Koszty bezpośrednie i pośrednie systemu zarządzania środowiskowego

System zarządzania środowiskowego oprócz korzyści generuje również sze-reg kosztów, które są związane bezpośrednio lub pośrednio z jego wdrożeniem oraz funkcjonowaniem i doskonaleniem. Częstokroć koszty pośrednie znacznie przewyższają bezpośrednie, gdyż te pierwsze związane są ze zmianami techno-logicznymi, zakupem dodatkowej aparatury, sprzętu czy urządzeń ochronnych.

W celu wyodrębnienia najbardziej kosztownych elementów związanych z wdro-żeniem i funkcjonowaniem SZŚ zwrócono się do badanych przedsiębiorstw o ocenę kosztów bezpośrednio i pośrednio związanych z implementacją SZŚ oraz o ocenę kosztów związanych z funkcjonowaniem i doskonaleniem systemu.

Zaproponowanym, potencjalnym kosztom przedsiębiorstwa przypisywały ocenę od 0 – składnik kosztów nie wystąpił, do 5 – bardzo duży składnik kosztów.

Ocenę kosztów bezpośrednio związanych z wdrażaniem SZŚ przedstawiono na rys. 23.

Średnia ocena 4,00 2,77

1,94 2,03

3,31 3,14 2,09

2,00 2,46

0 1 2 3 4 5

koszt certyfikacji koszt opracowania dokumentacji SZŚ koszty przeglądów kierownictwa koszty audytów wewnętrznych koszty audytów zewnętrznych koszty szkoleń załogi koszt wynagrodzenia pełnomocnika ds. SZŚ koszt wstępnego przeglądu środowiskowego koszt usług firmy doradczej

Rys. 23. Ocena kosztów bezpośrednio związanych z wdrożeniem SZŚ w badanych przedsiębiorstwach

Źródło: badania własne.

Za najbardziej kosztowny element związany bezpośrednio z procesem wdra-żania SZŚ badane przedsiębiorstwa uznały certyfikację systemu – średnia ocena tego elementu wyniosła 4,0. Za stosunkowo kosztowne uznano również audyty zewnętrzne (3,31) oraz szkolenia załogi (3,14). Mniej kosztowne okazały się:

opracowanie dokumentacji systemowej (2,77) oraz usługi firmy doradczej (2,46). Natomiast za najmniej kosztowne badane przedsiębiorstwa uznały odpo-wiednio: koszt wynagrodzenia pełnomocnika ds. SZŚ (2,09), koszt audytów wewnętrznych (2,03), koszt wstępnego przeglądu środowiskowego (2,00) oraz koszt przeglądów kierownictwa (1,94).

Ocena poszczególnych elementów kosztów bezpośrednich skłoniła do postawienia pytania, czy istnieje różnica w średnich ocenach składników kosztów pomiędzy grupami przedsiębiorstw wyróżnionymi na podstawie zmiennych charakteryzujących badane organizacje. W celu porównania śred-nich ocen kosztów bezpośredśred-nich względem wielkości przedsiębiorstw (ma-łe/średnie i duże) przeprowadzono test różnic t-Studenta (tab. 9, aneks 3).

Ponieważ w przypadku średniej oceny kosztu bezpośredniego: certyfikacja test Levene’a wskazał na brak jednorodności wariancji w porównywanych grupach, zatem weryfikację hipotezy zerowej zakładającej równość średnich przeprowadzono przy użyciu testu Cochrana-Coxa. Poziom

prawdopodobień-stwa testowego wyniósł 0,0529 i był wyższy od przyjętego poziomu istotności α = 0,05, zatem brak było podstaw do odrzucenia postawionej hipotezy. Nato-miast na poziomie istotności α = 0,1 hipotezę zerową, zakładającą równość śred-nich dla zmiennej koszt bezpośredni: certyfikacja, w grupie przedsiębiorstw małych i średnich oraz dużych, odrzucono. Średnią ocenę tego kosztu wraz z od-chyleniem standardowym oraz 95% przedziałem ufności dla średniej przedstawia rys. 24.

powyżej 250 zatrudnionych

do 250 zatrudnionych Wielkość przedsiębiorstwa 2,6

2,8 3,0 3,2 3,4 3,6 3,8 4,0 4,2 4,4 4,6 4,8

KB-certyfikacja

Średnia ±Błąd std ±1,96*Błąd std

Rys. 24. Wykres ramka-wąsy dla średniej oceny kosztu bezpośredniego: certyfikacja względem wielkości przedsiębiorstw

Źródło: badania własne.

