Edward
Stachurski
Wydawnictwo Naukowe
Akademii Pedagogicznej
Słow nictw o
„Pana T ad eu sza”
A dam a M ickiew icza
na tle tek stów
innych
p oem atów
rom antycznych
A kadem ia P ed agogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej
w Krakowie
Edward
Stachurski
Wydawnictwo Naukowe
S ł O W I l i c t W O
Akademii Pedagogicznej
Kraków 2005
„Pana Tadeusza”
Adama Mickiewicza
na tle tekstów
innych
poematów
r omantyc zny ch
Recenzenci
prof, dr hab. Zofia Cygal-Krupa prof, dr hab. Maria Zarębina
© Copyright by Edward Stachurski & Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2005
W książce wykorzystano ilustracje M.E. Andriollego z dwóch wydań Pana Tadeusza-, z wydania lwowskiego A. Altenberga
i z wydania warszawskiego opublikowanego przez Arkady w 1959 r.
redaktor Jolanta Grzegorzek projekt okładki Maciej Kwiatkowski
ISBN 83-7271-347-2 ISSN 0239-6025
Redakcja/Dział Promocji Wydawnictwo Naukowe AP 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./fax (012) 662-63-83, tel. 662-67-56
e-mail: wydawnictwo@ap.krakow.pl Zapraszamy na stronę internetową:
http://www.wydawnictwoap.pl łamanie Jadwiga Czyżowska
Pamięci moich Rodziców Zofii i Wacława
Wstęp
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jako dzieło literackie o wyjątkowej wartości artystycznej i patriotycznej przyciągało od dawna uwagę licznych badaczy - nie tylko literaturoznawców1, ale także językoznawców2, a nawet przyrodników i specja listów z innych dziedzin wiedzy3.
Ze względu na wspaniałe odmalowanie społeczeństwa polskiego w okresie wojen napoleońskich i wielkie znaczenie poematu w krzepieniu serc Polaków w trudnych czasach niewoli uznano go za epopeję narodową. Jego tekst przez dzie sięciolecia był w centrum uwagi polskich czytelników i budził żywe zainteresowanie w innych krajach - przetłumaczono go na wiele języków narodowych, a także na język sztuczny esperanto4.
O recepcji dzieła w XIX wieku pisał S. Pigoń, zauważając, że w większości krytycy generacji romantycznej nie docenili realizmu i nie dostrzegli wzniosłości prostoty tego utworu. Stwierdził:
1 Por. m.in. H. Biegeleisen, „Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza, Warszawa 1884; W. Gostom-
ski, Arcydzieło poezji polskiej A. Mickiewicza „Pan Tadeusz", Kraków 1894; J. Kleiner,
O „Panu Tadeuszu", książce budującej, Lwów 1925; S. Pigoń, „Pan Tadeusz". Wzrost, wiel kość, sława. Studium literackie, Warszawa 1934; I. Chrzanowski, Za co powinniśmy kochać Pana Tadeusza, Rzym 1945; J. Kleiner, Mickiewicz, t. II, cz. 2 (rozdziały XI i XII), wyd. po
prawione, Lublin 1998, s. 179-556; Z. Szweykowski, Pan Tadeusz - poemat humorystyczny,
Poznań 1949; S. Kolbuszewski, Epopeja. Studium o Panu Tadeuszu, Wrocław 1950; K. Wyka, 0 prawdziwej formie „Pana Tadeusza", Warszawa 1955; tenże, Pan Tadeusz. I. Studium o poema cie, II. Studium o tekście, Warszawa 1963; E. Graczyk, Szczęście „Pana Tadeusza", [w:] Balsam 1 trucizna. 13 tekstów o Mickiewiczu, red. E. Graczyk i Z. Majchrowski, Gdańsk 1993, s. 59-75;
A. Chojecki, O tytule eposu Adama Mickiewicza, [w:] Balsam, op. cit., s. 77-88; M. Piechota, „Pan Tadeusz" i „Król Duch". Dwie koncepcje romantycznej epopei, Kielce 1995.
2 Tytuły większości opracowań, które będą przywoływane w tej pracy, można znaleźć w monografii o słownictwie kluczowym polskiej epiki romantycznej (zob. E. Stachurski,
Slowa-kluczc polskiej epiki romantycznej, wyd. II, Kraków 2000, s. 287-356).
3 Por. m.in. K. Łapczyński, Flora Litwy w „Panu Tadeuszu", Kraków 1894; W. Dybowski, Rośliny litewskie w poezyjach Adama Mickiezoicza, [w:] Z ziemi pagórków leśnych, z ziemi ląk zielonych. Książka zbiorowa poświęcona pamięci Adama Mickiezoicza zo stuletnią rocznicę jego urodzin 1798-1898, Warszawa 1899, s. 396-406; J. Rostafiński, „Las", „bór", „puszcza", „matecz nik" jako natura i baśń zo poezji Mickiewicza, Kraków 1921; K. Sochaniewicz, Na margine sie „Pana Tadeusza". Pojęcia agronomiczno-mierniczc u A. Mickiezoicza, „Ruch Literacki" II,
1927, s. 165-169; A. Gaweł, Przyroda nieżywotna w poezji Adama Mickiewicza, Warsza
wa 1948; M. Wachowski, Gospodarstzoo soplicozoskie. Rolnictzoo zo „Panu Tadeuszu", Poznań
1954; B. Hryniewiecki, Adam Mickiezoicz a flora Litwy, Warszawa 1956; D.T. Lebioda, Orni tologia Pana Tadeusza, [w:] Pan Tadeusz i jego dziedzietzoo. Poemat, red. B. Dopart, F. Ziejka,
Kraków 1999, s. 440-476.
1 Zob. M. Sygnarski, Podręcznik języka esperanto, Warszawa 1963 (Przedmozoa Z. Klemen
siewicza, tłumaczenie inwokacji Pana Tadeusza dokonane przez A. Grabowskiego na s. 286).
Pierwszym, który od razu uchwycił wielkość Pana Tadeusza i najcelniej określił jej istotę, był najinteligentniejszy z czytelników owej doby, Juliusz Słowacki. [...] Pod urokiem Pana Tadeusza zostawał Słowacki długo. Dał temu świadectwo po średnie w swojej twórczości, wyraził nadto parokrotnie bezpośrednio w słowie poetyckim5.
Z. Krasiński zaraz pod pierwszym wrażeniem z lektury dzieła poświadczył wy jątkowość i polskość Pana Tadeusza w słowach: „To dzieło jedyne w swoim rodza ju - pełne życia narodowego [...] dowód niezbity polskiego geniuszu"6.
C.K. Norwid ironizował na temat Pana Tadeusza, z przekąsem uwydatniając ciasno tę i przyziemność małego światka staropolskiego uhonorowanego przez Mickiewicza poetyckim słowem. Poeta ten docenił jednak „niepospolite wartości plastyki i kolo rytu w przedstawieniu zdarzeń i w obrazach przyrody, sztukę opisów wyższych od najczarowniejszych płócien Ruisdala", a w przedmowie do Vade-mecum stwierdził, że „w kierunku opisowości na polu poezji polskiej nie da się już więcej zrobić, to jest kres osiągnięcia artystycznego"7.
K. Wyka w zakończeniu swych studiów o tekście poematu stwierdził, że Pana Tadeusza stworzył „genialny artysta i bardzo mądry człowiek"8.
W wydanym kilka lat temu Słowniku Mickiewiczowskim czytamy:
Jako jeden z niewielu w historii literatury polskiej doczekał się miana arcy- poematu, co zresztą oddaje nie tylko wyjątkowość jego pozycji wobec pozosta łych dzieł i arcydzieł, jest również świadectwem pewnej, trwającej dziesiątki lat, bezradności badaczy wobec jego złożoności gatunkowej. [...] Pan Tadeusz trakto wany był i jest nadal jako synonim polskości, „centrum polszczyzny" [...] biblia narodu, jeden z istotnych elementów podtrzymujących naszą tożsamość, jako polska epopeja. Uczono się jej w całości na pamięć, pomagała przetrwać trudne chwile i lata niewoli. Jeszcze dziś Polacy mają w pamięci większe fragmen ty tego dzieła9.
Już na początku XX w. S. Dobrzycki zwrócił uwagę na te wyrazy obecne w utwo rach Mickiewicza (m.in. w Panu Tadeuszu), które nie są używane albo których znacze nie różni się od uświadamianego przez czytelnika10.
W stulecie wydania epopei K. Nitsch opisał (w specjalnym numerze „Języka Polskiego" poświęconym zagadnieniom Mickiewiczowskim) niektóre cechy języ kowe tego utworu zauważone w rękopisach11. Językoznawca ten kontynuował po
5 S. Pigoń, Wstęp, [do:] Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, wyd. 7, Wrocław 1972,
s. CXV-CXVI. 6 Tamże.
7 Zob. S. Pigoń, Wstęp, op. cit., s. CXVII.
9 K. Wyka, Pan Tadeusz II, op. cit., s. 377.
9 M. Piechota, J. Leszczyna, Słownik Mickiewiczowski, Katowice 2000, s. 239-241.
10 S. Dobrzycki, Notatki do dziejów języka polskiego literackiego. I. Kilka spostrzeżeń nad językiem Mickiewicza, „Prace Filologiczne" VII (1911), s. 300-393 (słownictwo na s. 365-393).
