Kultura i gospodarka

Zagadnienie zależności rozwoju gospodarczego od kultury danej społeczności czy narodu dzieli uczestników publicznej debaty na konserwatystów i liberałów. Konser-watyści skłonni byliby uważać, że kultura jest determinantą rozwoju, podczas gdy liberałowie podkreślają rolę polityki w takim kształtowaniu kultury, który pozwoli na stymulację kulturową rozwoju ekonomicznego⁹⁸.

Jedni i drudzy upatrują w kulturze cech, które pozwalają na wyjaśnienie his-torycznego rozwoju gospodarczego danej społeczności lub jego braku na podstawie definiowania cech szczególnie sprzyjających osiąganiu sukcesu. I tak zacofanie gos-podarcze niektórych krajów w porównaniu z wybujałym rozwojem innych starano się tłumaczyć na gruncie teorii zakorzenionych w tradycji marksistowskiej: teorii kolo-nializmu i zależności⁹⁹.

Teoria kolonializmu upatruje kontynuacji bogactwa zamożnych krajów w ich eks-pansji z eksportem produktów, na które nie mogą już znaleźć zbytu na rynkach we-wnętrznych. Teoria zależności natomiast uznaje istnienie „centrum” stworzonego przez państwa bogate, które celowo obniżały światowe ceny surowców i windowały ceny dóbr przetworzonych, aby umożliwić zyski korporacjom transnarodowym kosztem państw peryferyjnych. Teorie te, które znalazły się u źródeł kulturowej analizy za-gadnienia bogactwa narodów, dzisiaj – jak wiadomo – są już nieaktualne; przeczą im chociażby byłe kolonie brytyjskie (Hongkong i Singapur) czy japońskie (Korea Płd.

i Tajwan).

Następne argumenty, które miały wyjaśniać przyczyny powodzenia lub jego braku, takie jak dyskryminacja czy rasizm, także okazały się niewystarczające, nie można bowiem za ich pomocą wyjaśnić niepowodzeń czarnoskórej ludności w Ameryce. Za-wiodła także teoria klimatyczna, uzależniająca sukces gospodarczy od położenia

98 S. Huntington, [w:] Kultura ma znaczenie, red. S. Huntington, L. Harrison, Zysk i S-ka, Poznań 2003.

99 L. Harrison, Upowszechnianie pozytywnych zmian kulturowych, op.cit., s. 430.

graficznego. Kostaryka czy Singapur, pomimo swego umiejscowienia, od lat cieszą się wysokim wzrostem gospodarczym.

Lukę w teoriach wyjaśniających rozwój gospodarczy z powodzeniem zapełnia pa-radygmat kulturowy, powstały na gruncie twórczości Alexisa de Tocquevilla, ukazują-cego znaczenie kulturowego przystosowania do demokracji, czy Maxa Webera, opisu-jącego wagę wartości purytańskich i etyki protestanckiej dla biznesowego sukcesu i przedsiębiorczości.

Zdaniem M. Portera¹⁰⁰, całokształt przekonań, postaw i wartości mają-cych wpływ na aktywność gospodarczą tworzy kulturę ekonomiczną.

Jej wpływ na rozwój gospodarczy można rozpatrywać w dwóch płaszczyznach:

– w płaszczyźnie ogólnych cech kulturowych, uważanych za korzystne, na przy-kład pracowitość czy przedsiębiorczość,

– w płaszczyźnie czynników makroekonomicznych, na przykład skłonność do in-westycji czy oszczędzania.

Wpływ owych czynników zależy od uwarunkowań sytuacyjnych. Przykładowo w Japonii po II wojnie światowej skłonność do oszczędzania przyczyniła się do rozwo-ju gospodarczego, jednak skutecznie blokowała możliwości wyjścia z kryzysu, kiedy pojawiła się recesja.

Istotne znaczenie w rozpatrywaniu zależności kulturowo-gospodarczych ma para-dygmat produktywności. Przyjmując go, twierdzimy, że dobrobyt narodu jest pochod-ną produktywności, z jaką gospodaruje on swoimi zasobami (naturalnymi, kapitało-wymi, ludzkimi).

Istnieje możliwość poprawienia produktywności w dowolnym sektorze przez wdrażanie nowych strategii i technologii. Powoduje to, że nie ma dobrych i złych se-ktorów gospodarki, nie ma znaczenia rozróżnienie na przedsiębiorstwa krajowe czy zagraniczne ani na produkujące na eksport lub rynek lokalny. Wszystkie mogą w zależności od swojej produktywności działać na korzyść lub szkodę ogólnego do-brobytu. Mamy tu do czynienia z sytuacją, kiedy przewaga komparatywna (wynika-jąca z posiadanych zasobów) ustępuje miejsca przewadze konkurencyjnej (opartej na konkurencyjności).

Można wyróżnić pewne postawy, przekonania i zachowania, które w szczególny sposób wpływają na kształtowanie dobrobytu:

– dominujące w danym społeczeństwie poglądy na temat źródeł dobrobytu, – wiara w możliwości pomnażania majątku, które zależą od potencjału twórczego

oraz intuicji, a nie od kontroli zasobów,

– konsekwencją takiego sposobu myślenia jest inwestowanie w naukę, edukację i nowe technologie.