Zachodzące na siebie wąsy (reprezentujące 95% przedział ufności dla śred-niej) mogą świadczyć o słuszności decyzji na temat braku podstaw do odrzuce-nia hipotezy o równości średnich (dla α = 0,05). Przedsiębiorstwa zatrudodrzuce-niające powyżej 250 osób uznały koszt certyfikacji za wyższy, w porównaniu do jego oceny dokonanej przez przedsiębiorstwa małe i średnie. W przypadku ocen po-zostałych składników kosztów bezpośrednich brak było podstaw do odrzucenia hipotez o równości średnich w porównywanych grupach. Kolejną grupą kosztów wyodrębnionych w badaniu i poddanych ocenie przedsiębiorstw były koszty związane pośrednio z procesem wdrażania SZŚ. Średnią ocenę tej grupy kosztów przedstawiono na rys. 25.

Średnia ocena 2,79

3,21 2,97 1,15

1,48 2,52

0 1 2 3 4 5

koszty eksploatacji  urządzeń ochronnych  koszty  modernizacji przedsiębiorstwa i podjętych

inwestycji 

koszty związane z oceną oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko 

koszty doposażenia sal szkoleniowych, utworzenie nowych sal

koszty zmiany organizacji firmy (zmiany kadrowe) koszty zmian w technologii wytwarzania 

Rys. 25. Ocena kosztów pośrednio związanych z wdrożeniem SZŚ w badanych przedsiębiorstwach

Źródło: badania własne.

Spośród zaproponowanych kosztów, które uznano za pośrednio związane z procesem wdrażania SZŚ, badane przedsiębiorstwa najbardziej odczuły ko-nieczność modernizacji przedsiębiorstwa i podjętych inwestycji. Na sześciostop-niowej skali wymieniony składnik kosztów uzyskał średnią ocenę wynoszącą 3,21. Znacznym kosztem dla ankietowanych podmiotów była ponadto koniecz-ność prowadzenia oceny oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko, co wiązało się z koniecznością zakupu dodatkowej aparatury pomiarowej. Temu składnikowi kosztów przedsiębiorstwa przypisały średnią ocenę 2,97. Kolejnymi składnikami kosztów pośrednich były: eksploatacja urządzeń ochronnych (2,79) oraz zmiany dotyczące technologii wytwarzania (2,52). Za mniej kosztowne badane przedsiębiorstwa uznały: zmiany organizacji firmy (1,48) oraz doposaże-nie czy wyposażedoposaże-nie sal szkoleniowych (1,15).

Test różnic t-Studenta nie wykazał występowania istotnych statystycznie różnic w średnich ocenach kosztów pośrednio związanych z procesem wdrażania systemu względem wielkości przedsiębiorstw (tab. 10, aneks 3). Natomiast względem sekcji PKD różnice w średniej ocenie kosztu pośredniego: zmiany technologii (tab. 11, aneks 3) okazały się istotne statystycznie. Oznacza to, że ocena kosztu pośrednio związanego z procesem wdrażania systemu ISO 14001, jakim jest konieczność wprowadzenia zmian w technologii wytwarzania, różniła się w zależności od sekcji PKD przedsiębiorstw. Średnią ocenę tego składnika kosztów pośrednich wzglę-dem sekcji PKD wraz z poziomem istotności różnic między średnimi w porów-nywanych grupach przedstawiono w tab. 15.

Tabela 15. Test NIR dla zmiennej koszt pośredni: zmiany technologii względem sekcji PKD Test NIR; Zmienna grupująca: Sekcja PKD

Rodzaj działalności {1}

M=2,5000 {2}

M=3,0000 {3}

M=0,5000

F {1} — 0,5401 0,0677

C {2} 0,5401 — 0,0044^a

D {3} 0,0677 0,0044^a —

a na poziomie 0,05.

Źródło: badania własne.