11 K. Nitsch, Na marginesie autografów „Pana Tadeusza", „Język Polski" XIX, 1934, s. 149-152;
kilku latach rozważania nad znaczeniem niektórych słów użytych przez Mickie wicza12. Do opisywania niektórych słów i wyrażeń powrócił po wojnie13.
Podobne rozważania leksykalno-semantyczne dotyczące utworu Mickiewicza prowadził od 1934 r. literaturoznawca S. Pigoń14. W sprawie jednego ze zdrobnień zabrał głos jeszcze po dwudziestu latach15.
W końcu lat czterdziestych K. Górski (jeden z przyszłych redaktorów słow nika Mickiewiczowskiego) zajął się kilkoma wyrażeniami prawniczymi16. Jego roz ważania kontynuowała A. Obrębska-Jabłońska17. Wtedy też T. Dworak dokonał analizy porównań w Panu Tadeuszu™, a przykłady dawniejszych znaczeń wyra zów użytych w tym utworze wykorzystała M. Brodowska w swym artykule o leksy- kalizacji wyrazów19.
Na początku lat pięćdziesiątych H. Szweykowska analizowała regionalizmy Mickiewicza w brulionach rękopisu epopei20.
W połowie lat pięćdziesiątych K. Górski zajął się kilkoma wyrazami użyty mi przez Mickiewicza i opisał wyrazy dawne obecne w tekstach poety, m.in. w epo pei21, a H. Turska opisała prowincjonalizmy językowe tego tekstu22. Już jako redak tora przygotowywanego słownika Mickiewiczowskiego K. Górskiego zaintereso wały nazwy własne23. Drugi z redaktorów słownika S. Hrabec pisał o wyraże niu „bursztynowy świerzop" w tekście Pana Tadeusza2*, a T. Skubalanka - o neologiz mach Mickiewicza25.
12 K. Nitsch, Dwa szczegóły z języka Mickiewicza: 2. „Rodzeństwo" jako 'rodzina', 2. „szpin- ka", „Język Polski" XXIII, 1938, s. 56-57; tenże, Dodatki do Mickiexviczowej „szpinki", „Język
Polski" XXIII, 1938, s. 180; tenże, Dodatki do Mickiewiczowego „rodzeństwa", „Język Polski"
XXIV, 1939, s. 127-128.
13 K. Nitsch, Jeszcze o „oboim żywiole", „Język Polski" XXVII, 1947, s. 80-82; tenże, „Prze chwałki", „Język Polski" XXIX, 1949, s. 81.
14 S. Pigoń, Jeszcze o Mickiewiczowskim „gadaniu", „Język Polski" XIX, 1934, s. 162-164;
tenże, Jeszcze o „rodzeństwie" u Mickiewicza i Słowackiego, „Język Polski" XXIV, 1939, s. 89.
ls S. Pigoń, Werdykt w sprawie Mickiewiczowskiego „konika", „Język Polski" XL, 1960, s. 315.
16 K. Górski, Kilka wyrażeń prawniczych w języku Mickiewicza, „Język Polski" XXVIII, 1948,
s. 129-133.
17 A. Obrębska-Jabłońska, Parę uwag do „wyrażeń prawniczych" w języku Mickiewicza, „Język
Polski" XXVIII, 1948, s. 180-182.
18 T. Dworak, Analiza porównań w „Panu Tadeuszu", „Pamiętnik Literacki" XXXVIII, 1948,
s. 265-295.
19 M. Brodowska, Zjawisko leksykalizacji na wybranych przykładach z „Pana Tadeusza", „Język
Polski" XXIX, 1949, s. 70-75.
20 H. Szweykowska, Regionalne tło języka Adama Mickiewicza w brulionach rękopi su „Pana Tadeusza", Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich IV, Wrocław 1953,
s. 47-62.
21 K. Górski, Z warsztatu Słownika Mickiewiczowskiego („dąsać się", „dodać", „doławiać się"),
„Język Polski" XXXIV, 1954, s. 324-332; tenże, Staropolszczyzna w języku Mickiewicza,
„Pamiętnik Literacki" XLVI, 1955, z. 1, s. 153-210.
22 H. Turska, Prowincjonalizmy językowe w „Panu Tadeuszu" (na prawach rękopisu), War
szawa 1955.
23 K. Górski, Onomastyka Mickiewicza, „Onomástica" VI, 1960, z. 10-11, s. 1-47.
24 S. Hrabec, „Bursztynowy świerzop" w „Panu Tadeuszu", „Język Polski" XXXV, 1955, s. 373-381.
25 T. Skubalanka, Nowotwory językowe Mickiewicza wobec teorii i praktyki oświeceniowej i roman tycznej (na prawach rękopisu), Warszawa 1955.
W związku z setną rocznicą śmierci „największego poety Słowiańszczyzny'' zor ganizowano w Polsce i za granicą sesje naukowe poświęcone jego twórczości. Mate riały jednej z sesji językoznawczych opublikowane zostały w książce redagowa nej przez Z. Klemensiewicza, a wśród opublikowanych w niej referatów znalazła się obszerna rozprawa trojga autorów o pracy Mickiewicza nad językiem epopei26. H. Turska omówiła szczegółowo język opisów przyrody w tym utworze27, a S. Hrabec wydobył różnice językowe między rękopisami a drukami Mickiewiczowskimi, m.in. Pana Tadeusza28. Tekstem epopei zainteresował się wtedy także A. Heinz, który zanalizował występujące w utworze przymiotniki odrzeczownikowe29.
Na początku lat sześćdziesiątych literaturoznawca W. Kubacki po lekturze prac K. Nitscha i H. Turskiej także zainteresował się językiem Mickiewicza, zauważając, że ci językoznawcy niesłusznie uznali pewne brzmienia wyrazów, użytych przez wieszcza, za sztuczne, nienaturalne, gdyż ich formy mają mocną podstawę w trady cji literatury narodowej30. Wtedy też Z.J. Nowak kontynuował pracę K. Górskiego i L. Kaczmarka nad zagadnieniem Mickiewiczowskiej archaizacji31. Gdy zaczęto wydawać pierwsze tomy Słownika języka Adama Mickiewicza, S. Pigoń opublikował swoje uwagi o tym dziele32. O nazwach mówienia w poemacie pisał S. Reczek33.
W połowie lat sześćdziesiątych L. Kaczmarek zajmował się staropolszczyzną Mickiewicza wobec gwar Wielkopolski, stwierdzając, że sporo archaizmów z Pana Tadeusza zgadza się z dialektem wielkopolskim, czego przyczynę można upatrywać w siedmiomiesięcznym pobycie Mickiewicza w Wielkopolsce i w jego przysłuchi waniu się pieśniom ludowym wykonywanym przez wiejskich śpiewaków34. Wtedy też ukazało się streszczenie referatu J. Sambor o statystycznej strukturze słowni ctwa tekstów języków naturalnych, m.in. na materiale Pana Tadeusza35. Byt to szkic opublikowanej trzy lata później książki tej autorki o badaniach statystycznych nad słownictwem na materiale epopei narodowej36. Badaczka ukazała metodologię badań
26 H. Cieślakowa, H. Misz, T. Skubalanka, Praca Mickiewicza nad językiem „Pana Tadeusza",
[w:] O języku Adama Mickiewicza. Studia, red. Z. Klemensiewicz, Wrocław 1959, s. 87-184.
27 H. Turska, język opisów przyrody w „Panu Tadeuszu" wobec tradycji polskiego klasycyzmu, [w:]
O języku, op. cit., s. 185-330.
28 S. Hrabec, Różnice językowe między rękopisami a drukami Mickiewiczowskimi, [w:] O języku,
op. cit., s. 11-54.
29 A. Heinz, Przymiotniki odrzeczownikowe w „Panu Tadeuszu", „Język Polski" XXXVII, 1957,
s. 81-101.
30 W. Kubacki, Z zagadnień języka Mickiewicza (Poprawki historycznoliterackie), „Pamiętnik
Literacki" LII, 1961, z. 3, s. 109-149.
31 Z.J. Nowak, Wśród zagadnień Mickiewiczowskiej archaizacji, Zeszyty Naukowe WSP w Kato
wicach, Sekcja Językoznawstwa (Prace Katedry Języka Polskiego II), Katowice 1962, s. 77-83. 32 S. Pigoń, Na marginesie Słownika Mickiewiczowskiego, „Język Polski" XLV, 1965, s. 136-141,
LI, 1971, s. 325-327.
33 S. Reczek, O nazwach mówienia w „Panu Tadeuszu", Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
Studium Terenowego Krakowskiej WSP w Rzeszowie, z. 1, Nauki Humanistyczne, Rzeszów 1964, s. 201-230.
34 L. Kaczmarek, Staropolszczyzną Mickiewicza a gwary Wielkopolski, Rozprawy Komisji
Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, 1966, s. 75-80.
