Konwergencja regionalna i wewnętrzna

Obserwowane w Europie różnice regionalne (na poziomie NUTS 2) są większe niż na poziomie krajów (NUTS 0); w 2001 r. w regionie o najniższym PKB per capita wśród państw kandydujących, czyli w województwie lubelskim, odnoto-wano zaledwie 28,6% poziomu średniej UE – dziewięciokrotnie mniej niż w Londynie (za: Geodecki [2006, s. 84]). W krajach „starej” Unii PKB per capi-ta najuboższego w 1995 r. regionu (w Hiszpanii) scapi-tanowiło 58,5% średniej unij-nej, a PKB per capita najbogatszego regionu było 7-mio krotnie wyższe. Róż-nice regionalne w Unii Europejskiej nie są jednakże duże w porównaniu do in-nych regionów świata. Według badań Shankar i Shar [2003, ss. 1426-1428]

13 W latach 1988-1993 cel 1 polityki spójności miał nazwę „wspieranie rozwoju i dostosowanie strukturalne regionów słabo rozwiniętych (zacofanych)”, w latach 1994-1999: „rozwój

w 1996 r. iloraz pomiędzy najbogatszym i najbiedniejszym regionem w Wietnamie wynosił 24,7, w Rosji 21,3, w Chinach i Indonezji był on ponad 11-stokrotny.

W przypadku Unii Europejskiej zróżnicowanie regionalne wśród nowych człon-ków jest zdecydowanie wyższe niż wśród regionów starej 15-stki – por. wykres 4.3.114. Z punktu widzenia procesów konwergencji interesujący jest jednak nie tyle poziom nierówności, co ich dynamika. Podobnie do krajów (por. wykres 4.2.1), proces konwergencji regionalnej zachodzi dla wszystkich regionów Unii (środkowa linia na wykresie 4.3.1), choć nie zachodzi wśród regionów krajów starej 15-stki¹⁵. Niewielki spadek zróżnicowania wśród regionów nowych członków Unii, widoczny od 2005 r. (najwyższa linia na wykresie 4.3.1) może być konsekwencją realizacji w tych regionach polityki spójności. Jednocześnie jednak wewnątrz wielu krajów obserwowano procesy polaryzacyjne, o czym szerzej traktuje podrozdział 4.3.1.

Wykres 4.3.1. Zróżnicowanie (mierzone współczynnikiem zmienności) PKB per capita wśród różnych grup regionów Unii Europejskiej16

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych o PKB per capita w pps z Eurostatu

14 Podobna analiza przeprowadzona dla danych z lat 1995-2001 w artykule Geodecki [2006, s. 84] wskazała również na wyraźniejszy proces konwergencji dla nowych członków (wówczas je-dynie zabiegających o akcesję) niż dla krajów starej 15-stki.

15 Choć brak konwergencji regionalnej jest obserwowany dopiero od lat 80. XX w., czego nie wi-dać na wykresie 4.3.1, a co potwierdzają badania prowadzone w latach 90. przez Barro i Sala-i-Martina [1991], [1992], Mankiwa i in. [1992], które wskazywały że wówczas pomiędzy wszyst-kimi regionami Europy występowała konwergencja.

16 Ze względu na brak danych o regionalnym PKB per capita w pierwszych latach analizy: 1995-1999 dla Węgier, Włoch, Austrii i Finlandii pominięto regiony tych krajów.

30% 35% 40% 45% 50% 55% 1995 2000 2005 2010

228 regionów UE 179 regionów starej 15-stki

4.3.1. Hipoteza Williamsona i konwergencja wewnętrzna

Jak wspomniano powyżej, po rozszerzeniu Unii o nowych członków w 2004 r., nierówności gospodarcze pomiędzy krajami znacznie wzrosły, lecz z roku na rok są coraz mniejsze. Tymczasem badanie nierówności wewnątrz poszczegól-nych krajów nie pokazuje ich zmniejszania – por. tabela 4.3.1.117.

