Kwestionariusz Twórczego Zachowania (KANH)

Kwestionariusz Twórczego Zachowania (KANH), autorstwa Stani-sława P o p k a (2000), służy do pomiaru postaw twórczych młodzieży (i ludzi dorosłych⁶⁴). Opiera się na przyjętej przez autora interakcyjnej koncepcji zdolności, w której zakłada się wzajemne oddziaływania funk-cji poznawczych i motywacyjno-emocjonalnych osobowości. Cechy skła-dające się na postawy twórcze mają charakter kontinualny, co eliminuje hierarchiczność i wzajemne podporządkowanie tych cech, a jednocześ- nie pozwala uchwycić dynamiczny obraz ich wewnętrznej struktury, decydujący o jakości wykonywanych czynności. Sfera poznawcza jest wyznaczana na kontinuum od zachowania się algorytmicznego (A) do heurystycznego (H), sferę motywacyjno-emocjonalną zaś określa konti-nuum od konformizmu (K) do nonkonformizmu (N)⁶⁵. Kwestionariusz doskonalony jest od 1980 roku, a pomysł skonstruowania tego narzędzia wyniknął z braku (w owym czasie) obiektywnych technik oceny postaw twórczych. Istniejące wówczas testy mierzyły zwykle wąski zakres my-ślenia twórczego, dywergencyjnego (płynność, giętkość i oryginalność myślenia).

Podstawy teoretyczne kwestionariusza

Konstrukcja narzędzia oparta jest na koncepcjach humanistycznych, w których analizuje się cechy osobowości twórczej (M a s l o w, 1954, s. 170—171; S t e r n b e r g, 2012, s. 3—12; por. M a s l o w, 2004). Koncepcje te stanowią przyczynek do zmiany paradygmatu myślenia o twórczo-ści człowieka i wyjtwórczo-ściu w tym myśleniu poza sferę poznawczą, a więc włączenie do dotyczących twórczości analiz problematyki motywacji i osobowości twórczej. Na polskim gruncie problematyka osobowości twórczej znalazła odzwierciedlenie w koncepcji Edwarda N ę c k i (1986;

64 Wersja przeznaczona jest do oceny z perspektywy zewnętrznego obserwatora postaw twórczych młodzieży szkolnej i studenckiej. Zawiera te same twierdzenia co wersja dla młodzieży, różni je jedynie forma.

65 Skrót KANH (kolejność symboli stosowanych w kwestionariuszu) sugeruje bezpo-średnio powiązanie zachowań konformistycznych z algorytmicznymi, a nonkonformi-stycznych — z heurystycznymi.

N ę c k a, G r o h m a n, S ł a b o s z, 2006; por. G r u s z k a, N ę c k a, 2002), który w strukturze działań twórczych wyodrębnia motywy (na przy-kład instrumentalne, zabawowe, zawodowe, przywódcze), zdolności (na przykład asocjacyjne, metaforyczne, abstrakcyjne, transformacyjne) oraz umiejętności (wiedza, techniki generowania pomysłów, strate-gie radzenia sobie z przeszkodami). Zmiana sposobu myślenia o dzia-łalności twórczej i sposobach jej pomiaru wiąże się z rozróżnianiem uzdolnień potencjalnych (ujawnianych w badaniach) i uzdolnień reali-zacyjnych (ujawniających się realnie w konkretnym działaniu). Twór-czość jako potencjalność może być analizowana w ujęciu interakcyjnej, tzw. triadowej teorii, zdolności opracowanej przez Josepha S. R e n z u l -l i e g o (1977, 1978, 1986). Zakłada on, że zdo-lności rozwijają się przez interakcję elementów triady: zdolności intelektualnych, uzdolnień kre-acyjnych oraz motywacji; elementy te integrują osobowość i środowisko życia jednostki. Oznacza to, że twórczość określana jest przez sferę po-znawczą i motywacyjną, które rozwijają się dzięki oddziaływaniom śro-dowiska społecznego.

Autor Kwestionariusza przyjął jako podstawę jego konstrukcji in-terakcyjną teorię zdolności, w której uwzględnia się równorzędne współwystępowanie i współdziałanie kilku sfer osobowości człowie-ka determinujących rozwój jego potencjałów twórczych (P o p e k, 2000, s. 21—22). W centrum tego autorskiego modelu zdolności znajdują się zdolności intelektualne, uzdolnienia specjalne i uzdolnienia twórcze, spajane i uruchamiane przez procesy motywacyjne, zależne od oddzia-ływań środowiska wychowawczego, społecznego (rodzina, szkoła, ró-wieśnicy).