35 J. Sambor, O statystycznej strukturze słownictwa tekstów języków naturalnych (na materiale „Pana Tadeusza" i „Nowego Testamentu"), Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału Nauk
Społecznych PAN IX, 1966, z. 3, s. 38-47
36 J. Sambor, Badania statystyczne nad słownictwem (Na materiale „Pana Tadeusza"), Wro
statystycznych słownictwa, nie zajmując się szczegółowymi zagadnieniami leksy kalnymi i zamieszczając tylko niekompletne listy rangowe leksemów użytych w całym tekście i w poszczególnych księgach. Takie rozważania metodologiczne kontynuowane były w artykule tej autorki o stosunku objętości słownictwa Pana Tadeusza do długości tekstu tego utworu37. W tym miejscu należy zaznaczyć, że inne wielkie dzieło wieszcza, ale już nie epickie, doczekało się w kilkanaście lat później gruntownego opracowania słownictwa w ujęciu statystycznym - chodzi o dramat- -arcydzieło Dziady, któremu po kilku artykułach poświęciła obszerne studium E. Rudnicka-Fira38.
W końcu lat sześćdziesiątych K. Górski zajął się nazwami domowej ojczyzny w utworach Mickiewicza, w tym w Panu Tadeuszu39. Kilka lat później badacz ten pisał 0 semantyce ognia w tekstach wieszcza40. Wtedy H. Safarewiczowa zajęła się tytuła mi grzecznościowymi w Panu Tadeuszu9'.
Około połowy lat siedemdziesiątych ukazały się drukiem cztery ważne prace dwojga autorów, którzy zastosowali do badania Mickiewiczowskiej leksyki meto dy statystyczne — dwie rozprawy W. Kuraszkiewicza analizujące obfitość słownic twa i częstotliwość wyrazów w Panu Tadeuszu na tle porównawczym42 oraz artykuł 1 książka M. Zarębiny o zapożyczeniach w epopei43. W. Kuraszkiewicz po kilku latach badał frekwencję imiesłowów w epopei (także na tle porównawczym)44. Dużo uwa gi językowi Mickiewicza poświęcił K. Górski w swej książce o poecie45.
W połowie lat osiemdziesiątych J. Reczek zainteresował się jednym z wyrazów kulinarnych w epopei46. Wtedy też M. Zarębina pisała o nazwach zbiorowości ludz kich i niektórych funkcjach nazw osobowych w tym utworze47. W kilka lat później
ba-37 J. Sambor, Analiza stosunku „Type - Token" czyli objętości słownictwa (W) do długości tek stu (N). Na przykładzie tekstu „Pana Tadeusza", „Prace Filologiczne" t. 20, 1970, s. 65-70.
38 E. Rudnicka-Fira, Słownictwo „Dziadów" A. Mickiewicza w świetle analizy statystycznej (wy bór problematyki), Katowice 1986.
39 K. Górski, Jak Mickiewicz nazywał swą domową ojczyznę? [w:] Symbolae philologicae in hono rem Vitoldi Taszycki, Wrocław 1968, s. 106-111.
40 K. Górski, Semantyka ognia w praktyce pisarskiej Mickiewicza (maszynopis powielony),
Lublin 1973.
41 H. Safarewiczowa, Tytuły grzecznościowe w „Panu Tadeuszu", [w:] W służbie nauce i szkole. Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi Drowi Z.enonowi Klemensiewiczowi, przew. komite
tu red. M. Szymczak, Warszawa 1970, s. 267-275.
42 W. Kuraszkiewucz, Obfitość słownictwa w kilku dużych tekstach polskich („Postylla", „Wizerunek", „Worek Judaszów", „Pan Tadeusz", „Beniowski , „Lalka , „Popioły , „Kwiaty polskie"), „Studia Polonistyczne" I, Poznań 1973, s. 45-63; tenże, Częstotliwość wyrazów w „Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza i zv „Wizerunku" Mikołaja Reja, „Studia Polonistyczne"
II, Poznań 1975, s. 71-95.
43 M. Zarębina, Dystrybucja wy razów zapożyczonych w „Panu Tadeuszu" (naprzykładzie księgi VII),
„Język Polski" LIV, 1974, s. 388-394; taż, Wyrazy obce w „Panu Tadeuszu', Wrocław 1977.
44 W. Kuraszkiewicz, Imiesłowy w „Panu Tadeuszu' Adama Mickiewicza i w „Wizerunku Mikołaja Reja, „Studia Polonistyczne" VII (1979), Poznań 1980, s. 75-84.
45 K. Górski, Mickiewicz. Artyzm i język, Warszawa 1977.
46 J. Reczek, Mickiewiczowski „arkas", „Język Polski" LXVI, 1986, s. 340-343.
47 M. Zarębina, Nazwy zbiorowości ludzkich w „Panu Tadeuszu" (w stupięćdziesięciolecie uka zania się dzieła Adama Mickiewicza), „Poradnik Językowy" 1985, z. 2, s. 73-85; taż, Niektóre funkcje nazw osobowych w „Panu Tadeuszu", „Poradnik Językowy" 1986, z. 3, s. 153-167.
daczka ta opublikowała rozprawy o terminologii rodzinnej i kobietach występują cych w poemacie48.
Na początku lat dziewięćdziesiątych tekstem epopei znowu zainteresował się Z.J. Nowak49, A. Krupianka zajęła się słownictwem ubioru szlacheckiego w epo pei50, M. Zarębina pisała o nazwach zakonów i zawodów51 oraz o słownictwie pro fesjonalnym w tym utworze52, a następnie opublikowała książkę zawierającą dzie sięć rozpraw o nazwach osób epopei53. Ł.M. Szewczyk w swych artykułach poświę ciła szczególną uwagę funkcjom wartościującym nazewnictwa literackiego, m.in. w Panu Tadeuszu, a szerzej opisała nazewnictwo literackie Mickiewicza w swej książ ce54. T. Rittel dokonała semantycznej i kontrastywnej analizy metafor z komponenta mi anioła, wozu i burzy z Pana Tadeusza, porównywanych z przekładami słowiański mi tego tekstu55. M. Chojnacki zajął się wyrażeniami grzecznościowymi w poema cie56, K. Stütz ustaliła, że w epopei wystąpiło tylko piętnaście archaizmów leksykal nych i znaczeniowych, których nie ma w innych utworach poety57, a T. Rittel zaintere sowała się metaforą kulturową w Panu Tadeuszu oraz metaforą pejzażową w poemacie w kontekście jego przekładów na języki słowiańskie58.
48 M. Zarębina, Terminologia rodzinna w „Panu Tadeuszu", [w:] Wokół języka. Rozprawy i studia poświęcone pamięci profesora Mieczysława Szymczaka, kom. red. M. Basaj i inni, Wrocław 1988,
s. 431M39; taż, Bóstwem jesteś czy nimfą, duchem czy widzeniem, czyli Kobiety w „Panu Tadeuszu",
„Poradnik Językowy" 1990, z. 5, s. 317-327.
49 Z.J. Nowak, Kilka uwag o tekście „Pana Tadeusza", Prace Językoznawcze Uniwersy
tetu Śląskiego, t. 19, 1991, s. 130-137.
50 A. Krupianka, Ze studiów nad słownictwem „Pana Tadeusza". Słownictwo ubioru szlachec kiego. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Filologia Polska XL, Nauki Humanistyczno-
Społeczne, z. 246, 1993, s. 41-60.
51 M. Zarębina, Nazioy zakonów w „Panu Tadeuszu", „Roczniki Humanistyczne" 1991—
-1992, z. 6, s. 217-228; taż, Nazwy zawodów w „Panu Tadeuszu", [w:] Muñera Lingüistica Ladislao Kuraszkiewicz dedicata, red. M. Basaj i Z. Zagórski, Wrocław 1993, s. 375-381; taż, Obraz wsi litezoskiej w „Panu Tadeuszu" w świetle nazw zawodów, [w:] Studia nad polszczyzną kresową, red. J. Rieger i W. Werenicz, Wrocław 1994, s. 77-84.
52 M. Zarębina, Słownictwo profesjonalne (prawnicze) w „Panu Tadeuszu", [w:] Studia o języ ku i stylu artystycznym, język i styl gatunków literackich Oświecenia i Romantyzmu, red. J. Brze
ziński, Zielona Góra 1995, s. 165-177.
53 M. Zarębina, Imiona bohaterów Pana Tadeusza. Nazwy osób w epopei, Kraków 1996.
54 Ł.M. Szewczyk, Funkcje wartościujące nazewnictwa literackiego (na materiale wybranych dzieł Adama Mickiewicza), [w:] Onomastyka literacka, red. M. Bielski, Olsztyn 1993, s. 147-155; taż, Nazewnictwo literackie w twórczości Adama Mickiewicza, Bydgoszcz 1993.
55 T. Rittel, Kontekst kulturowy w opisie słownictwa (na przykładzie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza), [w:] Od strony Kresów. Studia i szkice, red. H. Bursztyńska, T. Budrewicz,
S. Musijenko, Kraków 1994, s. 132-141.
56 M. Chojnacki, Wyrażenia grzecznościowe w „Panu Tadeuszu", Poznańskie Studia Poloni
styczne, Seria Językoznawcza, t. 3 (1996), s. 117-131.
57 K. Stütz, Jak język mówi Mickiewiczem w „Panu Tadeuszu", Rozprawy Komisji Językowej
Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, t. 23 (1997), s. 139-149.
