakcję, ponieważ pomaga przezwyciężyć tendencję do reakcji typowej w odpowiedzi na X, ale błędnej w kontekście wskazówki poprzedza-jącej B. Spójnie z tym wzorem wyników behawioralnych Paxton i in.
(2008) stwierdzili, że po wskazówce, a przed pojawieniem się bodźca testowego, aktywacja w korze przedczołowej jest mniejsza u dorosłych w starszym wieku niż u młodych dorosłych, natomiast po pojawieniu się bodźca testowego – odwrotnie.
4.2.2. Kontrola proaktywna i reaktywna w pamięci prospektywnej
Opozycję podobną do przeciwstawienia kontroli proaktywnej i reaktywnej znajdujemy w analizach dotyczących funkcjonowania pamięci prospektywnej, to znaczy pamięci o tym, żeby w określonych warunkach lub w określonym czasie zrealizować zamiar (np. Bugg, McDaniel, Einstein, 2013; Niedźwieńska, 2013). Przykładem może być pamiętanie o tym, żeby kończąc pracę przy komputerze, zrobić kopie plików na innym nośniku albo żeby o określonej porze dnia zadzwonić do kogoś. Zgodnie z teorią przygotowawczych procesów uwagi i pamię-ci (preparatory attentional and memory processes, PAM; Smith, 2003, 2008) przypomnienie sobie we właściwych okolicznościach o zadaniu
związanym ze zdarzeniem (w powyższym przykładzie: przypomnienie sobie o zrobieniu kopii plików, kiedy kończy się pracę) jest możliwe dzięki procesom przygotowawczym: w szczególności niezbędne jest monitorowanie otoczenia pod kątem wystąpienia wskazówki prospek-tywnej (zdarzenia, z którym związana jest intencja). Monitorowanie wymaga zaangażowania środków poznawczych, które jest pod strate-giczną kontrolą. Teoria wielu procesów (multiprocess theory; Einstein, McDaniel, 2005; Einstein i in., 2005; McDaniel, Einstein, 2000) głosi, że w pewnych okolicznościach przypomnienie sobie intencji po poja-wieniu się wskazówki prospektywnej jest możliwe bez monitorowania – dokonuje się w wyniku spontanicznego wydobycia. Jest to prawdopo-dobne wtedy, kiedy wskazówka i intencja są silnie powiązane w pamięci i wydobycie zamiaru po napotkaniu na wskazówkę może się dokonać na zasadzie odruchowo-skojarzeniowej16.
Według autorów teorii wielu procesów przypomnienie sobie zamiaru bez monitorowania jest bardziej prawdopodobne, kiedy w podstawo-wym zadaniu człowiek kieruje uwagę na te aspekty bodźców, które są ważne dla identyfikacji wskazówki prospektywnej. Na przykład w głównym zadaniu trzeba wskazywać, jakie zawody mają osoby na fotografiach, a zadanie prospektywne wymaga dodatkowej reakcji, kiedy pojawia się fotografia polityka (Niedźwieńska, Kvavilashvili, Ashaye, Neckar, 2017). Takie przetwarzanie nazwano przetwarzaniem centralnym (focal processing). Szanse przypomnienia sobie zamiaru bez monitorowania są znacznie mniejsze w warunkach przetwarzania peryferycznego (nonfocal processing), kiedy to w głównym zadaniu człowiek kieruje uwagę na inne aspekty bodźców niż te, które są ważne dla identyfikacji wskazówki prospektywnej. Na przykład w podstawo-wym zadaniu trzeba wskazywać zawody osób na fotografiach, a zadanie prospektywne wymaga dodatkowej reakcji, kiedy pojawi się osoba w okularach.
Nietrudno dostrzec analogię między monitorowaniem i ideą kontroli proaktywnej oraz spontanicznym wydobyciem zamiaru bez
monitoro-16 Inny możliwy scenariusz prowadzący do przypomnienia sobie zamiaru bez moni-torowania to zareagowanie na specjalne właściwości wskazówki, np. „znaność”
(familiarity) tego bodźca czy nieoczekiwaną łatwość jego przetwarzania (proces-sing fluency), z czym może się wiązać aktywność poznawcza prowadząca do roz-poznania go jako wskazówki prospektywnej.
