4. MATERIAŁY I METODY
4.1. Kwestionariusze i skale do oceny klinicznej oraz testy neuro-psychologiczne
1. Autorski wywiad kliniczny (załącznik) przygotowany przez zespół lekarzy i biologów Katedry Psychiatrii UM w Poznaniu – to ustrukturyzowany wywiad w kierunku JP, zawierający stwierdzenia opisujące objawy umożliwiające po-stawienie rozpoznania zgodnie z klasyfikacją ICD-10 i wydzielonych w klasy-fikacji DSM-IV typów JP. Ponadto wywiad zawiera pytania dotyczące: rozwoju dziecka, towarzyszących zaburzeń psychicznych, chorób przebytych, edukacji, a także dane dotyczące matki i ojca dziecka. Wywiad został uzupełniony o py-tania dotyczące przebiegu ciąży i porodu, a także stanu noworodka. Wywiady wypełnia osoba badająca (w tym przypadku dwóch lekarzy psychiatrów). 2. Skala depresji Becka (Beck Depression Inventory – BDI) – skala samooceny
objawów depresyjnych i ich nasilenia (> 12 lat). Uzyskana punktacja w zakre-sie 0–11 opisuje brak objawów depresji, 12–26 łagodną postać depresji, 27–49 umiarkowanie ciężką depresję, 50–63 bardzo ciężką depresję [26].
3. Skala depresji Hamiltona (Hamilton Depression Rating Scale – HDRS) – 17- -punktowa skala wypełniana przez lekarza oceniająca profil objawów i stopień nasilenia depresji. Zachowanie i stan pacjenta oceniany jest przy po-mocy 5-punktowej skali (gdzie 0 oznacza „nie stwierdza się”, a 4 – „skrajnie ciężkie nasilenie”. Uzyskana punktacja oznacza odpowiednio: 0–7 brak zabu-rzeń depresyjnych, 8–12 łagodna depresja, 13–17 depresja o nasileniu umiarko-wanym, 18–29 ciężka depresja, 30–52 bardzo ciężka depresja [166].
4. Skala natręctw Yale-Brown (Child Yale-Brown Obsessive-Compulsvie Scale – CY-BOCS) – to skala do identyfikacji i oceny stopnia nasilenia natręctw. Sta-nowi narzędzie składające się z 5 pytań dotyczących kompulsji i 5 pytań doty-czących obsesji oceniających stopień nasilenia w skali pięciopunktowej od 0 do 5. Wynik ogólny w skali to suma punktów uzyskanych w części dotyczącej kompulsji i obsesji. Uzyskana punktacja w zakresie 0–7 opisuje objawy subkli-niczne, 8–15 – łagodne, 16–23 – umiarkowane, 24–31 – ciężkie, 32–40 – skraj-nie ciężkie [226].
5. Kwestionariusz postaw wobec odżywiania – polska wersja (Eating Attitudes Test – EAT-26) – skala wykorzystywana, jako narzędzie do oceny ryzyka pojawie-nia się zaburzeń odżywiapojawie-nia. Może stanowić zarówno narządzie przesiewowe (w grupie kontrolnej), jak i oceniające skuteczność leczenia zaburzeń odżywia-nia. Test składa się z 26 pozycji, które dzieli się na 3 podskale: odchudzanie się (dieting), bulimia i nadmierna koncentracja w jedzeniu (bulimia & food
preoc-cupation) oraz kontrola (oral control). Każda odpowiedź jest oceniana od 0 do
3 punktów. Wartość „3” oznacza najsilniej wyrażoną cechę badaną. Im większa liczba punktów, tym bardziej nasilone objawy jadłowstrętu psychicznego.
Koń-cowy wynik jest sumą wszystkich podskal [127]. Wynik powyżej 20 punktów świadczy o ryzyku rozwoju zaburzeń, szczególnie gdy koreluje z wartością BMI [128].
