Kręgi semantyczne wyrazów pospolitych występujących tylko w epopei130

Aby wymienianie ogromnej liczby 4856 leksemów było bardziej urozmaicone i cie­ kawsze niż sporządzenie ich listy według kategorii gramatycznych, warto dokonać pogrupowania ich w kręgi związane znaczeniem z opisanymi kilka lat temu wyra­ zami kluczowymi epopei. Przy ustalaniu słownictwa kluczowego pominięte zostały wyrazy poematu niezależne od autora: nazwy własne, nazwy urzędów i stanowisk oraz przymiotniki utworzone od tych nazw. Po dokonaniu wszystkich możliwych porównań tekstowych okazało się, że lista słów-kluczy obejmuje 9 leksemów, w tym: 3 rzeczowniki: broń, gość, ogród, 4 czasowniki: krzyknąć, przerwać, rzec, wpaść, 1 przy­ miotnik ostatni i 1 przysłówek dotąd. Są one obecne także w tekstach porównywanych poematów, ale w epopei ich prawdopodobieństwo empiryczne jest przynajmniej o połowę wyższe niż w innych tekstach131.

Wieloznaczne wyrazy pospolite nieobecne w siedmiu porównywanych poema­ tach, a występujące w tekście epopei, można związać nie tylko z jednym z wymienio­ nych słów kluczowych tego utworu. Kilkadziesiąt z nich trzeba umieścić w dwóch lub w kilku kręgach znaczeniowych.

2.3.6.1. Słownictwo wiążące się bezpośrednio i pośrednio132 z wyrazem kluczowym epopei gość (F = 82)

Wyrazy obecne tylko w Panu Tadeuszu, a które można zgrupować wokół tego sło­ wa kluczowego, są bardzo liczne, gdyż wchodzą tu w grę wszystkie odnoszące się do szeroko pojętej osoby - wszystkich bohaterów epopei w różnych rolach, przede wszystkim zaś w roli gościa. Podobnie jak i w innych kręgach semantycznych uwzględnione zostaną tu także liczne użycia metaforyczne wyrazów.

Zgodnie ze staropolską gościnnością zaprasza się krewnych i szanowane osoby do dworu szlacheckiego lub do zamku (innych także do karczmy), co sygnalizują wyrazy: proszony, spraszać, sprosić, sproszony, zaprosić, zaprosiny, nawiedzać, nawiedzić, odwiedzić, odwiedziny, zaszczycić, a nastawienie pana domu i przybywających w gości­ nę oddają: gościnny, ugaszczać, podarunek, prezent. Wyjątkowe są słowa odnoszące się do przybyszów niemile widzianych: nieproszony, wpraszać się.

Z przybyciem gości i ich pobytem w domu wiążą się: nagodzić się 'przybyć w porę', zapukać, zawitać, obaczyć się, pozdrowić, powitać, powitanie, przywitać się, witać się, witanie, odktonić się, pokłonić się, skłonić się, ukłonić się, uniżenie, uprzejmy, uprzejmość.

uo Wyrazy pospolite zapożyczone występujące w epopei opisała M. Zarębina w swej książce

Wyrazy obce, op. cit., s. 11-77. Ponad 30 z nich to słowa pochodzenia orientalnego (tatarskie,

osmańsko-tureckie, turecko-arabskie, perskie i inne), co ustalił S. Stachowski, zauważając przy tym, że Mickiewicz nie znał języków muzułmańskiego Bliskiego Wschodu, a głów­ nym źródłem orientalizmów używanych przez poetę jest bardzo dobra jego znajomość tek­ stów z doby średniopolskiej, w których większość turcyzmów i tataryzmów obecnych m.in. w Panu Tadeuszu jest poświadczona. - Zob. S. Stachowski, Słownictwo, op. cit., s. 232-234.

