Podstawy teoretyczne narzędzia 2

Przyjęto rozumienie osobowości jako systemu przekonań ukształto-wanych w toku doświadczeń człowieka z samym sobą i procesu uczenia

1 Wersje narzędzia są rezultatem projektu: „Opracowanie narzędzi diagnostycznych i materiałów metodycznych wspomagających proces rozpoznawania predyspozycji i zain-teresowań zawodowych uczniów”. Jednostką realizującą zadania grantowe była Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Krakowie, natomiast jednostką finansującą — Mini-sterstwo Edukacji Narodowej (Ośrodek Rozwoju Edukacji). Grant finansowany był z fun-duszy strukturalnych Unii Europejskiej (EFS — Kapitał Ludzki).

2 W tym podrozdziale przedstawiam jedynie najważniejsze kwestie. Założenia teore-tyczne i definicje operacyjne pojęć przedstawione zostały szczegółowo w podręcznikach do narzędzia — zob. A k s m a n, W y s o c k a, 2011, s. 9—37; G o ł e k, W y s o c k a, 2011, s. 10—37; W y s o c k a, 2011, s. 9—36; W y s o c k a, G ó ź d ź, 2011, s. 8—35.

się przekonań adaptacyjnych vs. dezadaptacyjnych, których rozwój wy-nika z czterech podstawowych i niezbywalnych potrzeb jednostki:

a) potrzeby uzyskiwania przyjemności i unikania bólu;

b) potrzeby zachowania stabilnego i spójnego systemu reprezentacji doświadczeń;

c) potrzeby kontaktu (nawiązywania i podtrzymywania relacji z inny-mi ludźinny-mi);

d) potrzeby umacniania samooceny.

Każda z tych potrzeb w toku rozwoju może zdominować pozostałe, jeśli jest niezaspokojona. Zachowanie człowieka stanowi tym samym po-chodną wpływów potrzeb aktywnych w danym momencie. Z perspek-tywy diagnozy resocjalizacyjnej ważne jest założenie, że przekonania mogą mieć charakter adaptacyjny (przekonania pozytywne) lub dez-adaptacyjny (przekonania negatywne).

Z potrzebami skojarzone są podstawowe przekonania (schematy poznaw-cze) nabywane w toku realizacji potrzeb — uczenia się. Są to przekonania:

a) o sobie (jestem osobą wartościową, kompetentną, dobrą, godną mi-łości vs. bezwartościową, niekompetentną, złą, niegodną mimi-łości);

b) o świecie (świat jest źródłem przyjemności i bezpieczeństwa vs. źró-dłem bólu i zagrożenia);

c) o relacjach z innymi ludźmi (ludzie są godni zaufania, pomocni, ko-rzystnie oddziałują na samopoczucie vs. są niegodni zaufania, zagrażają-cy, powodujący napięcia);

d) o własnym życiu (życie jest sensowne, przewidywalne, kontrolowa-ne, sprawiedliwe vs. bezsensowkontrolowa-ne, nieprzewidywalkontrolowa-ne, niekontrolowakontrolowa-ne, niesprawiedliwe).

Podstawowe potrzeby i wynikające z nich przekonania bezpośrednio wpływają na uczucia, myśli i zachowanie się jednostki, dlatego też, zdaniem Seymoura E p s t e i n a (2006), trafnie odzwierciedlają jej osobowość. Nale-ży też mieć na uwadze, że ich znaczenie w danym momencie rozwojowym zależy od wzajemnych interakcji między nimi oraz od tego, czy zaspoka-janie potrzeb jednostki przebiega w sposób harmonijny czy konfliktowy.

Proces zaspokajania potrzeb opiera się zatem na dynamicznej równowadze między nimi; efekt stanowi zwykle pewien kompromis: jeśli jedna potrzeba jest zaspokajana kosztem innych, to potrzeby niezaspokojone oddziałują silniej, co z kolei prowadzi do ograniczenia potrzeby dominującej.