58 T. Rittel, Metafora kulturowa w „Panu Tadeuszu" A. Mickiewicza, Rocznik Naukowo-Dydak
tyczny WSP w Krakowie, z. 192, Prace Językoznawcze IX, Kraków 1997, s. 193-204; taż,
Metafora pejzażowa Mickiewicza (w kontekście słowiańskich przekładów „Pana Tadeusza"),
„Stylistyka" VII, 1998, s. 121-133. 12
Materiały z konferencji naukowej poświęconej językowi Mickiewicza (zorga nizowanej w Szczecinie w 1996 r.) ukazały się drukiem w dwusetną rocznicę uro dzin wieszcza59. Zawierają m.in. rozprawy M.T. Lizisowej o wybranych konotacjach semantycznych w Panu Tadeuszu60 oraz M. Zarębiny o tekście prawnym wewnątrz tekstu artystycznego61. Podobnie było z materiałami z konferencji międzynarodowej w Grodnie i Nowogródku62, wśród których jest referat M.T. Lizisowej o dyskursie prawniczym w epopei63. Badaczka ta opublikowała też książkę o języku Statutów litewskich w tym utworze64.
W tym samym roku M. Zarębina zajmowała się przekładami Pana Tadeusza na języki słowiańskie, a w rok później - przekładami na języki zachodnie65. Zaintereso wała się też wartościowaniem związanym z małżeństwem w tym utworze66.
W związku z dwusetną rocznicą urodzin poety ukazało się wiele publikacji. W 1998 r. zeszyt piąty „Języka Polskiego" został poświęcony pamięci Adama Mickiewicza, a w nim o języku w tekście epopei pisali: M. Białoskórska67, S. Kania68, F. Sławski69, M. Zarębina70 i E. Stachurski71. Niektóre artykuły nie zmieściły się w ze szycie rocznicowym i ukazały się na początku następnego roku72.
Plonem międzynarodowej sesji naukowej w Krakowie jest wydany w 1999 r. tom rozpraw, z których większość dotyczy słownictwa Pana Tadeusza73. A. Krupianka
59 Studia nad językiem Adama Mickiewicza. Materiały z konferencji zorganizowanej w Szczecinie (10-12 czerwca 1996 roku), red. M. Białoskórska i L. Mariak, Szczecin 1998.
40 M.T. Lizisowa, Litwa - Ojczyzna. Konotacje semantyczne iv Panu Tadeuszu, [w:] Studia nad językiem, op. cit., s. 25-49.
61 M. Zarębina, Tekst prażony wewnątrz tekstu artystycznego, [w:] Studia nad językiem, op. cit.,
s. 11-24.
42 Adam Mickiewicz i kultura światowa. Materiały z konferencji międzynarodowej Grodno-Nowo- gródek 12-17 maja 1997, księga 2, red. J. Bachórz i W. Choriew, Gdańsk 1998.
63 M.T. Lizisowa, Dyskurs prawniczy w Panu Tadeuszu, [w:] Adam Mickiewicz i kultura, op. cit.,
s. 118-130.
64 M.T. Lizisowa, Prawem sądzić czyli o języku Statutów litewskich w Panu Tadeuszu, Kra
ków 1998.
45 M. Zarębina, O przekładach „Pana Tadeusza" na języki słowiańskie, „Stylistyka" VII, Opole
1998, s. 67-92; taż, Przekłady „Pana Tadeusza" na języki zachodnie, „Alma Mater", Kwartalnik
Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1999, nr 10, s. 57-61.
44 M. Zarębina, Wartościowanie związane z małżeństwem w „Panu Tadeuszu " Adama Mickiewicza,
„Prace Filologiczne" XLII1, s. 501-507.
47 M. Białoskórska, Pole leksykalno-semantyczne „wiatru" w utworach Mickiewicza, „Język
Polski" LXXII1, 1998, s. 321-328.
48 S. Kania, Językmoy obraz flory w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, „Język Polski" LXXVIII,
1998, s. 337-346.
49 F. Sławski, Gdzie bursztynowy „świerzop", „Język Polski" LXXV1II, 1998, s. 329-336.
70 M. Zarębina, Wartościowanie związane ze „słońcem" w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza,
„Język Polski" LXXVIII, 1998, s. 309-320.
71 E. Stachurski, Słownictwo Epilogu Pana Tadeusza na tle ksiąg Mickiewiczowej epopei, „Język
Polski" LXXVIII, 1998, s. 347-356.
72 E. Stachurski, Wyrazy-klucze Mickiewiczowej epopei, „Język Polski" LXX1X, 1999, s. 15-29.
73 Mickiewicz i Kresy. Rozprawy przedstawione na międzynarodowej sesji naukowej w Krakowie 4-6 grudnia 1997, pod red. Z. Kurzowej i Z. Cygal-Krupowej, Kraków 1999.
stwierdza, że w tekście tego utworu funkcjonuje blisko 70 leksykalnych kreso- wizmów, głównie w związku z postaciami Telimeny, Rykowa i Pluta74. M. Zarębina pi sze o Panu Tadeuszu jako o utworze kresowym, wyróżniając w jego tekście elementy stylu gawędziarskiego (m.in. wyrażeń, zwrotów, przysłów i przekleństw), podkre ślając autentyczność wielu nazw osobowych i miejscowych o proweniencji kreso wej i omawiając liczne wyrazy związane z przyrodą litewską i realiami życia co dziennego. Takie komponenty językowo-styl ¡styczne decydują o tym, że można za J. Kleinerem uznać Pana Tadeusza za najbardziej polski ze wszystkich poema tów literatury polskiej75. A. Wilkoń, zajmując się stylem kresowym Mickiewicza, pi sze, że w Panu Tadeuszu mamy „rozwinięty szlachecki kod językowy, a urozmaicona semantyka utworu jest uwarunkowana jego specyfiką/ gdyż jest on przede wszyst kim opowieścią o najbliższej ojczyźnie poety, o utraconym domu dzieciństwa i mło dości wpisaną w porządek autobiografii płynącej z głębi duchowości poety". Rolę epopei narodowej na płaszczyźnie tematycznej i językowo-stylistycznej ujął języko znawca w słowach:
Pan Tadeusz stworzył ethos Kresów litewskich, polskiej Litwy, jej kultury i natury, symbiozy tych dwóch wartości. Do czasu powstania tego utworu istniała „szko ła ukraińska", oparta na ludowości, mitologii Dzikich Pól i jarów, tajemniczo ści i motywach nieustających wojen. Młody Mickiewicz sporo tej szkole zawdzię czał. Jednakże miał on stać się twórcą „szkoły litewskiej", której nadał wysoki po ziom, urok, oryginalność. Tworząc własne style wypowiedzi, stworzył zarazem styl kresowy litewski, odgrywający szczególną rolę na mapie stylów literatury polskiej XIX i XX wieku76.
J. Okoniowa i J. Okoń, zajmując się słowem poetyckim jako elementem kul tury kresowej u Mickiewicza i Miłosza, podkreślają konkretność stylu Pana Tadeu sza, w którym panuje „niewymuszona zwięzłość, gdzie każde słowo ma właściwe sobie miejsce"77. M.T. Lizisowa, zajmując się zagadnieniami prawnymi w kontek ście twórczości Mickiewicza, wykrywa historyczno-prawny punkt widzenia świata w Panu Tadeuszu i próbuje odczytać tekst epopei jako tekst kulturowy w trady cji Statutów litewskich78. Z. Kurzowa koncentruje swą uwagę na wpływach mazo wieckich na Litwie i w Mickiewiczowskim zaścianku Dobrzyńskich79 80. M. Szpicza- kowska analizuje cechy wymowy Mickiewicza na podstawie rymów Pana Tadeusza60, a E. Sękowska opisuje obraz domu i sąsiedztwa w tym utworze81. A. Grybosiowa
74 A. Krupianka, Stosunek Adama Mickiewicza do XIX-wiecznej normy językowej {na wybranych przykładach), [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 13.
75 A. Zarębina, „Pan Tadeusz" kresowy, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 19-32.
76 A. Wilkoń, Styl krcsoiuy Mickiewicza, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 42.
77 J. Okoniowa, J. Okoń, Słowo poetyckie jako element kultury kresowej u Adama Mickiewicza i Czesława Miłosza, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 52.
78 M.T. Lizisowa, Adam Mickiewicz i Statuty litewskie, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 55-71.
79 Z. Kurzowa, Zaścianek Dobrzyńskich a wpływy mazowieckie na Litwie i co z tego wyni ka dla „Pana Tadeusza", [w:] Mickieioicz i Kresy, op. cit., s. 72-78.
80 M. Szpicznkowska, Cechy loymowy Adama Mickiewicza na podstawie rymów „Pana Tadeusza",
[w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 79-87.
81 E. Sękowska, Obraz domu i sąsiedztwa w „Panu Tadeuszu", [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit.,
rozpatruje status starca, damy i gościa w poemacie, dostrzegając wzorzec grzecz ności staropolskiej, która obowiązywała jeszcze w kulturze szlacheckiej na Kresach Rzeczypospolitej82. R. Przybylska analizuje formy zwracania się do osób drugich, stwierdzając, że Pan Tadeusz, w którym odbija się zwyczaj językowy z przeło mu XVIII i XIX wieku, jest literackim świadectwem kształtowania się systemu adre- satywnego w języku polskim83. Z. Leszczyński zajmuje się porównaniami Mickiewi cza, m.in. w epopei84.