6. Kwestionariusz przekonań w zaburzeniach odżywiania (Eating Disorders Belief
Questionnaire – EDBQ) to narzędzie do badania przekonań żywionych zwykle
przez osoby cierpiące na zaburzenia odżywiania się, które są dla nich charak-terystyczne. EDBQ składa się z 32 twierdzeń, do których osoba badana musi ustosunkować się na skali od 0 („Zwykle nie jestem przekonana, że to praw-da”) do 100 („Zwykle jestem przekonana, że to prawpraw-da”). Twierdzenia grupują się w cztery czynniki określające obszar występowania zniekształceń poznaw-czych: 1) Negatywne przekonania o sobie, 2) Akceptacja przez innych, 3) Sa-moakceptacja, 4) Kontrola nad jedzeniem [81].
7. Test Sortowania Kart Wisconsin (Wisconsin Card Sorting Test – WCST) – służy do oceny pamięci operacyjnej – głównie funkcji wykonawczych (rozumianych, jako funkcje nadzorcze, kontrolujące i kierujące poznawczą aktywnością czło-wieka, wiązanych z aktywnością kory przedczołowej. W niniejszym badaniu zastosowano komputerową wersję testu opracowaną przez Heatona [174]. Na ekranie monitora komputerowego prezentowane są 4 karty wzorcowe. U dołu ekranu pojawiają się karty (maksymalnie 128). Zadanie osoby badanej polega na dopasowaniu każdej karty z talii do jednej z czterech kart wzorcowych, we-dług kryterium wymaganego w danym momencie. Badany musi sam określić regułę sortowania, wykorzystując otrzymywaną po każdej reakcji informację określającą poprawność jego odpowiedzi. Kryteria zmieniają się bez uprzedniej informacji o zmianie i dotyczą koloru, kształtu lub liczby elementów. Test koń-czy się po ułożeniu wszystkich 6 kategorii bądź po wykorzystaniu przez bada-nego wszystkich kart. Poszczególne domeny testu pozwalają na ocenę różnych aspektów funkcji wykonawczych:
− procent błędów perseweracyjnych (perseverative errors – WCST_P) ocenia
umiejętność dostosowania reakcji do zmieniających się wymogów sytuacji; duża liczba popełnianych błędów świadczy o sztywności myślenia,
− procent błędów nieperseweracyjnych (nonperseverative errors – WCST_NP)
ocenia funkcje uwagi – odzwierciedla reakcje przypadkowe; duża liczba po-pełnianych błędów wskazuje na niemożność uniknięcia rozproszenia uwagi,
− procent reakcji zgodnych z koncepcją logiczną (% conceptual level responses
– WCST_CONC) ocenia zdolność utrzymania przyjętej koncepcji logicznej
i planowania reakcji na podstawie dostępnych informacji,
− liczba poprawnie ułożonych kategorii (correct completed categories –
WCST_CC) pozwala na ocenę efektywności myślenia tzn. zdolności korzy-stania z nowych informacji i wcześniejszych doświadczeń,
− liczba kart potrzebnych do ułożenia pierwszej kategorii (trials to complete
1st category – WCST_CAT) ocenia sprawność formułowania koncepcji
lo-gicznej [38].
8. Bateria Testów Rozpoznawania Emocji na Twarzach (The University of
na Uniwersytecie Pensylwania [106, 157]. W badaniu wykorzystano polskoję-zyczną wersję testu opracowaną we współpracy z jego autorami. W niniejszej pracy zastosowano następujące testy:
Test zapamiętywania twarzy (Computerised Penn Face Memory Test – CPF) Test służy do oceny zdolności zapamiętywania twarzy. W pierwszej części osoba badana jest proszona o zapamiętanie zaprezentowanych 20 twarzy. W drugiej części osobie badanej prezentuje się serię 40 twarzy, wśród których znajduje się 20 twarzy nowych i 20 twarzy prezentowanych w pierwszej części testu. Badany jest proszo-ny o odpowiedź, czy prezentowana w daproszo-nym momencie twarz była prezentowana w pierwszej części testu. Do wyboru są cztery możliwe odpowiedzi: zdecydowanie tak, raczej tak, raczej nie, zdecydowanie nie. W teście prezentowane są czarno-białe zdjęcia twarzy mężczyzn i kobiet, wyrażające neutralne emocje. Wynik testu obej-muje: liczbę prawidłowych i nieprawidłowych klasyfikacji, podzielonych dodatko-wo na odpowiedzi prawdziwie/fałszywie pozytywne i negatywne oraz średni czas udzielenia odpowiedzi dla każdej kategorii.