Opracowanie narzędzia

Koncepcja Kwestionariusza KANH opiera się na założeniu, że posta-wę twórczą wyznaczają 2 główne sfery:

1. Sfera poznawcza — zachowania heurystyczne (H) vs. algoryt-miczne (A). Zachowania te wiążą się z dyspozycjami intelektualnymi, które określane są przez możliwości instrumentalne, czyli wrażliwość i zdolności spostrzegawcze (uzdolnienia percepcyjne), zdolności do zapamiętywania materiału, jego przetwarzania i wytwarzania infor-macji nowych, co jest możliwe dzięki wyobraźni, intuicji i myśleniu

dywergencyjnemu (w opozycji do myślenia konwergencyjnego).

Zdolności te mają charakter kontinualny, stąd przeciwstawne ten-dencje do wysokich wartości tych zmiennych oznaczają zachowania heurystyczne, natomiast do niskich wartości — zachowania algoryt-miczne.

2. Sfera charakterologiczna — nonkonformizm (N) vs. konfor- mizm (K). Funkcją tej sfery jest aktywizacja (realizowanie) potencjal-nych możliwości poznawczych jednostki. Przyjmuje się założenie o nadrzędności cech osobowych w stosunku do sfery poznawczej, gdyż ta ostatnia może rozwijać się dzięki specyficznym cechom osobo-wości.

Strukturę narzędzia, wraz z przykładowymi twierdzeniami (pozycja-mi) kwestionariusza, zobrazowano w tabeli 7.

Ta b e l a 7 Struktura Kwestionariusza Twórczego Zachowania (KANH) —

wersja dla młodzieży i dorosłych

Postawa Zachowania Przykładowe twierdzenia (pozycje) Kwestionariusza KANH trudności, niezależnie od dobrych rad i wskazówek moich przełożonych.

(60) Nie lękam się wypowiadania wła-snych sądów nawet wobec osób prze-łożonych i z autorytetem, mimo że otacza. Samodzielnie obserwuję rze-czy i zjawiska.

(42) Rozumienie zjawisk uzależniam od rzeczowych argumentów, dlatego bez żalu i specjalnych trudności zmie-niam poprzedni punkt widzenia.

Odtwórcza

(48) Nie lubię kierować. Wolę innym pozostawiać podejmowanie decyzji

(47) Ucząc się, dbam o dokładne opa-nowanie materiału, tak pod wzglę-dem istoty treści, jak też formy, tj. kolejności, ich zakresu i wzajem-nych powiązań.

(57) Ucząc się z książki albo słuchając wypowiedzi nauczyciela czy kolegów, potrafię wszystko dobrze zapamiętać, a następnie powtórzyć, bez potrzeby zrozumienia treści.

Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie: Po p e k, 2000, s. 23—27, 58—67.

Skale nonkonformizmu (sfera charakterologiczna) i zachowania heu-rystycznego (sfera poznawcza) odnoszą się do tych cech i właściwości jednostki, które przypisywane są osobom twórczym, natomiast skale konformizmu (sfera charakterologiczna) i zachowania algorytmicznego (sfera poznawcza) zawierają zbiór cech i właściwości charakterystycz-nych dla osób odtwórczych. Definicje operacyjne badacharakterystycz-nych zmiencharakterystycz-nych (cech) odbiegają nieco od powszechnie przyjętych, gdyż mają częściowo źródło empiryczne. Stanowią jednocześnie poszerzoną charakterystykę funkcjonowania osób z tendencją do dominacji określonych właściwości.

Oto krótkie zestawienie dotyczące badanych cech:

1. Konformizm (K) — wyznaczany jest przez zależność, pasywność, sztywność adaptacyjną, lękliwość, podległość, podporządkowanie się, niesamodzielność, niezorganizowanie wewnętrzne, nadmierną zaha-mowalność, defensywność, niską odporność i wytrwałość, nieodpowie-dzialność, brak krytycyzmu, nietolerancję i niskie poczucie wartości.

cd. tab. 7

2. Nonkonformizm (N) — określają go cechy opozycyjne do cech