Nie bez znaczenia jest także wypadkowa przeszłej i aktualnej sytuacji mikroekono-micznej (ludzie działają zgodnie z uwarunkowaniami systemu, w jakim przyszło im żyć).

Dobrego przykładu dostarcza znów Japonia, w której po II wojnie światowej dożywotnie zatrudnianie pracowników miało być przeciwwagą dla migracji siły roboczej.

Globalna konwergencja produktywności, która została zapoczątkowana procesami globalizacji, powoduje swoistą unifikację kultur ekonomicznych, które dotąd pozosta-wały różnorodne ze względu na blokowanie innym krajom dostępu do informacji i wiedzy lub z powodu osiągnięcia potęgi militarnej, która pozwalała kontrolować

100 M.E. Porter, Postawy, wartości i przekonania a makroekonomia dobrobytu, op.cit., s. 59.

zasoby i dzięki temu utrzymywać kultury nieproduktywne. Jednakże powstawanie swoistego światowego standardu kultury ekonomicznej nie oznacza jej zamknięcia na unikalne cechy kulturowe, które mogą stanowić źródło przewagi konkurencyjnej. Przy-kładowo taką cechą jest orientacja na ekologię w Kostaryce.

Tabela 5. Determinanty systemów kulturowych wspomagających i przeciwdziałających rozwojowi gospodarczemu

Czynnik Wartość stymulująca Wartość przeciwdziałająca Religia Protestantyzm jako religia faryzejska

usprawiedliwia bogactwo

Katolicyzm jako religia plebejska wyżej stawia ubogich

W kulturach promujących rozwój panuje zgodność co do norm i praw, które można egzekwować

W kulturach niepopierających rozwoju panuje hipokryzja z powodu braku takiej zgodności

Wymiar bogactwa

Kraje zacofane budują na tym, co już jest, przywiązując wagę do zasobów już istniejących

Kraje rozwijające się utożsamiają bogactwo z tym, czego jeszcze nie ma;

większą wartość ma dla nich proces innowacji pokolenia i zwiększająca skłonność do oszczędzania

Sprawiedliwość dystrybuująca dobra tylko dla osób żyjących, nastawiona na konsumpcję i teraźniejszość

Wartość pracy Duże znaczenie pracy mające korzenie w religii protestanckiej

Małe znaczenie pracy, mające swe źródło jeszcze w greckiej filozofii Rola herezji Herezja jest utożsamiana z wolnym

umysłem, innowacyjnym

Ortodoksyjność

Edukacja Edukowanie do samodzielnego odnaj-dywania prawdy

Nauczanie dogmatów

Znaczenie użyteczności

Duże znaczenie natchnionych wizji Prymat teorii aplikacyjnych, weryfiko-walnych i znajdujących zastosowanie Cnoty mniejsze Duża waga cnot mniejszych, takich jak

uprzejmość, porządek

Znaczenie mają tylko cnoty wielkie (miłość, sprawiedliwość itd.) Wymiar czasowy Skupienie na bliskiej przyszłości

stano-wiącej dobry horyzont dla planowania

Koncentracja na przeszłości

Racjonalność Prymat wizji i podejmowania działań nawet, jeżeli mogą pozostać niedokoń-czone

Racjonalizacja osiągnięć

Światopogląd Świat jest areną działań dla tych, którzy chcą coś zmienić

Koncentracja na obronie przeciw nieprzeniknionym siłom świata Pogląd na życie Człowiek sam się stwarza i kreuje

swo-je życie

Człowiek boryka się z życiem

Zbawienie Zbawienie zależy od wysiłków na rzecz przebudowy tego świata

Zbawienie zależy od powstrzymania się od pokus tego świata

Źródło: oprac. własne na podstawie M. Grondona, 2003

Swoiste podniesienie działalności gospodarczej i związanej z nią kultury ekono-micznej do rangi kultury wysokiej dokonuje się przez analizę wartości wewnętrznych i instrumentalnych¹⁰¹. Wartości wewnętrzne to takie, przy których trwamy bezintere-sownie, instrumentalne natomiast przynoszą konkretny rezultat i przez to mają zakre-ślony czasowy horyzont istnienia (trwają dopóty, dopóki są przydatne). Wszystkie war-tości ekonomiczne należą do kategorii instrumentalnej (przynoszą konkretny rezultat, na przykład zysk).

Do trwałego rozwoju gospodarczego wartości instrumentalne są jednak niewystar-czające, ponieważ z chwilą osiągnięcia bogactwa przestałyby być potrzebne. Musi więc istnieć jakiś element pozaekonomiczny, który usprawiedliwiałby trwałe dążenie do dobrobytu, na przykład zbawienie¹⁰² czy dążenie do doskonałości. Ponieważ warto-ści należą do sfery etyki, rozwój gospodarczy jest w pewnym sensie działaniem moral-nym, w którym konieczne są pewne wartości pozaekonomiczne, które pomagałyby przezwyciężać pokusy (na przykład krótkoterminowego zysku, który może zagrozić powiększaniu wartości firmy w długim okresie)¹⁰³.

M. Grondona¹⁰⁴ podaje typologię czynników determinujących dwa systemy warto-ści, odpowiednio wspomagające i przeciwdziałające rozwojowi gospodarczemu, przed-stawione w tabeli 5.