Test rozpoznawania emocji (Computerised Penn Emotion Recognition Test – ER40)
Polega na prezentacji osobom badanym na ekranie monitora 40 twarzy. Badany pro-szony jest o udzielenie odpowiedzi, jaki rodzaj emocji wyraża prezentowana twarz. Do wyboru jest 5 możliwych odpowiedzi: radość, smutek, złość, strach oraz brak emocji. W teście wykorzystane są zdjęcia czterech kobiet wyrażających każdy ro-dzaj emocji (4 x 5 = 20) i adekwatnie twarze czterech mężczyzn (4 x 5 = 20). W tym teście prezentowane są kolorowe zdjęcia twarzy osób dobranych pod względem jakości i intensywności wyrażanej emocji, wieku, płci i pochodzenia etnicznego. Wynik testu obejmuje: liczbę poprawnych klasyfikacji emocji twarzy kobiet i męż-czyzn; liczbę prawidłowych i nieprawidłowych klasyfikacji poszczególnych emocji (radości, smutku, złości strachu oraz braku emocji); liczbę prawidłowych klasyfi-kacji łagodnej i silnie wyrażonej emocji oraz średni czas udzielenia odpowiedzi dla każdej kategorii.
Test rozróżniania nasilenia emocji (Computerised Penn Emotion Discrimination
Test – EDF40)
Polega na prezentowaniu osobom badanym serii 40 twarzy. Jednocześnie obok sie-bie prezentowane są dwa zdjęcia twarzy tej samej osoby. Twarze mogą, ale nie mu-szą różnić się w subtelny sposób nasileniem wyrażanej emocji. Badany proszony jest o odpowiedź, która z pary prezentowanych twarzy silniej wyraża emocję, lub czy prezentowana emocja wyrażana jest w taki sam sposób. Test obejmuje 40 py-tań, z czego 18 dotyczy oceny, która twarz jest bardziej radosna, 18 dotyczy oceny, która twarz jest bardziej smutna, 4 pytania dotyczą twarzy wyrażających takie samo nasilenie radości i smutku. W teście prezentowane są czarno-białe zdjęcia twarzy ak-torów rasy kaukaskiej. Wynik testu to liczba poprawnie i niepoprawnie udzielonych odpowiedzi dotyczących emocji radości i smutku. Natomiast wynik czasu udziele-nia odpowiedzi dla każdej kategorii podany jest w postaci średniej arytmetycznej.
Rycina 5. Przykładowe zdjęcia ekranu podczas wykonywania testu rozróżniania nasilenia emocji (EDF40).
Test rozpoznawania i oceny nasilenia emocji (Computerised Penn Emotion
Recognition and Discrimination Test – PEAT40)
Osobie badanej prezentowana jest seria 40 twarzy mężczyzn i kobiet, wśród których jest odpowiednio 5 twarzy wyrażających szczęście, 5 twarzy wyrażających smutek oraz 10 twarzy niewyrażających emocji. Prezentacja odbywa się w 2 blokach. Pod-czas pierwszego pokazywane są twarze smutne i neutralne, w drugiej wyrażające radość i neutralne. Osoba badana proszona jest o ocenę nasilenia emocji w skali poprzez wybór jednej z siedmiu możliwości: bardzo smutna, umiarkowanie smutna, smutna, neutralna, radosna, umiarkowanie radosna, bardzo radosna. Wynikiem testu jest liczba prawidłowo rozpoznanych emocji oraz liczba prawidłowych klasyfikacji nasilenia emocji. Mierzony jest również średni czas dla udzielonych odpowiedzi.