Tabela 4.3.1.1. Średnioroczne tempo zmian (wyliczone dla okresu podanego w drugiej ko-lumnie) wyliczone na podstawie wykładniczego modelu trendu zastosowanego do

współ-czynnika zmienności regionalnych PKB per capita

Kraj Okres Średnioroczne tempo zmian (w %)

nie-równości regionalnych Austria 2000-2010 -1,2 Belgia 1995-2010 -1,3 Bułgaria 1995-2010 9 Czechy 1995-2010 (2003-2010) 1,6 (1,1) Dania 1995-2010 1 Finlandia 2000-2010 2,1 Francja 1995-2010 (1995-2006) 0,6 (0,1) Grecja 1995-2010 (1995-2004) 4,4 (-4,4) Hiszpania 1995-2010 -1,3 Holandia 1995-2010 1,8 Irlandia 1995-2010 1,4 Niemcy 1995-2010 -0,4 Polska 1995-2010 1,6 Portugalia 1995-2010 0,6 Rumunia 1995-2010 3,3 Słowacja 1995-2010 1,6 Słowenia 1995-2010 0,9 Szwecja 1995-2010 -1,1 W.Brytania 1995-2010 0,3 Węgry 2000-2010 2 Włochy 2000-2010 (2006-2010) -0,2

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych o regionalnych PKB per capita z Eurostatu

Z tabeli 4.3.1.1 wynika, że większość krajów odnotowała wzrost nierówności wewnętrznych; najsilniejszy był on w Bułgarii, Grecji (dla której jest to wynik sytuacji po 2004 r.) i Rumunii. Niewiele krajów zanotowało spadek (średni) nierówności; spośród 21 krajów z tabeli 4.3.1.1 było takich tylko 418

: Austria, Belgia Hiszpania, Szwecja, w których spadek nierówności miał podobną war-tość: 1,1 – 1,3% rocznie (co ciekawe, gdyby wyłączyć z analizy ostatnie lata, to Grecja, która wskazywana była wśród krajów o największym wzroście dyspro-porcji dochodowych, byłaby krajem w którym regionalne nierówności zmniej-szały się najszybciej).

Z porównania danych z tabeli 4.3.1.1 oraz wykresów 4.1.6 i 4.3.1 wynika, że o ile można dopatrzeć się większej spójności gospodarczej pomiędzy krajami europejskimi, to nie zawsze towarzyszy temu podobny proces wewnątrz bada-nych gospodarek (brak jest konwergencji wewnętrznej). Jest to dość typowa dla Unii Europejskiej rozbieżność (o której pisano w podrozdziale 1.3.4) – zmniej-szanie zróżnicowania pomiędzy gospodarkami poszczególnych krajów, przy utrwalaniu, lub nawet pogłębianiu zróżnicowań na poziomie regionów (zob. Yuill [2008, s. 33–35]). Jest to szczególnie niepokojący symptom wśród kra-jów-beneficjentów polityki spójności, której środki są wydatkowane właśnie na zmniejszanie różnic wśród regionów NUTS 2. Brak konwergencji wewnętrznej wśród krajów-beneficjentów, spowodował, że Komisja Europejska przyjęła do wiadomości fakt pewnej wymiany pomiędzy procesem konwergencji na naro-dowym i regionalnym szczeblu (por. Perez [2009, s. 512]). Zjawisko to tłuma-czone było m.in. tym, że wewnątrzkrajowe nierówności dotyczące zróżnicowa-nia dochodu pomiędzy regionami są przejściowe, a ze zjawiskiem konwergencji wewnętrznej spotkać się można dopiero na wyższych etapach rozwoju poszcze-gólnych gospodarek. Jest to pogląd znany pod nazwą hipotezy Williamsona [1965]. Teorię tę opisano w podrozdziale 1.3.4, a poniżej zweryfikowano ją w odniesieniu do krajów-członków Unii Europejskiej.