131 Por. E. Stachurski, Słowa-klucze, op. cit.

132 Zarówno w tym kręgu znaczeniowym, jak i w następnych wystąpią nie tylko wyrazy tych kategorii gramatyczno-semantycznych, do których należą poszczególne słowa-klu­ cze będące ośrodkami tych kręgów. Chodzi tu nie tylko o synonimy bliższe i dalsze, ale także o hiponimy i hiperonimy wyrazów kluczowych, a wyjątkowo wymieniane są też ich antonimy.

Do krótszego lub dłuższego przebywania gości odnoszą się: bytność, pobyt, popas, wi­ zyta, wczas, pobyć, popasać, przebawić, zostawać się.

Goście przybywają z bliska lub z daleka, co ilustrują rzeczowniki i czasowniki: przyjazd, przyjechać, przyjeżdżać, przyjezdny, wojaż, wojażer, zjechać się, podjechać, wjazd, wjechać, wjeżdżać, wysiąść, natomiast z zakończeniem wizyty można związać wyrazy: odprawa, odprawiać, odprowadzać, odprowadzić, wyprowadzić, odjazd, odjeżdżać, odwieźć, wyjazd, wyjeżdżać, wyprawić się, wyprawiony, żegnający, rozjechać się. W związku z tym dość liczne są nazwy środków lokomocji, ich części i obsługi: bryczka, bryka, dryndul- ka, ekwipaż, fornalka, fura, furgon, kałamaszka, kareta, karetny, kolasa, podwoda, pojazd, po­ wóz, taradejka, wagen, wózek, dwukolny, porzucony (o koniach), zaprzężony, dyszel, kielnia, kozieł, laufer, niemczysko 'tu: stangret w stroju niemieckim'.

Zdrożonemu gościowi (takiemu jak przybyły do Soplicowa panicz) należy się wypoczynek, z czym wiąże się grupa słów: odpoczynek, wytchnienie, pomieszczać, po­ łożyć się, lulać się, zadrzemać, sypiać, chrapać, wyspać się, zaspać, przebudzać się, przebu­ dzić się, wzbudzić się 'przebudzić się', zbudzić się, wpółsenny, bety, poduszeczka, poduszka. Z tymi wyrazami wiąże się też czasownik chronić się (o budzącym się Tadeuszu, który unika blasku słońca).

Wielką liczbę słów można powiązać z częstym ucztowaniem we dworze (wyjąt­ kowo także w zamku) oraz z różnymi rozrywkami, grami i zabawami. Różne ich for­ my sygnalizują rzeczowniki: bal, bankiet, fest, imieniny, impreza, kiermasz, maszkarada, obiad, obiadowanie, przyjęcie, reduta, śniadanie, tańcowanie, uczestnictwo, wypitka (w e fraz. pot.), zbytek.

Co jedzono podczas szlacheckich uczt, obrazuje wielka liczba nazw (także daw­ nych i przestarzałych) potraw i przypraw: arkas 'rodzaj galaretki', barszcz (królewski), bigos, biszkokt, blemas 'rodzaj galaretki', brunel 'śliwka suszona', chłodnik (litewski), cho- łodziec 'zupa na zimno', combry (dzicze), cybet 'wonna przyprawa', cynamon (laski), cze­ kolada, dragant 'rodzaj cukrów ozdobnych', drożdże, figatele 'pulpety', flądra, gruszka, jabłko, jajo, karpie (ćwiki i szlachetne), kawijar (wenecki), kisiel, kmin, kontuz 'rosół z kur­ cząt i z cielęciny z przecieranym mięsem', krupy 'kasza', kumpie 'szynka wędzona nie gotowana', kurczę, lisica 'gatunek grzyba', łosoś (suchy, dunajecki), malina, marchewka, masło, mazurek, mięsiwo, mięso (niedźwiedzie), nabiał, okrasa, orzechy, ozór, pestki, pian­ ki (cukrowe), pieczeń (sarnia), pieczyste, pinele 'limbowe orzeszki', piskorz, polewka 'zupa', pomuchla 'gatunek dorsza', półgęski (tłuste), raki, rosół (staropolski), schab, ser, słonina, sos, supa (piwna), szczuki (główne, podgłówne, łokietne), szparagi, twaróg, węgorz, więdlina, zrazy. Nic dziwnego, że w tekście utworu użyte są wyrazy: ślina, apetyt.