W. Śliwiński bada możliwości opisu poetyckich konstrukcji nominalnych w utwo rach poety, m.in. w Panu Tadeuszu65. Badacz ten posługuje się nieostrą definicją poję cia słowo-klucz, gdyż zaliczył do wyrazów kluczowych poezji Mickiewicza przymiot nik smutny, który jest leksemem o wysokim wskaźniku prawdopodobieństwa em pirycznego w dziewiętnastowiecznych tekstach literackich (znacznie wyższym niż w Grażynie i w epopei narodowej, m.in. w poematach Słowackiego, Zaleskiego, Malczewskiego i Goszczyńskiego, a także w prozie Zapolskiej i Sawickiej-Ostoi)86. S.J. Rittel analizuje treści ekonomiczne w epopei87. Ł.M. Szewczyk opisuje funkcje notnina sacra w utworach Mickiewicza, m.in. w Panu Tadeuszu88. E. Mańczak-Wohlfeld zajmuje się elementami kultury angielskiej w poemacie, wyodrębniając z jego tek stu m.in. kilka angłicyzmów leksykalnych89. S. Stachowski analizuje słownictwo po chodzenia orientalnego, także w epopei90. T.Z. Orłoś opisuje polonizmy w czeskich tłumaczeniach Pana Tadeusza9'. A. Bochnakowa zajmuje się antroponimami w najnow szych tłumaczeniach Pana Tadeusza na język francuski92. Z. Cygal-Krupa i J. Śrutek porównują niektóre elementy kolorystyki w epopei i w jej francuskim przekładzie93, a T. Rittel zajmuje się metaforą kulturową w słowiańskich przekładach epopei94.
82 A. Grybosiowa, Status starca, damy i gościa w „Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 101-110.
83 R. Przybylska, Formy zwracania się do osób drugich w „Panu Tadeuszu", [w:] Mickiewicz i Kresy,
op. cit., s. 111-130.
84 Z. Leszczyński, Nad porównaniami Mickiewicza, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 131-143.
85 W. Śliwiński, Możliwości opisu poetyckich konstrukcji nominalnych w utworach Mickiewicza,
[w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 158-174.
86 Por. E. Stachurski, Słownictwo w utworach polskich naturalistów. Badania statystyczne,
Kraków 1989, s. 236 i 241; tenże, Słowa-klucze, op. cit., s. 276.
87 S.J. Rittel, Treści ekonomiczne io „Panu Tadeuszu", [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 194-206.
88 Ł.M. Szewczyk, Funkcje „nomina sacra" w twórczości Adama Mickieioicza, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 207-220.
89 E. Mańczak-Wohlfeld, Elementy kultury angielskiej w „Panu Tadeuszu", [w:] Mickiewicz iKresy,
op. cit., s. 221-229.
90 S. Stachowski, Słownictwo pochodzenia orientalnego w utworach Adama Mickiewicza, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 230-246.
91 T.Z. Orłoś, Polonizmy w czeskich tłumaczeniach „Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 256-270,
92 A. Bochnakowa, Antroponimy w najnowszych tłumaczeniach „Pana Tadeusza" na język francu ski, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 271-280.
93 Z. Cygal-Krupa, J. Śrutek, Biały kolor w „Panu Tadeuszu" i jego francuskim przekładzie Roberta Bourgeois, [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 281-292.
94 T. Rittel, Metafora kulturowa io słowiańskich przekładach „Pana Tadeusza" Adama Mickie wicza (io kontekście Panny Świętej - „Świetlistej"), [w:] Mickiewicz i Kresy, op. cit., s. 293-309.
W końcu ubiegłego wieku ukazały się drukiem jeszcze inne prace o słownictwie poematu Mickiewiczowskiego. A. Wilkoń scharakteryzował polszczyznę, jaką został napisany ten utwór95. I. Heksel zbadała animizacje w tekstach Mickiewicza, m.in. w Grażynie i w Panu Tadeuszu96. T. Rittel pisała o niektórych wyrazach przyrodniczych w kontekście słowiańskich przekładów epopei97, a S.J. Rittel o systemach komuni kacji w tym utworze98. K. Stiitz rozpatrywała zmienność znaczeń wyrazów na przy kładzie słownictwa Pana Tadeusza (nie nawiązując do publikacji M. Brodowskiej z 1949 r. na ten temat)99. M. Zarębinę zainteresowało słownictwo prawne i prawnicze w tym utworze, czego efektem było opublikowanie książki na ten temat. Okazało się, że w epopei funkcjonują 552 leksemy o takim znaczeniu, co odpowiada ponad 2000 użyć tekstowych, ale nasycenie tekstu tym słownictwem nie przeszkadza w od biorze piękna poetyckiego dzieła100. W roku następnym badaczka analizowała zagad kowe miejsca w tekście poematu101.
Na początku obecnego wieku mamy publikacje traktujące o przejawach potocz- ności w języku Mickiewiczowej epopei102, o udziale w niej archaizmów leksykal nych i semantycznych103, o wyrazach Mickiewiczowskich w słowniku gwarowym104, o czasownikach wprowadzających mowę niezależną105 oraz o wybranych kolorach
95 A. Wilkoń, Jaki7 polszczyzną został napisany Pan Tadeusz, [w:] Pan Tadeusz i jego dziedzictwo,
op. cit., s. 30-47.
96 Okazało się, że w Grażynie występuje 49 animizacji (co 22 wersy), a w Panu Tadeuszu - 594
animizacje (co 17 wers); interesujące są też leksykalne komponenty tego często wykorzy stywanego w obu utworach tropu poetyckiego oraz to, że Mickiewicz włącza w obręb ożywień pojęcia oznaczające desygnaty, które przed nim animizowano rzadko lub wcale - por. I. Heksel, Animizacja w języku artystycznym Adama Mickiewicza (cz. 1.), „Poznańskie
Studia Polonistyczne", Seria Językoznawcza, t. 6 (26), Poznań 1999, s. 49-71 (szczególnie s. 58-59 i 70).
97 T. Rittel, Historyczne „wyrazy przyrodnicze": gryka, dzięcielina, świerzop i ich słowiańskie synonimy przekładowe, „Stylistyka" VIII, 1999, s. 257-272.
98 S.J. Rittel, Systemy komunikacji iv Panu Tadeuszu, [w:] Pan Tadeusz i jego dziedzictwo, op. cit.,
s. 219-230.
99 K. Stiitz, Zmienność znaczeń wyrazów na przykładzie słownictwa „Pana Tadeusza", Z Teorii
1 Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego, 1.15 (1999), Katowice, s. 65-80. 100 M. Zarębina, Poeta wśród prawników: o Panu Tadeuszu inaczej, Kraków 1999.
101 M. Zarębina, Zagadkowe miejsca w tekście „Pana Tadeusza", Sprawozdania z Posiedzeń
Komisji Naukowych PAN Oddział w Krakowie, t. XLIII/1, styczeń-czerwiec 2000.
102 E. Stachurski, Leksykalny wskaźnik potoczności stylu wybranych poematów romantycznych,
[w:] Przejawy potoczności w tekstach artystycznych, red. J. Brzeziński, Zielona Góra 2001,
s. 107-123 (prozaizmy występujące w epopei na s. 110-116); M. Zarębina, Potoczność w języ ku „Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza, [w:] Przejaioy potoczności, op. cit., s. 159-168.
103 E. Stachurski, Udział archaizmów leksykalnych i semantycznych w słowniku epopei narodowej i innych poematów romantycznych, [w:] Język polski w perspektywie diachronicznej i synchronicz nej, Zielona Góra 2004, s. 241-260 (archaizmy z Pana Tadeusza na s. 243-251).
104 E. Koniusz, Wyrazy Mickieioiczowskie w „Słowniku gwar polskich" J. Karłowicza, Arma
les Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Folia 6, Studia Lingüistica I, Kraków 2002, s. 129-141.
105 M. Zarębina, Verba dicendi wprowadzające mowę niezależną w „Panu Tadeuszu" (na przykła dzie ks. VII), Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Folia 6, Studia Lingüistica 1,
w słowniku tego utworu106. Ukazała się także książka E. Teodorowicz-Hellman o szwedzkich przekładach Pana Tadeusza107.
W 170-lecie wydania arcydzieła wydaje się uzasadniony kolejny zamiar ba dawczy, ale metodologicznie różniący się od wymienionych licznych opracowań - ukazanie kompletnej leksyki tego utworu na szerokim tle porównawczym sied miu innych poematów romantycznych, których słownictwo kluczowe, wzajemne podobieństwa i zróżnicowanie są już opracowane108, a więc Grażyny A. Mickiewicza, Janusza Bieniawskiego J.B. Zaleskiego, Marii A. Malczewskiego, Zamku kaniowskiego S. Goszczyńskiego, Wacława J. Słowackiego, Przedświtu Z. Krasińskiego i Szczęsnej C.K. Norwida109. Zastosowanie metod ilościowych w połączeniu ze szczegółowym ujęciem materiału leksykalnego pozwoli wydobyć różnice i ustalić stopień wzajem nego podobieństwa leksykalnego wymienionych tekstów do Pana Tadeusza, a tak że wyodrębnić i scharakteryzować grupę leksemów charakterystycznych tylko dla epopei narodowej. Uwzględnienie w tle porównawczym także Grażyny, historycznej powieści poetyckiej autora epopei, pozwoli dojść do tej grupy słów, które są wspólne dla niej i dla Pana Tadeusza, a nie są obecne w poematach innych autorów, a wobec tego charakterystyczne dla języka Mickiewicza110.