Zgodnie ze wzorem (1.3.4.1), empirycznej weryfikacji hipotezy Williamsona dokonać można za pomocą estymacji parametrów funkcji mającej postać wie-lomianu drugiego stopnia:

(4.3.1.1) y_t α₀α₁x_tα₂x_t²

gdzie: yt – miara dyspersji PKB per capita dla regionów NUTS 2 w danym kraju

notowana przez Eurostat19, xt – krajowe PKB per capita (PKB_pc) w cenach

sta-łych w roku t, t=1995,…,2009.

Poniżej pokazano efekty szacowania powyższego równania (w postaci jedynie znaków i istotności estymatorów) dla krajów-członków Unii Europejskiej.

19Jest to suma absolutnych różnic pomiędzy regionalnym i narodowym PKB per capita, ważona udziałem populacji, zob. http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_r_-e0digdp&lang=en.

Tabela 4.3.1.2. Znaki estymatorów parametrów równania: y=α0+α1x+α2x2*

Kraj

(rok przystąpienia do UE) Oszacowanie przy PKB_pc Oszacowanie przy PKB_pc2

Grupa 1 Belgia (57) +*** -*** Niemcy (57) +*** -*** Holandia (57) +** -** Hiszpania (86) +*** -*** Finlandia (95) +*** -*** Grupa 2 Czechy (04) +*** -*** Polska (04) +*** -*** Wielka Brytania (73) +** -** Irlandia (73) +** -* Grupa 3 Rumunia (07) + - Słowenia (04) + - Słowacja (04) +* - Szwecja (95) + * - * Grupa 4 Bułgaria (07) - +* Dania (73) - + Grecja (81) - +* Francja (57) - + Grupa 5 Portugalia (86) + +

Źródło: obliczenia własne

*Gwiazdki oznaczają poziom istotności: α=0,05***,α=0,1**, α=0,15*

Z tabeli 4.3.1.1 wynika, że zróżnicowanie wewnętrzne PKB per capita w wię-kszości analizowanych krajów można opisać za pomocą krzywej w kształcie odwróconego U (na co wskazuje dodatni znak przy x i ujemny przy x2

). Szcze-gólnie interesujące są oszacowania funkcji 4.3.1.1 dla Polski, gdzie zróżnico-wanie PKB per capita co prawda rośnie (por. tabela 4.3.1.1), lecz wartości es-tymatorów z tabeli 4.3.1.2 wskazują, że może ono niebawem osiągnąć swoje maksimum, po czym, jeśli założyć prawdziwość hipotezy Williamsona, powin-no zacząć spadać20

. Fakt, że zróżnicowanie dochodów w większości analizowa-nych krajów można opisać za pomocą krzywej parabolicznej w kształcie

20 W ten sposób równanie 4.3.1.1 można wykorzystać do tworzenia prognoz zróżnicowania re-gionalnego – prognoz konwergencji wewnętrznej. Przyszłe wartości zmiennej objaśniającej (przyszłe wartości krajowego PKB per capita) można ustalić na podstawie prognoz wzrostu go-spodarczego sporządzanych przez różne instytucje (np. Ministerstwo Finansów stosunkowo czę-sto aktualizuje Wytyczne dotyczące czę-stosowania jednolitych wskaźników makroekonomicznych

bę-wróconego U nie oznacza malejących dysproporcji międzyregionalnych o czym świadczyły wyniki z tabeli 4.3.1.1 (zróżnicowanie wewnętrzne w tych krajach może odzwierciedlać inną część paraboli: rosnącą lub malejącą). Wśród krajów, które charakteryzuje dywergencja wewnętrzna (kraje o dodatnich wartościach tempa zmian nierówności w trzeciej kolumnie tabeli 4.3.1.1) znajdują się takie, dla których wyniki z tabeli 4.3.1.2 wskazują, że wewnątrzkrajowe nierówności mogą być przejściowe i po osiągnięciu maksimum powinny zacząć spadać. Do-tyczy to w szczególności krajów zaliczanych do grupy 2 (w tym Polski) w tabeli 4.3.1.2 (w mniejszym stopniu, ze względu na nieistotne statystycznie parame-try, dotyczy to krajów zaliczanych do grupy 3).