Podczas ucztowania pito różne napoje: kawa, moka 'gatunek kawy', śmietanka, dęb- niak 'miód', likwor, lipiec 'gatunek miodu', malaga, miodek, piwo, poncz, ponczyk, siwu- cha, spirytus, szampan, wódka.

W związku z nazwami potraw i napojów pozostają określenia: zaprawa 'przypra­ wienie, zaprawienie (o potrawach)', gotowany, konfiturowy, krojony, kwaszony, kwaśny, łamiący się, łokietny, mleczny, nadstygły, obfity, obiadowy, orzechowy, pieczony, podgłówny, przysmażony, sarni (o pieczeni), solony, szafranowy, szampański, wędzony, wołowy (o pie­ czeni), wykwintny, wyrabiany (o części ozdobnego tortu), wyszukany 'wyborny, o mię­ siwie', zabielany, zamieszany, żywny (sok mięsiwa); tu także rzeczownik gatunek 'jakość ziaren kawy'.

M. Zarębina zauważa: „Sprawami tak przyziemnymi, jak jedzenie, nie zajmowa­ ła się epoka poprzednia, ale realia życia ziemiańskiego, smak rodzimych potraw na­ bierają zupełnie innego znaczenia na obczyźnie"133.

133 Zob. M. Zarębina, Pan Tadeusz kresowy, op. cit., s. 31.

Specyficzne dla kuchni polskiej i litewskiej nazwy potraw i napojów sprawiają pewną trudność dla tłumaczy tekstu epopei na języki obce i bywają oddawane przy pomocy polonizmów134.

Inne wyrazy odnoszące się do kulinariów, spożywania potraw i obsługi to: aromat, biesiadnik, chrupanie, częstowanie, danie, gotowanie, ingrydencyja, jedzenie, karmienie, kęs, kropelka (wina), mąka, napitek, obłam, oskoma, pijaństwo, płyn, przepis, przyprawa, przy­ smak, skrzydlik, specyjał, szczypta, toast, trunek, wikt, zakąska.

Przeróżne są nazwy naczyń i ich części oraz innych akcesoriów służących uczto­ waniu i przygotowaniu potraw: antał, butel, butelka, butla, czareczka, czasza, denko, doni­ ca, faska, filiżanka, flaszeczka, flaszka, garnek, garnuszeczek, garnuszek, imbryczek, imbryk, kieliszek, kociołek, konew, kredens 'także wszystkie przybory stołowe potrzebne do bie­ siady', kufa, kufel, łyżka, machina 'serwis', misa, nożyk, pieprzniczka, porcelana, półgarców- ka, półgarniec, półmisek, półsztuczek, rondel, rożen (1 r. w rosyjskim przysłowiu), sagan, serweta, serwis, skowroda 'patelnia', słoik, spodek, szklanica, szklanka, sztuciec, taca, waza, wiadro, widelec. W związku z tym określenie kryształowy (o kuflu).

W odniesieniu do serwisu użyte są przez Podkomorzego drwiące określenia: żmudna, staroświecka machina i nieprzyzwoita zabawka. Narrator nazywa tę podzi­ wianą atrakcję uczty sprzętem, który „książę Radziwiłł-Sierota kazał [...] na urząd w Wenecyi zrobić", a więc 'pięknie, jak najlepiej'.