Część pierwsza monografii zawierać będzie porównawczą analizę słownic twa poematów romantycznych, a część druga - słownik frekwencyjny połączo nych korpusów tekstowych wszystkich ośmiu utworów, przy czym w słownic twie Pana Tadeusza uwzględniony jest też tekst Epilogu (w wersji ustalonej przez S. Pigonia w 1925 r.), ale dane liczbowe odnoszące się do tego fragmentu epopei (nie publikowanego za życia autora) wyodrębnione są w nawiasach. Słownik ten poza fre kwencją przy każdym haśle i rozróżnieniem homonimów zawiera przy wielu hasłach określenia znaczeń i wartości stylistycznej słowa - informacje ustalone na podstawie analizy kontekstów i zaczerpnięte ze słowników ogólnych, historycznych, specjali stycznych oraz słowników języka autorów111. Wykorzystane są też objaśnienia wyra zów z wydania tekstu epopei opracowanego przez S. Pigonia112 oraz z wydania opra cowanego przez J. Krzyżanowskiego113.
Imiesłowy odmienne traktowane są jako odrębne hasła, co już jest przyjęte w opra cowaniach statystycznych słownictwa tekstów literackich, gdyż przy obliczaniu
106 Z. Cygal-Krupa, Kolor żółty i złoty w Panu Tadeuszu, Armales Academiae Paedagogicae
Cracoviensis, Folia 19, Studia Lingüistica II, Kraków 2004, s. 59-69.
107 E. Teodorowicz-Hellman, „Pan Tadeusz" w szwedzkich przekładach, Izabelin 2001.
108 Por. E. Stachurski, Słowa-klucze, op. cit.; tenże, Zróżnicowanie leksykalne poematów roman tycznych, [w:] Studia językoznawcze, dar przyjaciół i uczniów dla Zofii Kurzowej, red. Z. Cygal-
Krupowa, Kraków 2001, s. 333-349; tenże, Podobieństwo leksykalne wybranych poematów ro mantycznych, Armales Academiae Paedagogicae Cracoviensis, Folia 6, Studia Lingüistica I,
Kraków 2002, s. 369-386.
109 Dokładne dane o tekstach tych utworów zob. Rozwiązanie skrótów.
110 Tekst monografii został opracowany w 2004 r. (w 170-lecie epopei narodowej), ale mógł być wydany drukiem dopiero rok później.
111 Wykorzystane słowniki zob. Bibliografia.
112 A. Mickiewicz, Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, wydanie siódme, opracował Stanisław Pigoń,
Biblioteka Narodowa, Seria I, Nr 83, Wrocław 1972.
113 A. Mickiewicz, Dzieła, t. IV, Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, Warszawa 1955.
stylistycznego wskaźnika obrazowania porównuje się liczbę statycznych epite tów przymiotnikowych z liczbą dynamicznych epitetów imiesłowowych. Słownik ten (zawierający 12 766 haseł i 114 541 wyrazów tekstowych) można traktować jako reprezentatywny dla leksyki polskiej epiki romantycznej.
Sporządzenie nie tylko list rangowych słownictwa wybranych do porównań tekstów, ale także alfabetycznej listy frekwencyjnej słów występujących w łącznym korpusie tekstowym z uwzględnieniem ich znaczeń, a następnie dokonanie precyzyj nych porównań przy pomocy metody przesiewania leksykalnego jest bardzo żmudne i może dlatego jest podejmowane niechętnie przez badaczy. Musi być ono poprze dzone czasochłonnym przygotowaniem porównywanych tekstów do komputero wego sortowania ich słownictwa (zamiana słowoform wyrazów odmiennych na ha sła leksykalne).
Po uzyskaniu alfabetycznych list frekwencyjnych słów dla każdego utworu ko nieczne jest dokładne zestawienie danych przy każdym leksemie, a następnie uzyska nie z tej wspólnej listy danych o strefach słownictwa (wspólnego dla wszystkich tek stów, wspólnego dla kilku tekstów, dla dwóch tekstów i występującego tylko w jed nym utworze). Niełatwym zadaniem jest też pogrupowanie w kręgi semantyczne wyrazów (z uwzględnieniem ich znaczeń kontekstowych) - wyrazów występujących tylko w jednym utworze i to w dodatku największym, jakim jest epopeja narodowa.
Dziękuję za cenne uwagi recenzentkom opiniującym tę pracę do druku: Profesor Marii Zarębinie i Profesor Zofii Cygal-Krupie.
Część I
PORÓWNAWCZA ANALIZA SŁOWNICTWA
POEMATÓW ROMANTYCZNYCH
1. Filiacja leksykalna epopei narodowej
i innych poematów romantycznych
1.1. Liczba haseł wspólnych dla słownictwa
wszystkich porównywanych poematów
Stosując metodę tzw. przesiewania leksykalnego (porównywania list frekwencyj- nych ustalonych po etapie komputerowego sortowania słownictwa poszczególnych poematów)114, można ustalić liczbę haseł wspólnych dla wszystkich porównywanych tekstów oraz liczbę leksemów wspólnych dla epopei i każdego z siedmiu innych po ematów. Jeżeli chcemy bowiem dokładniej określić stopień podobieństwa leksykal nego utworów reprezentujących wielką epikę romantyczną, musimy wyrazić go ilo ściowo115. Należy precyzyjnie odpowiedzieć na trzy podstawowe pytania:
- Ile jest haseł wspólnych w słownictwie ośmiu porównywanych poematów? - Ile każdy z tekstów siedmiu porównywanych poematów ma leksemów wspól nych z tekstem Pana Tadeusza?
- W których parach porównywanych tekstów jest najwięcej wspólnych haseł, a zatem który z siedmiu utworów jest najbardziej zbliżony do epopei narodowej pod względem leksykalnym?
Po porównaniu wszystkich ośmiu list frekwencyjnych okazało się, że haseł wy stępujących na każdej z nich jest niewiele, bo tylko 116 na łączną liczbę haseł ca łego korpusu tekstowego 12 766, a więc zaledwie ok. 1% słownika. W przybliże niu ujmując, tylko jeden leksem na sto jest wspólny dla wszystkich porównywanych tekstów o łącznej długości 114 541 słowoform. Jest to o tyle dziwne, że przecież porównywane utwory pochodzą z tej samej epoki (mimo że od napisania Grażyny i Janusza Bieniawskiego do wydania Szczęsnej dzieli ponad trzydzieści lat) i należą
114 Por. E. Stachurski, Zastosowanie komputera przez językoznawcę: niektóre możliwości,
Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN Oddział w Krakowie, t. XXXIX/1, styczeń-czerwiec 1995 r., Kraków 1996, s. 34-36; tenże, Rozwój i zróżnicowanie słownictwa pi sarza. Na podstawie prób tekstowych z utworów Adolfa Dygasińskiego, Kraków 1993, s. 10.
115 Por. J. Sambor, Słowa i liczby. Zagadnienia językoznawstwa statystycznego, Wrocław 1972.
do tego samego gatunku literackiego. Te dane mogą wskazywać, że wspólna baza leksykalna epiki romantycznej jest niewielka. Być może, że jest to regularność dotycząca także leksyki utworów literackich z innych epok. To tylko hipoteza, gdyż brak analogicznych danych porównawczych dla innych tekstów, których słownic two badano metodą statystyczną.
1.2. Leksemy wspólne dla wszystkich porównywanych poematów
Na liście 116 haseł wspólnych dla wszystkich ośmiu utworów znalazło się spo ro leksemów o funkcjach gramatycznych, decydujących o strukturze syntaktycznej tekstów, a więc 15 przyimków: bez, dla, do, ku, na, nad, o, od, po, pod, przed, przez, w, z, za, 7 spójników: a, albo, bo, by, gdy, i, lecz, że, 5 należących do obudowy zdania partykuł: czy, jeszcze, nie, niech, tylko oraz 23 zaimki: co, gdzie, ja, jak, jaki, jakiś, każdy, kiedy, kto, któż, my, nic, on, sam, się, swój, tak, tam, ten, to, tu, ty, wszystek. Wyrazy te występują często w każdym tekście, a niektóre z nich znajdują się w pierwszej dziesiątce na li stach rangowych. Wśród najczęstszych dziesięciu leksemów na każdej z ośmiu list rangowych znalazły się przyimki w, z, na, spójnik i, partykuła nie oraz zaimki on, się, ten. Inne pojawiają się w pierwszej dziesiątce na listach pięciu poematów (zaimek jak), trzech (spójnik a), dwóch (zaimek ja) lub tylko jednego (przyimki do, po, za, za imki to, my, nasz, swój, co).
Wśród 62 wspólnych wyrazów nazywających najwięcej jest rzeczowników (37): blask, Bóg, cień, czas, czoło, dom, dusza, dzień, góra, gwiazda, kraj, krew, krzyż, kwiat, lata, los, ludzie, łza, matka, morze, myśl, niebo, obraz, okoU6, piorun, pole, raz, ręka, ser ce, słońce, smutek, szata, śmierć, tłum, wiara, wiek, ziemia (ósmy wyraz na liście ran gowej Janusza Bieniawskiego), ponaddwukrotnie mniej czasowników (14): być (dru gi wyraz na liście rangowej Szczęsnej, ósmy - na liście Pana Tadeusza, a dziesiąty - na liście Grażyny), czekać, mieć, musieć, patrzeć, pędzić, płakać, słuchać, słyszeć, stać, świecić, widzieć, wołać, wstać, tylko 6 przymiotników: cały, cichy, ciemny, długi, młody, stary i 6 przysłówków: daleko, dobrze, dziś, już (dziewiąty wyraz na liście rangowej Janusza Bieniawskiego), mało, pierwej. Wyrazy szeregujące, czyli liczebniki są wyjątko we: drugi, jeden, pierwszy.
