1.3. Rodzaje konwergencji gospodarczej
1.3.4. Konwergencja wewnętrzna i hipoteza Williamsona
Jednym z kryteriów podziału konwergencji jest jej podział wg zakresu teryto-rialnego badań – obszaru statystycznego. Badania konwergencji można prowa-dzić dla krajów i dla mniejszych obszarów statystycznych, które dotyczą naj-częściej regionów NUTS 261. Można tutaj wyróżnić badania, które traktują re-giony NUTS 2 pochodzące z wielu krajów razem (np. konwergencja wśród NUTS 2 dla krajów UE, lub inaczej zdefiniowanej grupy krajów – np. Europy Wschodniej, Krajów Wyszechradzkich itp.), jak i takie, które dotyczą jedynie terytorium danego kraju. W celu rozróżnienia badań prowadzonych dla grupy państw od badań dla regionów jednego państwa rozróżnia się je pojęciowo: na
konwergencję międzykrajową i wewnątrzkrajową62
lub konwergencję
zewnętrz-ną i wewnętrzzewnętrz-ną (por. np. Łaźniewska i in. [2011, s. 5], gdzie tę ostatnią nazywa
się również regionalną i międzyregionalną). Konwergencja wewnętrzna (we-wnątrzkrajowa) może dotyczyć jednostek statystycznych NUTS 2, jak i NUTS 3. Jak piszą jednakże Boldrinii i Cannova [2001, s. 212] o rozmiarach terytoriów podlegających badaniom konwergencji: „należy rozważać
wystar-czająco duży obszar co do wielkości populacji i wystarwystar-czająco heterogeniczny co do wyposażenia w czynniki produkcji”. Wg tych autorów większość
61 Od 1988 r. Wspólnota Europejska posługuje się w operacjach polityki regionalnej jednolitą strukturą jednostek terytorialnych – systemem NUTS. System ten dzieli państwo (NUTS 0) na 5 poziomów podziału regionalnego: NUTS 1 (makroregiony, których w Polsce jest 6), NUTS 2
nów NUTS 3 nie spełnia tych warunków, co nie pozwala traktować ich jako niezależnych obszarów ekonomicznych. Z drugiej strony obszary NUTS 2 od-zwierciedlają czasami kondycję ekonomiczną swojej aglomeracji – w przypadku badań polskich dotyczy to województwa mazowieckiego, dla któ-rego wysokie wskaźniki ekonomiczne charakteryzują głównie aglomerację war-szawską, a nie całe województwo.
Wiele krajów-beneficjentów polityki spójności notuje podobną do Polski roz-bieżność: doganianie średnich europejskich przez gospodarkę całego kraju (konwergencja zewnętrzna) przy jednoczesnym rosnącym zróżnicowaniu go-spodarczym wewnątrz kraju (dywergencja wewnętrzna). Jedną z teorii tłuma-czących brak konwergencji wewnętrznej jest hipoteza Williamsona [1965], zgodnie z którą ze zjawiskiem konwergencji spotkać się można dopiero na wyż-szych etapach rozwoju poszczególnych gospodarek. Dla krajów opóźnionych rozwojowo wzrost dochodów powoduje początkowo wzrost nierówności po-między poszczególnymi regionami. Dzieje się tak ze względu na początkowy szybszy wzrost ośrodków dobrze prosperujących63. W miarę wzrostu docho-dów, wzrost nierówności ma tendencję malejącą (por. np. Gawlikowska-Hueckel, Zielińska-Głębocka [2004, s. 223], Geodecki [2006, s.76]). Graficzne odzwierciedlenie tego procesu nosi nazwę hipotezy odwróconego U – jak na ry-sunku 1.3.4.164.
63 Zgodnie z hipotezą dywergencji (polaryzacji) im bogatszy region (im wyższe techniczne uzbro-jenie pracy), tym szybciej może się rozwijać (tym większy przychód z inwestycji). Dodatkowo, regiony takie przyciągają kapitał ludzki, co pozwala im szybciej i efektywniej wdrażać nowe technologie.
64 Krzywa Wiliamsona do złudzenia przypomina zbudowaną i opisaną 10 lat wcześniej krzywą Kuznetza [1955], który starał się odpowiedzieć na pytanie, czy nierówności wynikające z dystry-bucji dochodu rosną czy maleją w trakcie wzrostu gospodarczego. Kuznetz odpowiada na to py-tanie formułując podobną, do Williamsona, zależność, wg której wzrost w początkowej fazie prowadzi do zwiększenia, a później do spadku nierówności dochodowych czego powodem są m.in. zmiany struktury sektorowej gospodarki, które dokonują się wraz ze wzrostem gospodar-czym (o zastosowaniach krzywej Kuznetza w podobnym, do hipotezy Williamsona, kontekście pisze P. Kumor [2009]).