Bardzo liczne czasowniki odnoszą się do tej sfery znaczeń: chrupać, czerpać, często­ wać, dolewać, dołożyć, gotować się, jadać, krzątać się, nabierać, nabrać, najeść się, nakładać, nalać, napełniać, obiadować, odgwoździć (beczki starej siwuchy), oderznąć, osładzać, osłodzić, piec (1 r. w rosyjskim przysłowiu), podchmielić, podjeść, pokrapiać, pokrzepiać, połykać, popić, posilić się, przejeść, przetrawiać, przeżuwać, przygotować, rozkroić, ucztować, upiec, upiec się, uraczać, urządzać, urządzić, usługiwać, usmażyć, uwijać się, wieczerzać, wlać, wychylać (kielichy), wyczerpnąć, wygodzie, wyjeść, wysączyć, wywietrzeć, wzbudzać (osko­ mę w ustach), zaczerpnąć, zakąsić, zapić, zapijać, zgryźć, żuć. Tu także rzeczownik okazy- ja (do częstowania), imiesłowy: karmiony, pokrzepiony, wypity, zgryziony, przymiotniki: niezły (kęs), nudny (tok obiadowania), odpowiedni (o biesiadzie), wyborny oraz przysłów­ ki: czynnie (w odniesieniu do szybkiego zjadania przez Płuta i Rykowa wielu potraw), łakomie, na czczo, po pjanemu, po trzeźwu, przewybornie, smaczno, w smak, wonnie, wybor­ nie, wyśmienicie. W wyolbrzymiającym porównaniu stygnące „czeluście saganów", w których grzano bigos na posiłek po polowaniu, to „kratery zagasłych wulkanów". Rozbudowana jest rodzina wyrazów dotycząca dworskiej kuchni (wyraz kuch­ nia częsty): kredens 'zarząd zastawą stołową, sprzętami itp.', kucharka, kucharz, kuch­ cik, kuchmistrz, kuchta, kucharski, kuchenny, mleczarnia 'pomieszczenie do przecho­ wywania nabiału', puzderko 'pudło drewniane do schowania flaszek, szklanek itp.'. W tytule książki kucharskiej kucharz określony jest przymiotnikiem doskonały. Wojski wyprawia „biesiadę godną miłych sercom polskim gości", „którą chce dom Sopliców na wiek wieków wsławić". Do wspólnego spożywania posiłków w klaszto­ rach odnosi się wyraz refektarz.

Mała jest grupa nazw mebli niezbędnych do ucztowania występujących tyl­ ko w tekście epopei: częste krzesło i ława, rzadkie siedzenie, stolik i stołek. W związ­ ku z nimi można wymienić: poręcz (krzesła), przysiadać się, przysiadywać się, przysiąść się, usadzać, za porządkiem, zaszczytny (o miejscu za stołem), zostawiony 'zarezerwowa­ ny, o miejscu przy stole'.

Po posiłkach sięgano po używki, co obrazują częste tabaka i tabakiera, rzadkie faj­ ka, lulka, tabakierka, kurzący, zażyć, zażywać. Tu trzeba wymienić imiesłów zabrudzony (o denku tabakierki).

Wolne chwile uprzyjemniano sobie grami towarzyskimi, czego odzwierciedlenie znajdujemy w słowach: drużbart, gra, kabała, liczman, mariasz, pamfil, warcaba, welb- -cwelb, wist, bilardowy, postawiony (zakład), wyświecony.

Beztroski nastrój zabawy i hazardu ilustrują czasowniki -.fetować, grywać, hulać, od­ śpiewać, pobawić się, podweselić się, pogwizdywać, poswywolić, potańczyć, przegrać (w grze, w zakładzie o co), prześpiewać, rozweselić, śmieszyć 'pobudzać do śmiechu', uprzyjem­ nić, zabawiać się, zanucić, rzeczowniki: oklask i rozerwanie się oraz określenia: bawiący się, grający, rozweselony, śmiejący się (tu: o oku), zgodzony 'zharmonizowany'. Są także antonimy do nich: niewesoło, niewesoły.