Rycina 6. Przykładowe zdjęcia ekranu podczas wykonywania testu rozpoznawania i oceny nasi-lenia emocji (PEAT40).
9. Polska wersja Kwestionariusza Temperamentu i Charakteru (Temperament and
Character Inventory – TCI) [483] to metoda wielowymiarowej oceny zaburzeń
osobowości. Kwestionariusz ten został skonstruowany w oparciu o psychobio-logiczną koncepcję osobowości, sformułowaną przez Cloningera w 1987 roku [73].
TCI pozwala na ocenę następujących wymiarów temperamentu:
– poszukiwanie nowości (novelty seeking – NS) – oznacza tendencję do aktyw-nego reagowania na nowe bodźce,
– unikanie szkody (harm avoidance – HA) – test definowana jako tendencja do hamowania działań w odpowiedzi na bodźce negatywne,
– uzależnienie od nagrody (reward dependence – RD) – definiuje skłonność do podtrzymywania zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia, – wytrwałość (persistence – P) – zdolność do samodzielnego podtrzymywania
danego rodzaju aktywności,
oraz następujących wymiarów charakteru:
– samokierowanie (self-directedness – SD) – to zdolność do kontrolowania, regulowania i dostosowania własnego zachowania w celu adaptacji do sytu-acji,
– skłonność do współpracy (cooperativeness – C) – określana jest jako zdol-ność człowieka do identyfikacji i akceptacji zachowań innych osób,
– auto-transcendencja (zdolność do oderwania się od własnej osoby)
(self-transcedence – ST) – definiowana jest, jako poczucie integracji ze wszech-
światem. W tabeli 1. przedstawiono poszczególne wymiary i podwymiary temperamentu i charakteru, wraz z opisem cech charakteryzujących osoby o wysokich lub niskich wynikach.
Tabela 1. Cechy temperamentu i charakteru według Cloningera oceniane przy pomocy Kwestionariusza Temperamentu i Charakteru (TCI) (na podstawie: [76], za [185] zmody-fikowano)
Wymiar Osoby o wysokich wynikach Osoby o niskich wynikach
TEMPERAMENT
NS (novelty seeking) – Poszukiwanie nowości NS1
Ciekawość poznawcza ciekawe, szukające wrażeń, ekscytujące się nowością,
en-tuzjastyczne, o małej toleran-cji na monotonię, nowatorskie, niekonwencjonalne
preferujące to, co znane, skłonne do rutyny, o dużej tolerancji na nudę, sztywne, konwencjonalne
NS2
Impulsywność pobudliwe, spontaniczne, działające pod wpływem
impulsu, emocjonalne, szybko podejmujące decyzje, rozkoja-rzone, nie skoncentrowane
refleksyjne, działające po namyśle, racjonalne, kontrolu-jące się, trzymakontrolu-jące się zasad, skoncentrowane, skupione NS3
Ekstrawagancja rozrzutne, szarmanckie, barw-ne, nieokiełznane,
nieoszczęd-ne, ryzykujące
powściągliwe, opanowane, oszczędne, skąpe
NS4
Nieuporządkowanie porywcze, nieporządne, wybu-chowe, podatne na frustracje,
niezorganizowane
zorganizowane, zdyscyplino-wane, systematyczne, opano-wane, odporne na frustracje HA (harm avoidance) – Unikanie szkody
HA1
Pesymizm pesymistyczne, zamartwia-jące się, długo powracające
do równowagi po sytuacjach trudnych, rozpamiętujące przykrości
optymistyczne, zrelaksowane, niepohamowane, beztroskie, nonszalanckie, po stresie szyb-ko powracające do równowagi HA2
Lęk przed niepewnością niepewne, lękliwe, ostrożne, mało aktywne, spokojne pewne siebie, odważne, ak-tywne, lubiące ryzyko, łatwo
adaptujące się do zmian HA3