Rys. 1.3.4.1. Krzywa Williamsona – odwróconego U
Źródło: Davies, Hallet [2002, s. 5]
Wg Williamsona istnieje optymalny punkt dochodów i nierówności regional-nych, w którym realizowane są preferencje społeczne. Osiągnięcie tego punktu jest łatwiejsze w gospodarkach wolnorynkowych (o dużym stopniu decentrali-zacji) i regionalnych (bowiem centralne polityki, przynajmniej na początku sil-nego wzrostu, są nastawione na rozwój ośrodków najsilniejszych – co począ-tkowo powoduje wzrost nierówności regionalnych). Dopiero w dłuższym okre-sie, dzięki dyfuzji i polaryzacji, rozwój ośrodków centralnych, pociąga za sobą rozwój całego regionu, co prowadzi ostatecznie do zmniejszania się dyspro-porcji.
Model empiryczny, pozwalający weryfikować hipotezę Williamsona, polega na oszacowaniu parametrów wielomianu drugiego stopnia (paraboli) postaci:
(1.3.4.1) 2 2 1 0 t t t α αx α x y
gdzie: yt – zmienna reprezentująca zróżnicowanie badanego zjawiska w czasie
(np. współczynnik zmienności PKB pc. w kolejnych okresach t), xt – wskaźnik
wzrostu gospodarczego (PKB pc. w kolejnych okresach t).
Jeżeli estymator parametru α1 jest dodatni, a estymator parametru α2 ujemny, można potwierdzić, że wzrost gospodarczy jest powiązany z jego regionalnym zróżnicowaniem poprzez krzywą w kształcie odwróconego U (paraboliczną).
1.4. Podsumowanie
W literaturze ekonomicznej brak jest jednoznacznego rozstrzygnięcia co do ist-nienia i źródeł konwergencji gospodarczej. Podobnie jest w tej pracy – opisane koncepcje ekonomiczne i wynikające z nich argumenty za i przeciw konwer-gencji dają negatywną odpowiedź na pytanie o jednoznaczną definicję, czy ist-nienie tego zjawiska, choć są teoretycznym uzasadist-nieniem badań konwergencji w rozdziałach empirycznych.
Również intensywnie prowadzone badania empiryczne nie dostarczają jedno-znacznych wniosków co do istnienia konwergencji gospodarczej, co więcej, są one nawet czasami ze sobą sprzeczne. Wynika to między innymi z mnogości koncepcji i metod pomiaru tego zjawiska – w literaturze przedmiotu funkcjonu-ją określenia: stochastyczna, deterministyczna, beta-, sigma-, gamma-konwergencja; konwergencja do stanów równowagi; konwergencja gospodarcza (dochodowa, technologiczna), społeczna, przestrzenna (a także ostatnio zrów-noważonego rozwoju); konwergencja sektorowa czy klubowa. Określenia te do-tyczą różnych kryteriów podziału konwergencji i są jedną z przyczyn różnych (także sprzecznych) wyników tylko na pozór tego samego zjawiska. Z rozważań z niniejszego rozdziału wynika, że w celu uporządkowania tych pojęć (i czę-ściowej realizacji pierwszego głównego celu pracy) należy wyróżnić (przy-najmniej) następujące kryteria podziału zjawiska konwergencji.
1. Obszar tematyczny badań konwergencji i związany z nim rodzaj użytego indykatora (wskaźnika, miernika, zmiennej, cechy). Jeżeli badaną cechą jest PKB per capita lub inne indykatory aktywności gospodarczej (o których szerzej traktują podrozdziały 1.3.1-1.3.3), to mówimy o konwergencji
go-spodarczej (ekonomicznej) – najczęściej weryfikowanej koncepcji w
litera-turze przedmiotu ze względu na jej duże powiązania z teoriami wzrostu go-spodarczego i wynikającymi z nich implikacjami (np. dla prowadzonej poli-tyki gospodarczej). Badaną zmienną może być jednakże dowolna cecha charakteryzująca wiele innych, niż jedynie gospodarka, płaszczyzn życia. W szczególności realizowana w ramach polityki regionalnej UE – polityka spójności, dąży do podwyższenia poziomu, nie tylko spójności gospodar-czej, ale również społecznej i terytorialnej (przestrzennej), co jest często przyczynkiem do badań konwergencji społecznej, czy terytorialnej. Obszar badań w niniejszej książce odnosi się do szeroko pojętej konwergencji go-spodarczej65. „Szerokość” pojęcia dotyczy zakresu badanych indykatorów gospodarczych, który zawiera nie tylko najpopularniejszy wskaźnik PKB
65 Wątek konwergencji społecznej i przestrzennej był rozważany w innych pracach autorki (por. Kusideł, Górniak [2012], Kusideł [2010b], Kusideł [2013a], Kusideł [2013b]).
per capita, lecz również wydajność pracy oraz łączną produktywność czyn-ników produkcji66
.