Bogate jest słownictwo dotyczące śpiewu, muzyki i tańców: ansambl, bębnić, brzą­ kać, cymbalista, dąć (w róg, w miechy), dźwięknąć, kapela, kołomyjka, kobeźnik, komponować, koncert, mazur, mazurzysta, muzyk, muzykant, nastroić, otrębywać, polonez, rogowy (sztuka), skoczny, skomponować, skrzypak, tancerz, taneczny, w takt. Tu także specjalne terminy: bas 'niski głos', fortissimo, kontrapunkt, noty 'nuty', półton, prym, takt, tercet oraz dość liczne nazwy instrumentów (wśród nich rzeczownik instrument) i ich części: bałabajka, basetla, bęben, bębenek, cymbały, fortepiano, gitara, harmonika, kozice, miech 'część kobzy', organ, skrzypce, skrzypeczki, skrzypka, zel, basy 'struny basowe', gryf, podstawek, smyk, strunka. Do tej sfery działania odnoszą się wyrazy dotyczące gry i śpiewu Jankiela: biegłość, biegle, doskonały oraz śpiewu jego „bachurków"/ein 'ładnie'. Talentu pięknego śpiewa­ nia dotyczy także czasownik wsławiać.

W tym miejscu można też wymienić wyrazy, które oddziałują na wyobraź­ nię słuchową czytelnika: brzęczący, brzęczenie, chrząsnąć, chrzęst, dzwonek, dzwo­ niący, furknąć, klapnąć, kurant, kurantowy, pianie, pisnąć, przehuczeć, prześwisnąć, pukanie, puknąć, skrzypnąć, stukanie, stuknąć, syk, szczękanie, szemrać, tarkot, turko­ tać, tupać, tupnąć, turkot, zadąć, zanucić, zadzwonienie, zgrzyt, zgrzytać, zgrzytnąć. Większym uroczystościom towarzyszyły sztuczne ognie, o czym świadczą wyra­ zy: fajerwerk, szmermel.

Miejscem poczęstunków i politycznych dyskusji jest karczma. Sam wyraz karcz­ ma jest częsty, a z nim wiążą się: klient, szynkarka, szynkować, a także: pijatyka, trzeźwy i opiły.

Pewną formą odpoczynku mieszkańców Soplicowskiego dworu i jego gości jest ruch na świeżym powietrzu, co obrazują słowa: grzybobranie, przechadzka, przyjście, wędrówka, chodzący, idący, nadejść, podejść, przejść się, przychodzący, wchadzać, wchodzący, wkraczać, wprowadzać, pieszo.

Zarówno goście, jak i domownicy Soplicowa oraz mieszkańcy zaścianków przy­ wiązywali dużą wagę do stroju i toalety, wykazując najczęściej dobry gust. Wyrazy toaleta i gust wystąpiły w tekście po kilka razy, a symptomatyczne dla tej sfery dzia­ łania są czasowniki: golić, myć, namydlić, oblec się, obnażać się, odsłaniać 'odkrywać, obnażać, tu: ramiona, płeć', odświeżać 'poprawiać co, tu: warkoczów pierścionki', opa­ sać, opasać się, ozdabiać, ozdobić, podkasać, przebrać się, przybrać, rozbierać, rozbierać się, rozebrać się, sfałdować, sznurować, ubrać się, udrapować, ujedwabiać, wachlować, wdziać, zakasać, zapiąć, zapinać, zasznurować, zawiązać, zgolić, zmyć się oraz rzeczowniki: goto- walnia 'toaleta z przyborami do ubierania się i ubieranie się', muszka 'maleńki, czarny plasterek przylepiany na twarzy w celach kosmetycznych', ozdoba, proszek 'puder', przebranie się, wonność, wyrobienie (zauszniczek), a także imiesłów nagotowany 'przygo­ towany (o ubraniu)' i przysłówek wonnie.

