Konwergencja sektorowa

Struktura sektorowa gospodarki jest jednym z czynników decydującym o kon-wergencji. Boldrin i Canova [2001, s. 211] stwierdzają, że szczególnie udział rolnictwa jest jednym z głównych czynników które mają wpływ na rozwars-twienie regionalnych dochodów – dywergencję. W artykule Gorzelaka [2008, s. 76] można przeczytać, że należy spodziewać się procesów koncentracyjnych w przypadku wysokich segmentów gospodarki, w których przewagę uzyskuje się dzięki innowacjom oraz procesów konwergencyjnych w przypadku seg-mentu niskiego (w którym dąży się do uzyskania przewagi komparatywnej – wytwarzaniu po niskich kosztach).

Z badań Kolko [1999] wynika, że usługi wykazują tendencje koncentracyjne w przeciwieństwie do pozostałych sektorów, a w badaniu Doyle i O’Leary’ego (prowadzonego dla 11 krajów UE i lat 1970-1990) potwierdzono dywergencję

54 Por. Welfe [2004, s.26].

55 Sposób wyliczenia indeksu edukacyjnego dla województw Polski podaje praca Kusideł [2013a], zaś liczbę pracujących z wykształceniem wyższym (w przekroju województw i sektorów gospodarki) otrzymano dzięki indywidualnym ankietom z BAEL (Badanie Aktywności Ekono-micznej Ludności).

w sektorze rolniczym i przemysłowym i konwergencję w usługach⁵⁶. Również w badaniu Bernarda i Jonesa [1996] stwierdzono brak konwergencji w produkcji przemysłowej i silną konwergencję w sektorze usług⁵⁷. Podobny wniosek wysnuli Le Gallo i Dall’erba [2007, s. 506] badając regiony NUTS 2 w UE (pokazują oni brak konwergencji dla sektora przemysłowego, w przeciwieństwie do sektora usług). Generalnie, we wszystkich cytowanych badaniach, można odnaleźć wspólny wniosek, że większy stopień konwergencji występuje na poziomie zagregowanym niż sektorowym58

.

W badaniach ekonomicznych określających poziom rozwoju lub innowacyjno-ści gospodarki stosuje się różne mierniki. Jednym z podejść jest tzw. teoria trzech sektorów, która stwierdza, że kraje lub regiony znajdujące się na wyż-szych etapach rozwoju, charakteryzują się relatywnie wysokim udziałem sekto-ra usługowego (sektor III), niskim udziałem sektosekto-ra rolniczego (sektor I) i umiarkowanym udziałem sektora przemysłowego (sektor II). O ile wątki związane z rolą poszczególnych sektorów gospodarczych można odnaleźć na-wet w odległej historii ekonomii, to główna teoria trzech sektorów powstała w latach trzydziestych XX wieku. Za twórców badań nad prawidłowościami rozwoju trzech głównych działów gospodarki uznaje się ekonomistów: A. Fishera, C. Clarka i J. Fourastié’a⁵⁹. Według tych autorów rozwój gospodarczy

56 Autorzy znaleźli wytłumaczenie tego faktu w przemianach strukturalnych: zmiany strukturalne w udziale sektorowego zatrudnienia stanowiły 50-66% całej stopy wzrostu zbieżności (konwer-gencji) zagregowanej produktywności. Kraje o niskiej produktywności zagregowanej najbardziej skorzystały na przemianach strukturalnych.

57 Na tej podstawie stwierdzono, że to sektor usług, a nie przemysł, doprowadził do ogólnej kon-wergencji. W artykule Wei-Kang Wonga [2006] pokazano, że nie tylko konwergencja w usłu-gach, ale również w rolnictwie powoduje, że biedniejsze kraje OECD rozwijają się szybciej niż bogatsze.

58 Z badania Dollara i Wolffa [1988] wynika, że dotyczy to każdego poziomu agregacji (nie tylko narodowego), bowiem odkryto, że konwergencja produktywności pracy jest wyższa dla całego sektora przemysłowego niż dla jego poszczególnych działów.