Lęk społeczny skromne, nieśmiałe, wstydli-we, zamknięte, zahamowane otwarte, zaangażowane, ak-tywne, odważne, rezolutne
HA4
RD (reward dependence) – Zależność od nagrody RD1
Sentymentalność wrażliwe, sentymentalne, empatyczne, wyrozumiałe,
skore do wzruszeń, okazujące uczucia, ciepłe
praktyczne, niewrażliwe, zdystansowane, chłodne, wycofujące się
RD3
Przywiązanie przywiązujące się, dzielące się doświadczeniami, wrażliwe na
lekceważenie i odrzucenie
nieprzywiązujące się, wyob-cowane, niedostępne, obojętne na brak akceptacji
RD4
Zależność zależne, lgnące, poszukujące wsparcia, niesamodzielne,
wrażliwe na krytykę, uległe
niezależne, samodzielne, samowystarczalne P (persistence) – Wytrwałość
P
Wytrwałość pilne, ciężko pracujące, wytrwale i stanowczo dążące
do celu, perfekcyjne, ambitne, niezważające na przeszkody, osiągające sukcesy powyżej możliwości
leniwe, niesolidne, niestałe, wrażliwe na przeszkody, nieambitne, pragmatyczne, osiągające sukcesy poniżej możliwości
CHARAKTER
SD (self-directedness) – Samokierowanie SD1
Odpowiedzialność odpowiedzialne, wiarygodne, budzące zaufanie, rzetelne,
wewnątrzsterowne
nieodpowiedzialne, nie budzą-ce zaufania, zewnątrzsterowne SD2
Celowość postępowania zdecydowane, zdolne do określania celów, mające
długoterminowe plany, zdolne do odraczania gratyfikacji
poszukujące, niepewne, niezdecydowane, niezdolne do odraczania gratyfikacji SD3
Zaradność zaradne, efektywne, skutecz-ne, produktywne, aktywne,
kompetentne, pomysłowe, pełne inicjatywy
bezradne, nieefektywne, pasywne, niekompetentne, bez inicjatywy
SD4
Samoakceptacja pewne siebie, samoświadome, naturalne, akceptujące siebie nieakceptujące siebie, niena-turalne, niewierzące w swoje
możliwości, walczące ze sobą SD5
Dobre nawyki zdyscyplinowane, spójne we-wnętrznie, niełatwo ulegające
pokusom, o silnej woli
mające nawyki niespójne z ce-lami, o słabej woli, ulegające perswazji i pokusom
C (cooperativeness) – Skłonność do współpracy C1
Tolerancja tolerancyjne, przyjazne, zdol-ne do decentracji nietolerancyjne, nieprzyjazne, krytyczne wobec
odmienno-ści, egocentryczne C2
Empatia empatyczne, współczujące, wrażliwe na potrzeby innych,
szanujące innych, rozumiejące
niewrażliwe na uczucia in-nych, nieempatyczne C3
Gotowość do niesienia pomocy pomagające, wspierające, opiekuńcze, dzielące się,
chęt-nie współpracujące
egocentryczne, samolubne, niechętnie współpracujące C4
Wyrozumiałość współczujące, wyrozumiałe, życzliwe, wybaczające,
nie-chowające urazy
mściwe, agresywne, chowa-jące urazy, nieskore do przeba-czenia
C5
Zintegrowane sumienie etyczne, sprawiedliwe, szcze-re, uczciwe, zasadnicze niemoralne, manipulujące, interesowne, niesprawiedliwe,
stronnicze, oportunistyczne ST (self-transcedence) – Auto-transcendencja
ST1
Kreatywne przekraczanie Ja kreatywne, oryginalne, tracące poczucie czasu i miejsca konwencjonalne, prozaiczne, bez wyobraźni, świadome Ja
ST2
Transpersonalna identyfikacja identyfikujące się ze światem jako całością, odczuwające
jedność z nim, idealiści
skoncentrowane na praktycz-nych celach, właspraktycz-nych celach, racjonalne
ST3
Akceptacja duchowości mądre, uduchowione, pogo-dzone ze śmiercią i
cierpie-niem, wierzące w zjawiska pozazmysłowe
o racjonalnym, naukowym spojrzeniu na świat, nieuznają-ce zjawisk nieracjonalnych