Tekst niektórych ksiąg poematu nasycony jest nazwami ubiorów i materia­ łów oraz akcesoriów stroju (szczególnie kobiecego) i ozdób’35. Tu najliczniejsze są: kontusz, kapelusz, sukienka i kieszeń. Poza tym użyte są: aksamit, baldakim, bielizna, blondyna 'gatunek koronki', bursztyn, but, cacko, chusteczka, cyces, czamarka, czub 'pió­ ropusz', drylich, falbana, falbonka, fartuch, fartuszek, frak, frędzla, galon 'błyszcząca ob- szywka liberii', gors 'rodzaj dekoltu', gorset, guz 'duży guzik', guzik, haftka, jarmułka, jedzuab, kamlot, kanak, kapota, kaszemir, kaszkiet, katanka 'krótka suknia', kirejka 'wierzch­ nia szata podbita futrem', klamra, kokarda, kołnierz, kołnierzyk, konfederatka, koralik (w porównaniu), korek 'obcas', koszulka, kożuszek, krwawnik 'ozdoba na pierścieniu', kubrak, kurta, kurtka, kutas, liberyja, łańcuszek, macica 'wnętrze ozdobnej muszli', łap­ cie, manela 'bransoleta', muszka, obrączka, ogórki 'węzły', okulary, opończa, pantalony 'spodnie', pasek, patynka 'pantofelek', perełka, perkaliczek, plecionka 'wianek', pończocha, pończoszka, portefeuille, ptyfeń a. ptyfenia 'rodzaj cienkiej delikatnej tkaniny', puderman, pudermanik, rajtuzy, rękaw, rękawek, rękawiczka, równianka, rubront 'ciężka tkanina je­ dwabna', rzemień 'pasek skórzany', sobol a. soból 'futro', sukno, sukmana, spódniczka, surdut, sygnet, szal, szarafan, szlafmyca, szmaragd, sznurek (bursztynów) (też o sznurze zakonnym), szpilka, szpinka, szuba, tasiemka, taśma, tiul, topaz, torba, wachlarz, wstąż­ ka, wylot 'rękaw kontusza', wyłóg, zanadrze, zauszniczka, zawiązka 'tasiemka', zegarek. Oznaki władzy monarszej nazywają rzeczowniki: mitra 'czapka książęca' i złotogłów.

Z niektórymi z wymienionych nazw wiążą się określenia: batystowy, bursztyno­ wy, fałdzisty, gredyturowy 'zrobiony z gredyturu - ciężkiego jedwabiu francuskiego', kaszemirowy, lakierowany, lity, materyjalny, modny, nakrapiany (złotem) (o tabenkach), niestrojny, oszlifowany, płócienny, podszyty, rzemienny (pas), sfałdowany, strojny, sznu­ rowany, szyty, tkacki, tkany, udrapowany, ustrojony, utkany, welinowy, wszyty, wypruty, wystrojony, wyrżnięty (o zauszniczkach), wytarty, zakapturzony, zapięty, zawiązany, zdobiony, strojnie, na bakier. W związku z ozdobami należy też wymienić rzeczownik armatura 'ozdoby wokoło herbu'. Bezkrytyczne naśladowanie mody to w przemowie Podkomorzego małpowanie.

Z nazwami strojów i ozdób wiążą się nazwy członków ciała i określenia wy­ glądu postaci: częsty brzuch, rzadkie białek (oka), bródka, czerstwość, czub 'czupryna, wierzch głowy', faworyty, gors 'szyja i górna część klatki piersiowej', indeks 'palec', kończyna, kostka 'część nogi', kułak, łokieć, łysina, minka, nóżka, oczęta, paznokieć, pieg, pięta, policzek, przegub, rączęta, rączka, uszko, wąsal, ząbek, żołądek (też przen.); brodaty, brzuchaty, chudy, dorosły, garbaty, kaleki, krasnolicy, nieskładny 'niezgrabny', niezgrabny, odęty, pleczysty 'barczysty', pociągły, prześliczny (m.in. o Zosi), przystojny, smagławy.