Najwyższą średnią ocenę analizowanemu składnikowi kosztów pośrednich przypisały przedsiębiorstwa działające w sekcji C, a najniższą w sekcji D. Róż-nica pomiędzy średnimi ocenami tego kosztu w grupie przedsiębiorstw działają-cych w sekcjach C i D okazała się istotna statystycznie i zadecydowała o odrzu-ceniu hipotezy zakładającej równość średnich w porównywanych grupach. Gra-ficzną interpretacją średnich ocen tego składnika kosztów względem sekcji PKD jest rys. 26.

Wykres średnich i przedziałów ufności (95,00%)

F C D

Sekcja PKD -1

0 1 2 3 4 5 6

Wartości

Koszty zmian technologii

Rys. 26. Średnia ocena kosztu pośredniego: zmiany technologii względem sekcji PKD przedsiębiorstw

Źródło: badania własne.

Jednym z wymagań normy ISO 14001 jest utrzymanie i ciągłe doskonalenie wdrożonego SZŚ tak, aby dzięki jego funkcjonowaniu przedsiębiorstwo trwale uzyskiwało obniżanie presji na środowisko, co w dłuższej perspektywie będzie korzystne nie tylko dla otoczenia, ale będzie miało wpływ na wyniki ekonomicz-ne podmiotu. Utrzymanie i doskonalenie systemu wiąże się z ponoszeniem nakła-dów na ten cel, na które składają się: przeprowadzanie audytów, szkolenia załogi, realizacja celów i zadań środowiskowych, badanie i analizowanie oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko czy nadzorowanie znaczących aspektów środowi-skowych. Dla ustalenia, które z elementów związanych z tym etapem wdrażania systemu były najbardziej kosztowne dla badanych organizacji, zwrócono się do przedsiębiorstw z prośbą o ocenę wybranych składników kosztów utrzymania i do-skonalenia systemu. Wyniki tego elementu badań przedstawia rys. 27.

Średnia ocena 1,32

2,06

3,47 2,82 2,51 1,86

2,00 1,26

1,29 1,69

3,09

0 1 2 3 4 5

koszt doradztwa firm konsultingowych  koszty audytów wewnętrznych koszty audytów zewnętrznych koszty monitoringu i kontroli  koszty szkoleń koszty usuwania niezgodności, awarii  koszty zapobiegania awarii koszty  komunikacji wewnętrznej  koszty  komunikacji zewnętrznej koszty wynagrodzenia pełnomocnika ds. SZŚ koszty realizacji celów i zadań

Rys. 27. Ocena kosztów związanych z funkcjonowaniem i doskonaleniem SZŚ w badanych przedsiębiorstwach

Źródło: badania własne.

Wśród wymienionych składników kosztów związanych z funkcjonowaniem i doskonaleniem SZŚ za najbardziej kosztowne ankietowane przedsiębiorstwa uznały: prowadzenie audytów zewnętrznych (3,47), realizację celów i zadań środowiskowych (3,09) oraz monitoring i kontrolę oddziaływania na środowisko (2,82). Znaczącym kosztem okazały się również szkolenia załogi (2,51), nato-miast za mniej kosztowne przedsiębiorstwa uznały: audyty wewnętrzne (2,06), zapobieganie awariom (2,00) czy usuwanie niezgodności, awarii (1,86). Za sto-sunkowo niewielki koszt przedsiębiorstwa uznały ponadto: wynagrodzenie

peł-    koszty 

nomocnika ds. SZŚ (1,69). Niska ocena tego składnika kosztów może wynikać z faktu łączenia w przedsiębiorstwach stanowisk pełnomocnika ds. SZŚ i pełno-mocnika ds. SZJ lub z faktu, że to w większości pełnomocnicy ds. SZŚ udzielali w imieniu przedsiębiorstwa odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie. Niską ocenę przedsiębiorstw uzyskały również koszty doradztwa (1,32), a najniższą koszt utrzymywania komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej (1,26). Na wyso-kość kosztów funkcjonowania i doskonalenia systemu zarządzania środowisko-wego nie miała wpływu ani wielkość przedsiębiorstwa, ani charakter działalno-ści przedsiębiorstw (tab. 12, 13, aneks 3).

4.1.3. Próba oszacowania efektywności systemu zarządzania