2.2. Jednostka niedostosowana społecznie… 73 Kwestionariusz Nastawień Intrapersonalnych, Interpersonalnych i Na-stawień wobec Świata (KNIIŚ) służy do diagnozy: samooceny, czyli nasta-wień intrapersonalnych („ja”), nastanasta-wień interpersonalnych („inni — ja”), nastawień wobec świata („świat, w którym żyję”) oraz nastawień wobec własnego życia („moje życie”). Poszczególne wersje Kwestionariusza róż-nią się pod względem formy w różnych grupach wiekowych (A k s m a n, Wy s o c k a, 2011; G o ł e k, Wy s o c k a, 2011; Wy s o c k a, 2011; Wy s o c -k a, G ó ź d ź, 2011). Narzędzie pozwala do-konać oceny typów prze-konań osobistych (pozytywnych vs. negatywnych) kształtujących się w procesie uczenia się, które warunkują potencjalnie sposoby działania i dokonywa-ne przez jednostkę wybory kreacyjdokonywa-ne decydujące o jej pozytywdokonywa-nej adapta-cji vs. dezadaptaadapta-cji (schemat 2).

S c h e m a t 2 Potrzeby i przekonania podstawowe według Seymoura Epsteina

Ź r ó d ł o: E p s t e i n, 2006; por. Wy s o c k a, 2015, 2016, s. 46—47.

(2006), trafnie odzwierciedlają jej osobowość. Należy też mieć na uwadze, że ich znaczenie w danym momencie rozwojowym zależy od wzajemnych interakcji między nimi oraz od tego, czy zaspokajanie potrzeb jednostki przebiega w sposób harmonijny czy konfliktowy. Proces zaspokajania potrzeb opiera się zatem na dynamicznej równowadze między nimi; efekt stanowi zwykle pewien kompromis: jeśli jedna potrzeba jest zaspokajana kosztem innych, to potrzeby niezaspokojone oddziałują silniej, co z kolei prowadzi do ograniczenia potrzeby dominującej.

Kwestionariusz Nastawień Intrapersonalnych, Interpersonalnych i Nastawień wobec Świata (KNIIŚ) służy do diagnozy: samooceny, czyli nastawień intrapersonalnych („ja”), nastawień interpersonalnych („inni – ja”), nastawień wobec świata („świat, w którym żyję”) oraz nastawień wobec własnego życia („moje życie”). Poszczególne wersje Kwestionariusza różnią się pod względem formy w różnych grupach wiekowych (A k s m a n, W y s o c k a, 2011; G o ł e k, W y s o c k a, 2011; W y s o c k a, 2011; W y s o c k a, G ó ź d ź, 2011). Narzędzie pozwala dokonać oceny typów przekonań osobistych (pozytywnych vs. negatywnych) kształtujących się w procesie uczenia się, które warunkują potencjalnie sposoby działania i dokonywane przez jednostkę wybory kreacyjne decydujące o jej pozytywnej adaptacji vs. dezadaptacji (schemat 2).

S c h e m a t 2 Potrzeby i przekonania podstawowe według Seymoura Epsteina

potrzeba umacniania samooceny (KONCEPCJA „JA”)

… świat jest źródłem przyjemności i bezpieczeństwa vs. bólu

i zagrożenia

… jestem osobą wartościową, tzn. kompetentną, dobrą i godną miłości vs. bezwartościową, nie-kompetentną, złą i niegodną miłości

potrzeba stabilnego,

… ludzie są godni zaufania, pomocni i korzystnie oddziałują na samopoczucie vs. niegodni zaufania,

zagrażający i powodujący napięcia POTRZEBY

PODSTAWOWE PRZEKONANIA PODSTAWOWE Przekonanie o tym, w jakim stopniu…

Narzędzie oparte jest na poznawczej koncepcji osobowości Seymoura E p s t e i n a (1985, 1990a, 1991a, 1991b, 1994, 1998, 2003, 2006). Kilka wer-sji Kwestionariusza opracowanych zostało dla grup różniących się pod względem wieku i etapu edukacji: dla klas I—III szkoły podstawowej (Wy s o c k a, G ó ź d ź, 2011), dla klas IV—VI szkoły podstawowej (A k s - m a n, Wy s o c k a, 2011), dla młodzieży gimnazjalnej (G o ł e k, Wy - s o c k a, 2011), dla młodzieży ponadgimnazjalnej (Wy s o c k a, 2011).