Dbałość o fryzurę (wyraz fryzura także się pojawia, ale nie jest tak liczny jak pukiel) obowiązuje przede wszystkim osoby nadążające za modą, co widać w nielicznych słowach, także obcego pochodzenia: bielidło 'farba a. szminka do bielenia twarzy', guma 'pomada', harcab, harbajtel, miech 'siatka na włosy', papilot, peruka, pokręcony, pomada, przypieczony (o papilotach), rozwity 'o włosach: rozpleciony', strączki (tu: 'papiloty'), żelazko 'żelazne szczypce służące do fryzowania włosów na gorąco'. 135

135 A. Krupianka stwierdziła, że w Panu Tadeuszu występuje 140 wyrazów składających się

na leksykę ubiorów, w tym 56 nazw ubiorów kobiecych i 84 - męskich, przy czym doty­ czą one „nie tylko samych ubiorów wierzchnich i spodnich, ale również ich części, nakryć głowy, obuwia, dodatków do strojów, biżuterii oraz tkanin, z których wytwarzano stro­ je". Badaczka zajęła się określeniami dotyczącymi tzw. stroju polskiego: żupan, kontusz, czamnr(k)a, sukmana, taratatka, mundur wojewódzki i pas, które poza ostatnim są pochodze­

nia wschodniego, zwłaszcza tureckiego. Zob. A. Krupianka, Ze studiów nad słownictwem,

Nieodzowny jest też przyjemny zapach i środki służące upiększaniu twarzy ko­ biecej, o czym świadczą: bielidło 'farba a. szminka do bielenia twarzy', karmin, perfu­ ma, piżmo, naróżowany, przetrzeć się 'zetrzeć się (o różu)'.

Nazwy odnoszące się do gości, ale nie tylko, są nacechowane zwykle dodatnio, ale czasem ujemnie, szczególnie w dialogach i polemikach. Częste są te bez wyraź­ nego nacechowania emocjonalnego: mężczyzna, panienka, panicz, ale też zuch. Rzadkie i bardzo rzadkie są kilkakrotnie liczniejsze: bałamut 'uwodziciel', biedak, błazen, by­ walec, cham, chłopczyna, delikacik 'człowiek przesadnie wydelikacony, wychuchany', drużka 'przyjaciel', dziwak, fanfaron, fantastyk, figurka, filut, fircyk, głupiec, grykosiej, junak, karlica, kokieta, kokietka, kolega, modniś, mopanek, nieborak, niecnota, niedołęga, nieszczęśnik, niewiniątko, osóbka, paniczyk, panisko, parafijanka 'prostaczka', perso­ na, pjanica, pocieszycielka (w przenośni), prostaczek, pyszałek, swawolnik. Nie brak też nazw bardzo negatywnych: częsty łotr, rzadkie hultaj, ladaco, łajdak, okrutnik, plugastwo (w f. pogard, określenia ludzi), psubrat, rozbójnik, sukinsyn.

Cechy charakteru, zdolności i temperamentu postaci sygnalizują wyrazy: częste głupi, poczciwy, rzadkie paliwoda, rubacha, wariat, zagorzalec 'zapaleniec, zawadyjaka, chytry, chytrze, dbały, delikatny, dowcipny, dwulicy, dziarski, dziwaczny, dziwaczyć, gracko, grzeczny, honorowie, honorowy, krzepki, krzepko, lichy 'niepozorny', mrukliwy, niedoświad­ czony, niegodny, niepoczciwy 'niegodziwy', niesrogi, niezdolny, niezwinny 'niezgrabny, niezręczny', opryskliwy, pochopny, prawy, prostacki, przyjazny, przyjaźnie, przykładnie, przykładny, rubasznie, rzeźwy 'pełen energii, werwy (w porównaniu)', serdeczny, su­ miennie, sumienny, swawolny, szczodry, uczciwy, wstydliwy, zacnie, znający (świat, sztukę, dzieje Horeszków, dzieje kraju), zręczny.