wania i pojęciem kontroli reaktywnej. McDaniel, Lamontagne, Beck, Scullin i Braver (2013) w badaniach z użyciem fMRI stwierdzili, że w warunku przetwarzania peryferycznego występuje względnie trwa-ła aktywacja w czołowo-ciemieniowym systemie kontroli poznawczej, łącznie z lewą przednią korą przedczołową, a w warunku przetwarzania centralnego występuje chwilowa aktywacja w grzbietowym systemie czołowo-ciemieniowym, ale także w obszarach brzusznych zwykle angażowanych przy przemieszczaniu uwagi w trybie dół–góra i detekcji wyrazistych bodźców związanych z zadaniem, jak np. brzuszna kora ciemieniowa i obręczowo-wieczkowa sieć „wyrazistości” (cingulo--opercular „salience” network).
McDaniel i Einstein (2000) zauważyli, że różnice w wykonaniu zadań dotyczących pamięci prospektywnej między młodymi dorosłymi i dorosłymi w starszym wieku są duże w warunkach przetwarzania peryferycznego, a mniejsze lub nieobecne w warunkach przetwarzania centralnego. Ta obserwacja jest zgodna z hipotezą o słabnięciu z wie-kiem procesów zarządczych, a dodatkowo sugeruje, że mechanizmy spontanicznego przypominania sobie intencji w odpowiedzi na poja-wienie się wskazówki w mniejszym stopniu tracą skuteczność wraz ze starzeniem się człowieka. Przykładem badania, które prowadzi do takich konkluzji, jest eksperyment Mullet i in. (2013, eksp. 1). Uczestnicy wykonywali zadanie leksykalne – należało klasyfikować łańcuchy liter jako słowa bądź nie-słowa. W warunku przetwarzania centralnego nale-żało nacisnąć Q, jeśli w bloku prób w zadaniu leksykalnym pojawi się wskazany wyraz, natomiast w warunku przetwarzania peryferycznego trzeba było nacisnąć Q, jeśli w bloku prób pojawi się wyraz zaczyna-jący się na wskazaną literę. W warunku przetwarzania peryferycznego najstarsi uczestnicy badania (71–85 lat, M = 76,7 roku) wykonywali zadanie prospektywne istotnie gorzej niż młodzi (17–21 lat, M = 18,8 roku). W warunku przetwarzania centralnego nie było istotnych różnic między trzema grupami wiekowymi (młodsza grupa starszych dorosłych obejmowała osoby w wieku 60–69 lat, M = 65,4 roku). Co ważne, tylko w warunku przetwarzania peryferycznego wystąpiły koszty obecności zadania prospektywnego (dłuższe czasy reakcji w zadaniu leksykalnym w bloku prób z zadaniem prospektywnym niż w bloku prób kontrolnych, bez zadania prospektywnego), co jest zgodne z interpretacją, że tylko w tym warunku uczestnicy odwoływali się do monitorowania.
Trzy metaanalizy relewantnych badań (Kliegel, Jäger, Phillips, 2008; Uttl, 2008, 2011) prowadzą jednak autorów do konkluzji, że starsi dorośli wykonują zadania prospektywne gorzej niż młodzi nie tylko w warunkach przetwarzania peryferycznego, ale i centralnego.
Kliegel i in. (2008) stwierdzają przy tym, że w wypadku przetwarza-nia peryferycznego różnice między grupami wiekowymi są większe.
Jeden problem, przed którym stoją badacze chcący wyjaśnić związane z wiekiem różnice w wykonaniu zadania prospektywnego w warunkach przetwarzania centralnego, polega na tym, że również w tych warunkach część uczestników badań może stosować monitorowanie.
Podsumowując, badania nad funkcjonowaniem pamięci prospek-tywnej u osób w różnym wieku wskazują jednoznacznie, że tam, gdzie wykonanie zadania prospektywnego (przypomnienie sobie intencji związanej ze zdarzeniem) wymaga monitorowania, starsi dorośli wypa-dają gorzej niż młodzi. Jest to konkluzja spójna z wnioskami z innych badań, zgodnie z którymi wraz z wiekiem słabnie sprawność procesów zarządczych i skłonność do stosowania kontroli proaktywnej. Mniej oczywista jest odpowiedź na pytanie, czy u osób w starszym wieku gorzej funkcjonują również mechanizmy odpowiedzialne za sponta-niczne (zachodzące bez monitorowania) przypominanie sobie intencji po zaistnieniu krytycznego zdarzenia.