Szczegółowo założenia teoretyczne i proces tworzenia narzędzi oraz analiza i interpretacja wyników pozyskanych z ich stosowania przed-stawione są w podręcznikach. Ważne jest jednak to, iż narzędzie może być stosowane w diagnozie pedagogicznej, a także traktowane jako na-rzędzie niespecyficzne w diagnozie resocjalizacyjnej (różnicuje istotnie osoby prawidłowo i wadliwie zsocjalizowane). Kwestionariusz pozwa-la ocenić 4 obszary funkcjonowania jednostki, wyznaczane przez różne przekonania, które mają charakter względnie trwałych nastawień³:

1. Nastawienia intrapersonalne (czyli system przekonań na temat własnego „ja”), które obejmują:

3 Poszczególne wersje narzędzia (dla różnych grup rozwojowo-edukacyjnych), różnią się między sobą pod względem liczby skal i ich formy. Kwestionariusz dla klas I—III szkoły podstawowej obejmuje skale do badania: ogólnej samooceny, relacji interpersonal-nych (z dwiema podskalami: „ja wobec ininterpersonal-nych”, „inni wobec mnie”), poczucia skuteczności vs. wyuczonej bezradności (z 2 podskalami obejmującymi sytuacje szkolne i pozaszkolne) oraz nadziei podstawowej (łącznie 6 skal). Kwestionariusze dla klas IV—VI szkoły pod-stawowej i gimnazjum obejmują po 12 skal do badania: samoocen specyficznych (sfera poznawczo-intelektualna, sfera fizyczna, sfera społeczno-moralna, sfera charakterologicz-na), funkcjonowania interpersonalnego („inni wobec mnie” — poczucie wsparcia, brak zagrożenia ze strony innych; „ja wobec innych” — prospołeczność, brak agresji), obrazu świata — nadziei podstawowej (poczucie sensowności i zorganizowania świata, poczucie przychylności świata) i obrazu życia (poczucie skuteczności, brak poczucia bezradności).

Kwestionariusz dla szkół ponadgimnazjalnych obejmuje 14 skal do badania: samooceny (ogólnej, niespecyficznej oraz samoocen specyficznych w sferach poznawczo-intelektual-nej, fizyczpoznawczo-intelektual-nej, społeczno-moralnej i charakterologicznej), funkcjonowania interpersonalne-go („inni wobec mnie” — poczucie wsparcia i zagrożenia; „ja wobec innych” — prospołecz-ność, agresywność); obrazu świata — nadziei podstawowej (sensowność i zorganizowanie świata, przychylność świata), obrazu życia (poczucie skuteczności, poczucie bezradności);

dodatkowo zawiera skalę kontrolną (aprobaty społecznej, kłamstwa).

a) samoocenę ogólną (niespecyficzną), czyli przekonanie o własnej wartości, stanowiące względnie stałą właściwość jednostki;

b) samooceny cząstkowe (specyficzne), odnoszące się do sfery po-znawczo-intelektualnej (umiejętności i zdolności intelektualne jednost-ki), sfery fizycznej (właściwości wyglądu zewnętrznego i sprawność fizyczna), sfery społeczno-moralnej i charakterologicznej (zespół cech psychicznych ujawniających się w działaniu i zachowaniach wobec in-nych ludzi, w sposobie bycia, usposobieniu, moralnie uzasadnione dzia-łania ukierunkowane na siebie i innych ludzi);

c) samoocenę globalną, stanowiącą sumę cząstkowych samoocen nie-specyficznych.

2. Nastawienia interpersonalne, odnoszące się do obrazu innych ludzi oraz relacji z nimi (system przekonań na temat funkcjonowania jednostki w relacjach interpersonalnych) oraz obejmujące zwrotne relacje, czyli po-strzegane postawy innych wobec jednostki — „inni wobec mnie” (poczu-cie wsparcia, docenianie vs. obojętność innych i niedocenianie; poczu(poczu-cie zagrożenia vs. poczucie bezpieczeństwa w relacjach), a także deklarowane postawy jednostki przyjmowane wobec innych ludzi — „ja wobec in-nych” (prospołeczność, altruizm, towarzyskość vs. egocentryzm, izolo-wanie się; agresywność vs. brak zachowań agresywnych).

3. Nastawienia wobec świata, obejmujące ukształtowaną przez do-świadczenia wizję świata (przekonania o sensowności świata oraz przy-chylności świata wobec ludzi).

4. Nastawienia wobec własnego życia, obejmujące ukształtowaną przez doświadczenia wizję własnego życia (poczucie skuteczności dzia-łania i kontroli nad życiem vs. poczucie wyuczonej bezradności i braku kontroli nad własnym życiem).