Wśród haseł wspólnych dla wszystkich poematów są leksemy częste w innych tekstach, a mianowicie - niemal w każdym tekście polskim: rzeczowniki dzień i lu dzie, czasowniki być, mieć, liczebniki jeden, pierwszy, drugi; w tekstach literackich i we współczesnej polszczyźnie mówionej: przysłówki daleko, dobrze, już, mało, rzeczow niki czas, dom, lata, raz, czasowniki musieć, patrzeć, słuchać, przymiotniki cały i stary, zaimki tam i tu; w ogóle w tekstach literackich (niezależnie od epoki, gatunku i ro dzaju literackiego): rzeczowniki Bóg, góra, krew, łza, matka, myśl, oko, ręka, serce, śmierć i ziemia, czasowniki czekać, słyszeć i stać, przymiotnik młody, przysłówek dziś; w ogóle w poezji: rzeczowniki cień, gwiazda, kwiat, morze, niebo i słońce; w dawniejszych tek stach literackich: rzeczownik dusza; w dziewiętnastowiecznych tekstach literac kich (nie tylko epickich): przymiotniki ciemny i długi, czasowniki płakać i wołać, rze- 116
116 Już w latach sześćdziesiątych XX w. było wiadomo, że rzeczowniki oko i serce znaj
dują się na czele listy rangowej słownictwa poezji J. Słowackiego - por. T. Skubalanka,
Struktura słownictwa poezji, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, Seria 3, cz. 3, Językoznaw stwo, Warszawa 1968, s. 228.
czownik czoło; w innych utworach romantycznych, np. rzeczownik krzyż w Dziadach A. Mickiewicza117 118.
Niektóre z leksemów wspólnych dla wszystkich ośmiu poematów są wyra zami kluczowymi bądź to całej epiki romantycznej, np. blask, bądź niektórych po równywanych utworów: pole w Januszu Bieniawskim, tłum w Wacławie, wiara i wiek w Przedświciells.
Można stwierdzić, że dla tekstów epiki romantycznej szczególnie znamienna jest obecność we wszystkich poematach nie tylko niektórych wyrazów kluczowych (przede wszystkim rzeczownika blask, a następnie rzeczowników: pole, tłum, wia ra i wiek), ale także - rzeczowników: kraj (wyraz częsty w Panu Tadeuszu), obraz, piorun, smutek, czasowników: pędzić, świecić i wstać oraz przymiotnika cichy. Wyrazami książ kowymi są przysłówek pierwej i spójnik lecz, a przestarzałym - przyimek ku.
1.3. Liczba haseł wspólnych dla słownictwa epopei narodowej
i przynajmniej dwóch innych poematów romantycznych
(ale nie wszystkich jednocześnie)
W łącznym korpusie tekstowym ośmiu porównywanych poematów znalazło się 2259 leksemów występujących w tekście Pana Tadeusza i przynajmniej w dwóch innych poematach (ale nie we wszystkich jednocześnie). Stanowią one 23,83% słow nika epopei. Wśród nich najwięcej jest rzeczowników i wyrazów użytych rzeczow nikowo - 908 haseł, na drugim miejscu są czasowniki - 682 hasła, na trzecim przy miotniki i imiesłowy odmienne - 357 haseł, a na dalszych miejscach: przysłówki -1 5 3 hasła, partykuły - 50 haseł, zaimki - 37 haseł, spójniki - 28 haseł, przyimki - 20 haseł, liczebniki - 15 haseł, wykrzykniki - 9 haseł.
1.4. Leksemy występujące w epopei narodowej i przynajmniej
w dwóch innych poematach (ale nie we wszystkich jednocześnie)
® rzeczowniki i wyrazy użyte rzeczownikowo: antenat, armata (harmata), baba, bacz ność, bagnet, bagno, bark, barwa, bezpieczeństwo, bicz, bieg, biel, biesiada, bitwa, bladość, blizna, bluszcz, błękit, błonie, błyskawica, bodziec, bohater (bohatyr), bojaźń, bok, boleść, bóg 'bożek', bój, bór, brak, brama, brat, broda, broń, brylant, brzask, brzeg, brzęk, brzoza, budowa, bukiet, buńczuk, burza, całun, cegła, cel, chata, chęć, chleb, chłop, chłód, chmura, chmurka, chorągiew, choroba, chór, chusta, chwała, chwast, chwila, chwilka, ciało, ciąg, cichość, cie kawość, ciemność, ciemnota, cierpienie, cięcie, ciężar, cios, cisza, cmentarz (smętarz), cnota, córa, córka, cud a. cudo, cugiel, czapka, czar, czart, czata, cześć, Częstochowa, część, człek, człowiek, czucie, czujność, czyn, dach, dal, dar, darń, dąb, dech, diabeł, dłoń, dno, dola, dół, dreszcz (droszcz), droga, drożyna, drużyna, drzewce, drzewo, drzwi, duch, duma, dworzanin,
117 Por. E. Stachurski, Słoum-klucze, op. cit., s. 271-279; tenże, Próba ustalenia listy toyrazów cha rakterystycznych dla tekstu literackiego (niezależnie od epoki), [w:] Studia historycznojęzykowe III,
red. K. Rymut i W.R. Rzepka, Kraków 2000, s. 265-271.
118 Zob. E. Stachurski, Słoum-klucze, op. cit., s. 47-48,129-131,154-156,174, 202-209, 269-270.
dwór, dym, działo, dzida, dziecię, dziecko, dziedzictwo, dziedziniec, dzieje, dzieło, dziewczyna, dziewica, dzwon, dzwonnica, dźwięk, dziw a. dziwo, dżuma, echo, fala, fałsz, figura, gałązka, gałąź, ganek, gardło (garło), gęstwa (gęstwia), gęstwina, głaz, głąb ż., głębina, głos, głowa, głownia (głownia), głód, gmach, gmin, gniazdo, gniew, godło, godzina, gołąb, goniec, gospo darz, gościna, gość, grad, graf, granica, granie, grobowiec, grom, grot, groźba, grób, gród, gruz, grzech, grzmot, grzywa, gwałt, gwar, hałas, hańba, harmonia (harmonija), hasło, hełm, hetman, historia (historyja), horda, huk, hymn, ideał, imię, iskierka, iskra, istota, jagoda, jar, jasność, jastrząb, jaw, jazda, jesień, jezioro, jeździec (jeździec), jęk, język, jutrzenka, kajdany, kamień, kaplica, kara, kark, karta, kat, katusza, kibić, kielich, klamka, klątwa, klęska, kłamstwo, kłąb, kłos, kobierzec, kobieta, kochanek, kochanie, kochanka, kocioł, kolano, kolej, kolor, kolum na, koło, kołpak, kometa, komnata, koniec, konnica, koń, kopia (kopija), kopyto, kord, korona, koryto, korzeń, kosa, kościół, kość, Kozak, kraina, krata, krąg, kres, krocie, krok, kropla, król, królowa, kruk, kryształ, krzak, krzyk, krzywda, ksiądz, książę, księga, księżyc, kształt, kula, kur, kurzawa, kwiatek, Lach, las, laur, lekarstwo, lewica, lico a. lice, liczba, lilia (lilija), lipa, list, listek, liść, litość, loch Jot, lód, lud, łan, łańcuch, łaska, łąka, łeb, łom, łono, łoskot, łoże, łódź, łuk, łuna, łup, łuska, maj, malarz, małżonek, mara, Maria (Maryja), marzenie, matrona, mąż, mdłości, mech, męczarnia, męka, męstwo, mgła, mgnienie, miara, miasto, miecz, miejsce, miesiąc, mieszczanin, milczenie, miłość, minuta, mleko, młodość, młodzieniec, młodzież, mnó stwo, moc, modlitwa, mogiła, morderca, most, mowa, mrok, mur, murawa, muzyka, myślenie, nadzieja, nagroda, namiot, namowa, napad, napaść, napis, napój, naród, narzędzie, natarcie, natłok, natura, nawałnica (nawałnica), nazwisko, Niemiec, nieprzyjaciel, nieszczęście, nieto perz (niedopyrz), niewiasta, niewola, niezgoda, noc, noga, nowina, nozdrze, nóż, nuta, obawa, obecność, obietnica, objęcie, oblicze, obłok, obóz, obraza, obręcz, obrona, obrót, obyczaj, ochota, oczko, oddech, odgłos, odpowiedź, odwaga, odwód, odzież, ofiara, ogień, ognisko, ogon, ogród, ojciec, ojczyzna, okno, okolica, okropność, okrzyk, olbrzym, ołów, ołtarz, opieka, opoka, opór, oręż, orszak, orzeł, osnowa, ostrze, otchłań, owoc, pacholę, pacierz, pagórek, pałac, pałasz, pamiątka, pamięć, pan (Pan), pancerz, pani, panna, państwo, I. para, II. para, pas, paszcza, pączek, pełnia, pewność, pęd, pęto, piana, piasek, piekło, pieniądz, pienie, pień, pierś, pierścień, pies, pieśń, piękność, pięść, piętro, pióro, pisklę, plac, plama, plecy, plemię, płacz, płaszcz, płeć, płomień, płomyk, płot, pobojowisko, pochodnia, pociecha, początek, podkowa, podłoga, podnóże, podróżny, poduszka, podwoje, pogoda, pogoń, pokora, pokój (dziesiąty wyraz na li ście rangowej Janusza Bieniawskiego), pokuta, Polak, Polska, połowa, południe, pomieszanie, pomnik, pomoc, pomrok, ponurość, popiół, pora, poranek, porządek, posąg, poselstwo, poseł, posłanie 'legowisko', posłaniec, postać, postawa, pośpiech (pospiech), pot, potęga, potok, po trzeba, powab, powieka, powieść, powietrze, powinność, powód, pozór, pożar, pożoga, północ, praca, prawda, prawica, prawo, proch, promień, promyk, prośba, próba (próba), próg, prze baczenie, przechodzień, przeczucie, przekleństwo (przeklęctwo, przeklęstwo), przepaść, prze strach, przestrzeń, przeszkoda, przeszłość, przeznaczenie, przodek, przód, przybycie, przyczy na, przyjaciel, przyjaźń, przypadek, przysięga, przyszłość, przytułek, ptak, ptaszyna, puch, puchar, pułk, purpura, pustynia, puszcza, puszczyk, pycha, pył, pysk, pytanie, rada, radość, raj, ramię (ramie), rana, ranek, rano, ratunek, rdza, reszta, robota, rodzina, rosa, rota, roz- howor (rozgoiuor), rozkaz, rozkosz, rozmowa, rozpacz, rozprawa, rozstanie, rozum, ród, róg, rów, równina, róża, różnica, ruch, ruina, rumak, rumieniec, ruszenie, rusznica, rycerz, rys, rząd 'szereg', rzecz, rzeka, rzeź, rzut, Rzym, rżenie, sala, samotność, sąd, scena, sejm, sen, sfera, sidło, sieć, siedlisko, sień, siła, siodło, sioło, siostra, skała, skarb, skarga, sklep, sklepienie, skok, skonanie, skóra, skroń, skrzydło, skutek, sława, słowo, słówko, słuch, sługa, słup, służba, sokół, sosna, sól, spisa (śpisa), spoczynek, spojrzenie (spojrzenie), sposób, spotkanie, sprawa, srebro, srogość, stal, stan, starość, starszyzna, starzec, statut, step, stolica, stopa, stos, stół, strach, straszydło, strata, straż, strona, strop, strój (strój), strumień, struna (strona), strzała,
strzelec, strzemię, suknia, sumienie (sumnienie), swoboda, syn, szabla, szablica, szala, szaniec, szarfa, szatan, szczelina, szczęk, szczęście, szczupak, szczyt, szelest, szereg, szkoda, szlachta, szmer, szpieg (śpieg), szpona a. szpono, szron (śron, śrzon), sztandar, sztuka, szturm, sztych, sztylet, szum, szyba, szyja, szyk, szyszak, ściana, ślad, śmiałość, śmiech, śnieg, śpiący, śpiew, śpiewanie, środek (śrzodek), świadek, świat, światełko, światło, świątynia, świeca (świeca), świst, świt, tabor, tajemnica, taniec, tarcza, tęcza, tętent, tło, tłok, tłuszcza, tok, ton, topola, tor, towarzysz, trawa, trąba, trąbka, treść, tron, troska, trucizna, trud, trumna (truna), trup, trwoga, tryb, tryumf (triumf), trzask, trzoda, tułacz, tuman, turmą, twarz, tył, ubiór (ubiór), ubranie, ucho, uciecha, uczta, uczucie, układ, ukłon, Ukraina, ukrycie, ulica, umowa, umysł, uraza, urok, usta, uśmiech, utrapienie, uwaga, walka, wał, warga, warkocz, warta, waśń, wawrzyn, wąs, wąż, wdzięczność, wdzięk, wejrzenie, wesele, westchnienie, węzeł, wianek, wiano, wiatr, wicher, widok, widzenie, wieczerza, wieczór, wiedza, wieko, wieniec, wierzba, wierzch, wieszcz, wieś, wieść, wietrzyk, wieża, więzienie, więzy, wilk, wina, wino, wiosna, władza, własność, włos, wniście (wnijście), woda, wodza, wojewoda, wojna, wojsko, wola, wolność, wołanie, woń, wódz, wół, wrona, wrota, wróg, wrzask, wrzawa, wschód, wspomnie nie, zustęga, wstęp, wstręt, wstyd, wściekłość (wściekłość), wybór, wycie, wyprawa, wyraz, wyrok, wzgarda, wzgląd, wzgórek (wzgórek), wzrok, zabawa, zachód, zagadka, zakon, zamek, zamęście, zamiar, zamknięcie, zapach, zapał, zapora, zarośle, zarzewie (zarzewie), zasłona, zasługa, zawiść, zawód, ząb, zbójca, zbrodnia, zdanie, zdarzenie, zdobycz, zdrada, zdrowie, zdrój, zemsta, zgiełk, zgliszcze, zgoda, zgon, zgraja, zgroza, zgryzota, ziarno, zieloność, zima, zimno, złe, złość, złoto, złudzenie, zmiana, znak, znamię (znamię), zorza, zwada, zwiercia dło (zwierciadło), zwierzę (zwierzę), zwierzyna (zwierzyna), zwłoki, zwycięstwo, zwycięzca, zwyczaj, zysk, źrenica (źrzenica, zrzenica, źrenica), źródło (źrzódło), żagiel, żal, żałoba, żar, żart, żądło, żelazo, żmija (żmija), żołnierz, żona, żuraw, życie, żyła, żywość, żywot;
• czasowniki (bez imiesłowów odmiennych): bać się, badać, bawić, bić, bić się, biec, biegać, bielić się, bieżeć, blednąc, błogosławić, błyskać, błysnąć, błyszczeć, błyszczeć się, boleć (boli), brać, braknąć, bronić, brzęknąć a. brząknąć, brzęczeć, brzmieć (brżmieć), buchać, bu dzić, bujać, bywać, całować, chcieć, chodzić, chować, chować się, chwiać się, chwycić, chwytać, chylić się, ciągnąć, ciągnąć się, cieszyć się, ciężyć, ciskać, cisnąć, cofać się, cofnąć się, czcić, czuć, czuwać, czynić, czytać, dać, dawać, dążyć, dbać, deptać, dmuchać, dobyć, dochodzić, dodać, dojrzeć, dojść, dokazać, dostać (dostaną), dostrzec, dotknąć, dotknąć się, dotrzymać, do wiedzieć się, dowieść, dozwolić, drażnić, drzeć się, drzemać (drzymać), drżeć, dumać, dyszeć, dziać się, dzielić, dziękować, dziwić, dziwić się, dzwonić, dźwigać, gadać, gardzić, gasnąć, ginąć, głosić, godzić, godzić się, gonić, gorzeć (goreć), gotować, grać, grozić, gryźć, grzebać, grzmieć (grzmieć), huczeć, huknąć, igrać, iść, jaśnieć, jechać (jachać), jęczeć, jęknąć, karać, kazać, klaskać, klasnąć, klęczeć, kłamać, kłaść, kłuć, kochać, kończyć, kopać, krążyć, kreślić (kryślić), kręcić się, kroczyć, kryć, kryć się, krzyczeć, krzyknąć, kupić, kwitnąć, lać, lać się, latać, lec, lecieć, leżeć, lękać się, liczyć, lubić, łamać się, łączyć, łączyć się, marzyć, mdleć, mieć się, mienić się, mierzyć, mieszać (mięszać), mieszać się (mięszać się), mieszkać, migać, mignąć, mijać, milczeć, minąć, miotać, modlić się, można, móc, mówić (mówić), mruczeć, mrugać, mścić się, myśleć, należeć, napotkać, nastroić, nazwać, nazywać się, nieść, nosić, nucić, obaczyć, obchodzić, obejrzeć, obejrzeć się, obiegać, objąć, obracać, obrócić, obrócić się, ocalić, ochłonąć, odbić, odbijać się, oddać, odejść, odezwać się, odgadnąć, odgadywać, odje chać, odkryć, odpowiadać, odpowiedzieć, odskoczyć, odsłonić, odstąpić, odważyć się, odwrócić, ogarnąć, oglądać, ogłaszać, okryć, opatrzyć, opowiedzieć, oprzeć, oprzeć się, opuścić, osiąść, osłaniać, ostrzegać, otoczyć, otrzeć, otwierać, otworzyć, ozwać się, padać, palić, palić się, pa łać, pamiętać, panować, I. paść (padł), II. paść (pasł), pełznąć, pęknąć, pić, pierzchnąć, pieścić się, pisać, pleść, pluskać, płonąć, płoszyć, płynąć, pobiec a. pobiegnąć, pochylić, pocieszyć, począć, podać, podnieść, podnosić, podnosić się, podobać się, poglądać, pohulać, pojąć, poje