Należy jednocześnie podkreślić, że w ramach konwergencji gospodarczej funkcjonują dwa zasadnicze i całkowicie odmienne sposoby jej rozumienia:
konwergencja nominalna (dotycząca spełnienia przez poszczególnych kraje
tzw. kryteriów z Maastrich, o których pisano na początku tego rozdziału) oraz konwergencja realna (dotycząca przemian gospodarczych doprowa-dzających do większej zbieżności badanych gospodarek), której dotyczy ni-niejsza praca.
2. Zasięg terytorialny badań i rodzaj jednostek statystycznych NUTS. Badania konwergencji prowadzone są dla krajów – jednostek statystycznych NUTS 0 (between-country convergence), jak i dla regionów – jednostek staty-stycznych NUTS 2 (rzadziej NUTS 3) – wówczas mówimy o konwergencji
regionalnej (międzyregionalnej). Badania regionalne można prowadzić dla
regionów wielu krajów jednocześnie, jak i regionów wewnątrz jednego kra-ju. W tym drugim przypadku mówimy o konwergencji wewnętrznej
(within-country convergence), która jest również rodzajem konwergencji
regional-nej (międzyregionalregional-nej), lecz w ramach jednego kraju – takie badania są prowadzone w niniejszej książce.
3. Metodologia pomiaru konwergencji, która dzieli to zjawisko na konwergen-cję: beta (absolutną i warunkową), sigma, gamma, stochastyczną i do sta-nów równowagi67. O rodzajach tych traktuje szerzej rozdział 2.
4. Homogeniczność badanej grupy. Jednym z głównych założeń zaistnienia procesu konwergencji jest podobieństwo (przynajmniej co do pewnych po-czątkowych warunków) badanych gospodarek (dlatego łatwiej jest osiągnąć konwergencję gospodarczą w skali Europy niż w skali świata – por. roz-dział 4). Na początku drugiej połowy lat 90. XX w. (por. Durlauf, Johnson [1995], Galor [1996]) pojawiła się koncepcja klubowej konwergencji (club
convergence), zgodnie z którą tylko pewne grupy (kluby, klastry)
regio-nów osiągają konwergencję, podczas gdy pomiędzy klubami, pomimo, że charakteryzują ten sam obszar statystyczny (np. to samo państwo), mogą
66 Różnice terminologiczne (konwergencja dochodowa, wydajnościowa, TFP) mogłyby być wła-ściwie pominięte, bowiem wszystkie tego rodzaju badania można nazwać wspólnym mianem ba-dań konwergencji gospodarczej, ze względu na fakt, że badane zmienne (PKB per capita, wydaj-ność pracy, TFP) charakteryzują gospodarki regionów – w odróżnieniu od konwergencji spo-łecznej i przestrzennej. Niemniej dla zapewnienia większej przejrzystości pracy wprowadzono rozróżnienie pomiędzy konwergencją dochodową (poprzez badania regionalnych PKB per capi-ta), wydajnościową (wydajność pracy) i technologiczną (łączna produktywność czynników pro-dukcji).
zachodzić procesy dywergencji. W literaturze przedmiotu wspomina się w tym kontekście o konwergencji globalnej i lokalnej (klubowej).
5. Podział badanej gospodarki na sektory gospodarcze i badanie konwergencji nie tylko na poziomie zagregowanym, lecz również w poszczególnych sek-torach – jeśli takiego podziału dokonano (jak w podrozdziale 3.4), to można mówić o konwergencji sektorowej.
Powyższy podział pozwala na częściową realizację pierwszego głównego celu pracy: uporządkowania i sklasyfikowania różnych rodzajów konwergencji oraz pokazuje, że nie istnieje jednoznaczna definicja tego zjawiska (co jest odpowie-dzią na pierwsze szczegółowe pytanie badawcze). Można się w związku z tym domyślać (co zostało empirycznie potwierdzone w rozdziale 3), że w zależności od przyjętej definicji konwergencji, wyniki weryfikacji hipotezy o występowa-niu tego zjawiska mogą być inne, co jest odpowiedzią na następne pytanie ba-dawcze, postawione w kontekście realizacji jej pierwszego celu. Odpowiedź na kolejne, z tej serii, pytanie szczegółowe – o teorie, które wyjaśniają źródła i na-turę zjawiska konwergencji starano się zawrzeć w podrozdziałach 1.1-1.2 oraz 1.3.2, gdzie przywołano dwie koncepcje: neoklasyczną i endogenicznego wzro-stu, które reprezentują dwa przeciwstawne bieguny, jeśli chodzi o konwergencję gospodarczą jako konsekwencję wzrostu gospodarczego.