Dostrzegane są zarówno dodatnie cechy postępowania - oddane przy pomocy wyrazów: grzeczność, hart, honor, humor, niewinność, poczciwość, poświęcenie się, przy­ zwoitość, rączość, uczciwość, zacność, zaleta, jak i ujemne: grubijaństwo, kokieteria, natręt- ność, rozpusta, szelmostwo, zajadłość 'zacietrzewienie', zgorszenie 'złe obyczaje'.

Młodsi dają swym zachowaniem uszanowanie starszym, a mężczyźni kobietom, co oddaje czasownik ustępować i rzeczownik pierwszeństwo. Poważanie i szacunek wyrażają słowa: estyma, uprzejmość. Jest także zaprzeczone nieuszanowanie.

Charakterystyczne są słowa obrazujące zachowanie się dam, a szczególnie dora­ stającej Zosi: blednieć, dygać, dygnąć, dygnienie, etykieta, skromnie, spłonić się, wstydzić się, zaczerwienić się, zapłonić sięl3i. Tu należy wymienić rzeczownik manijera i czasownik nabrać się 'przyswoić sobie (maniery)'.

Odzwierciedleniem stanu cywilnego bohaterów epopei są wyrazy: kawaler, kawa­ lerski, narzeczony, panna, panieński, prywatny 'osobisty', rozwódka, wdowiec, wdowstwo, żonaty, a uczucia zaangażowanych emocjonalnie osób i ich prywatność sygnalizu­ ją: częsty czasownik kochać się, rzadkie całujący, gołąbek (w f. uczuciowego określe­ nia osoby ukochanej), gorszący (o kłótni), gorszyć się 'oburzać się , kochanie się, lubić się (we fraz. pot., w rymie), lubiony, miłośnik, nachmurzyć się, napieścić się, niewdzięczny, objąć się, oblubieniec, obrazić, obrażony, odwdzięczyć, osobisty, poczuć, podobać, pogardzony, pokochać, pożycie, przebaczać, przymilać się, przywiązanie, przywiązany 'bliski uczuciowo, oddany komuś', romansowy, rozczulać, rozrzewniać, rywal, smucić, spazm, ślubować, tu­ lący, ubóstwiać, ucałować, ucieszyć, ulżyć (sercu), umizgać się, upodobać, upodobanie, urze­ czony, uszczęśliwić, uścisnąć się, użyczać, wiernie, wzajemność, wzgardzenie, wzgardzony,

w Wyczerpującą charakterystykę tej postaci mamy w interesującym studium Z. Cygal- Krupowej, Językowy obraz Zosi w „Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza, [w:] Studia językoznaw­ cze, dar, op. cit., s. 63-76.

wzruszyć się, zagniewać, zasmucać, zawdzięczyć, zbrzydzić, zalecać się, zalotny, zaloty, za­ zdrośnik, zażyłość, zbrzydzić, zgodnie, zlitować się, złościć, zmienniczy 'zdradliwy'.

Z tą grupą słów wiążą się także inne wyrazy określające stany uczuciowe bo­ haterów epopei: boleć (boleją), dąć się 'puszyć się', dąsać się 'oburzać się', gniewać się '1. wybuchać gniewem, złościć się, irytować się, oburzać się; 2. obrażać się, boczyć się, dąsać się, mieć pretensje', lękliwość, lękliwy, lękliwie, markotno, nalękać się, nienawiść, oszaleć, podnieta, pogniewać się, pomieszany '1. zakłopotany, zbity z tropu, niepewny, 2. obłąkany', poróżniony 'skłócony, powaśniony', poruszać 'wzruszać, pobudzać, pod­ niecać', potnoożony, pożałować, przelękły, przelęknąć się, przestraszony, pysznić się, rozdą- sany 'rozgniewany, tu przen. o grze Jankiela', rozrzewniać się, rozzuchwalić się, rzewny,