59 Wspomniani badacze nieco inaczej definiowali poszczególne sektory. Podstawą podziału stwo-rzonego przez Allana Fishera był wskaźnik dochodowej elastyczności popytu, wg którego do sek-tora I należały gałęzie wytwarzające dobra pierwszej potrzeby o wskaźniku elastyczności poniżej 0,5, do sektora II należały gałęzie produkujące dobra o elastyczności między 0,5 a 1, zaś do sek-tora III zaliczył on gałęzie produkujące dobra luksusowe, o elastyczności dochodowej powyżej 1 (taki podział zawężał się wszak jedynie do dóbr konsumpcyjnych oraz był nieodporny na zmia-ny zakresów trzech sektorów, które dokozmia-nywały się pod wpływem zmian dochodów). Colin Clark zaproponował nazwy dla sektorów I, II, III: rolniczy, przemysłowy i usługowy, a za pod-stawę klasyfikacji przyjął prawo malejących (w sektorze rolniczym) lub rosnących (w sektorze przemysłowym) przychodów. Podkreślał, że produkcja rolnicza polega na pozyskiwaniu zasobów przyrody, a przemysłowa na ich przetwarzaniu. Zauważył również, że towary rolnicze i

przemy-narodów wynika głównie ze zmieniającej się roli poszczególnych sektorów w procesie kształtowania gospodarek – por. rys. 1.3.3.1.

Rys. 1.3.3.1. Ewolucja przekształceń trójsektorowej struktury zatrudnienia

Źródło: E. Kwiatkowski [1980, s. 98]

Zgodnie z trójsektorową teorią zatrudnienia (por. Kwiatkowski [1980, s. 100]), należy wymienić następujące stadia rozwoju gospodarczego cywilizacji:

1) stadium cywilizacji pierwotnej, które trwało do około 1800 r., kiedy to go-spodarki rozwijały się stosunkowo wolno i kiedy dominował udział za-trudnienia w sektorze I; rewolucja przemysłowa, szybki wzrost produkcji i poprawienie się poziomu życia umożliwiły przejście do wyższego sta-dium rozwojowego,

2) stadium okresu przejściowego⁶⁰, na który składają się: faza startu (kiedy to następuje dynamiczny wzrost zatrudnienia w sektorze II, czemu towarzy-szy powolny wzrost jakości życia społeczeństwa), faza ekspansji (maksy-malne zatrudnienie w przemyśle, czemu towarzyszy wzrost jakości życia i, dzięki dynamice postępu technologicznego, wydajności pracy), faza

obrotowi handlowemu, natomiast sektor usługowy charakteryzuje się produkcją dóbr niematerial-nych, których transport nie jest możliwy (podobne kryterium stanowi podstawę podziału sekto-rowego w modelu HERMIN). Jean Fourastié za podstawę podziału gospodarki przyjął dynamikę postępu technicznego, zgodnie z którą sektor I, II, III charakteryzuje się odpowiednio umiarko-waną, silną i słabą dynamiką postępu technicznego, por. Kwiatkowski [1980]. Współcześnie pod-stawą podziału na sektory gospodarcze jest Polska Klasyfikacji Działalności (PKD), o której sze-rzej traktuje rozdział 3.1.4.

pełnienia (kiedy to w sektorze II następuje spadek zatrudnienia, które dyna-micznie rośnie w sektorze III),

3) stadium cywilizacji tercjarnej, kiedy to sektor III ma dominujące znacznie; stadium to może charakteryzować się nawet 80% udziałem usług w ogólnym zatrudnieniu i może wystąpić w najbardziej rozwiniętych kra-jach około 2020 roku (udział usług w Luxemburgu osiągnął już ten próg). Historia krajów europejskich dowodzi słuszności teorii trzech sektorów w kwe-stii jej przełożenia na poziom rozwoju gospodarczego (i, pośrednio, na poziom zaawansowania technicznego). Otóż kraje, w których można zaobserwować re-lacje pomiędzy sektorami takie, jak w trzeciej części rysunku 1.3.3.1, są krajami o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Luksemburg, Belgia, Holandia, Francja, Niemcy, Dania, Wielka Brytania, Szwecja to kraje o najwyższym, po-nad 70%, udziale zatrudnienia w usługach oraz udziale pracujących w rolni-ctwie poniżej 5% (w Luksemburgu udział pracujących w usługach wynosi na-wet 80%, przy zaledwie 2% zatrudnieniu w rolnictwie).