pojęcie zgoda w historii polszczyzny
Myśląc o zgodzie – pojęciu, jednocześnie nazywa się je najczęściej słowem zgoda. Ale pojęcie zazwyczaj reprezentowane jest w języku przez więcej niż jedną jednostkę leksykalną, często przez wiele jednostek należących do tego samego pola pojęciowego. Określenie pola pojęciowego i będącego jego eksponentem pola (pól) leksykalnego nie jest wcale zadaniem łatwym, na co wskazują liczni autorzy podejmujący się tego zadania. Grzegorczykowa [2005: 106], pisząc o rekonstrukcji pola pojęciowego, zaznacza, że jest ona
„najważniejszą i najtrudniejszą kwestią” i jako jej pierwszy etap proponuje
„paralelne badanie w różnych językach wybranego bardzo ogólnego pola pojęciowego”, co dokonuje się poprzez „analizę synonimów bliższych i dalszych w poszczególnych językach”. Dotyczy to badań synchronicz-nych, porównania różnych języków, ale nadaje się również do porównania języka dawnego ze współczesnym1. Jak wspomniałam wcześniej, leksemem najpowszechniej kojarzonym z pojęciem zgoda jest zgoda. Zgromadzony materiał językowy potwierdza, że jest to podstawowy leksemem „obsługu-jący” to pojęcie, o czym będzie mowa dalej. Zgodę reprezentują w dawnej polszczyźnie także inne leksemy, najważniejsze z nich zostaną tutaj pokrótce scharakteryzowane. Ustalenie pełnego zasobu leksyki związanej z pojęciem zgoda nie jest celem niniejszej pracy.
Pierwszą potrzebą jest ustalenie, jakie leksemy, oprócz zgody, repre-zentowały pojęcie zgoda w języku staro- i średniopolskim. Kuryłowicz [1958: 88–89] o problemie synonimii pisze: „dla opisu słownictwa XVI w.
niezbędne jest podanie synonimów ówczesnych (…). Istnienie synonimów przyjmujemy wtedy, gdy tłumacząc dwa teksty XVI w. na nowopolski
1 Taką opinię wyrazili we wstępie redaktorzy tomu Humanizm… [2012: 18], odnosząc się do artykułu Grzegorczykowej [2005], piszą „Mowa w nim o rekonstrukcji pola konceptualnego, do którego odnoszone są językowe (leksykalne) ukształtowania, charakterystyczne dla poszczególnych języków. (…) podobną metodę można zastosować w odniesieniu do przekroju pionowego, czyli do historii”.
stwierdzamy, że dwa różne wyrazy czy wyrażenia odnoszą się do tego samego stanu rzeczy (do tej samej obiektywnej rzeczywistości)” i podaje przykład dom Pański, który odnosi się do tego samego przedmiotu co świątynia. Sprawa znacznie się komplikuje, jeśli chodzi o pojęcia abstrak-cyjne, pojęcia z kręgu aksjologicznego, gdyż trudna do ustalenia jest „ta sama obiektywna rzeczywistość”.
Słownik synonimów polskich biskupa Adama Stanisława Krasińskiego z 1885 r. (SSPK) – pierwszy polski (i jednocześnie słowiański) słownik synonimów – podaje: zgoda ‘zjednoczenie woli dwóch lub więcej osób, które tego samego chcą, albo nie chcą, tak, że jeden w prawo a drugi w lewo nie ciągnie’ i listę synonimów: jedność, jednomyślność, harmonija. Słownik jest stosunkowo późny – koniec XIX w. – sugeruje, że przedstawione znaczenia synonimiczne i odczuwanie wyrazów jako mających to samo czy bardzo zbliżone znaczenie to odczucia z czasów nowopolskich, czyli po przełomie oświeceniowym, kiedy to w języku nastąpiły duże zmiany, a szczególnie zmiany znaczeń. Tym niemniej zestawy synonimów z tego okresu są na pewno bliższe dobie staro- i średniopolskiej niż współczesne, poza tym leksem jedność jako synonim zgody potwierdzają słowniki Mączyńskiego i Volckmara, a jednomyślność – Knapskiego:
jedność ‘pod względem moralnym mówi się o wielu osobach związanych i spojonych ze sobą tak ściśle, jako członki w jednym ciele, które jedna dusza ożywia, azatem które jednym tchną duchem, jednych trzymają się zasad i nie dzieląc się na stronnictwa, w jedno wszystkie siły swe łączą’ (SSPK);
jednomyślność ‘zjednoczenie ducha i głosów, tak, żeby w największej nawet liczbie głosów, z których każda mogłaby mieć swoje zdanie, ani jednego przeciwnego głosu nie było, np. postanowić co jednomyślnie, obierać kogo jednomyślnie’ (SSPK);
harmonija ‘właściwie stosuje się do sztuk pięknych, a właściwie do muzyki i oznacza to dziwne, urocze zlewanie się pojedynczych części lub tonów, które tworzą całość artystyczną i piękną (…). Przenośnie harmonija bierze się w znaczeniu pięknej zgody, w której wszystkie osoby, albo wszystkie części tak przypadają do siebie, że zupełną jedność stanowią, np. harmonija w sąsiedztwie, w małżeństwie’ (SSPK).
Leksemy z rodziny wyrazowej jedności występują w języku polskim od początku i już w staropolszczyźnie mają zróżnicowane znaczenia, są
eksponentami różnych pojęć, ale też od staropolszczyzny łączą się z lek-semem zgoda w szeregach synonimicznych.
Staropolskie jedność (poświadczona 31 razy) i jednota (10 razy) mają znaczenia: ‘niepodzielność, wspólność istoty’, ‘zgoda, jednomyślność’,
‘społeczeństwo’, ‘wzajemne stosunki, obcowanie, przebywanie z sobą’
(Sstp). W wypadku jedności 5 poświadczeń odnosi się do pojęcia zgody, większość znaczeń ma charakter teologiczny, odnosi się do jedności Trójcy Świętej2. Karpluk (Sstch) przytacza jedność i jednotę w tym znaczeniu jako termin chrześcijański, zwracając uwagę na możliwość zapożyczenia z czeskiego, w którym były zapewne kalkami strukturalnymi z łac. unitas.
Znaczenia staropolskie są często trudne do jednoznacznego odczytania, a z cytowanej powyżej definicji wynika, że są umiejscowione bardzo blisko siebie. Leksem jedność w zapisie: O apostolskey zgodzye y czerekwy yednocze molwy Dawid (Puł 132 arg) ma, zdaniem autorów Sstp, znacze-nie ‘znacze-niepodzielność, wspólność, jedność, istota – rei individue natura, unitas’, odróżnione od ‘zgoda, jednomyślność – concordia, unanimitas’.
Ze względu na kontekst i umieszczenie w szeregu z leksemem zgoda wydaje się, że jednota wyraża tutaj zgodę, a nie niepodzielność, jak np. w przypadku niepodzielności terytorialnej, ale może chodzić o oba pojęcia, które zresztą trudno oddzielić od siebie, jeśli weźmie się pod uwagę niepodzielność w sensie mentalnym.
Pochodzenie leksemu jedność (i jego rozbudowanej rodziny) od jeden (a ten od psł. *edinъ)3, który już w staropolszczyźnie pełnił funkcję liczeb-nika oraz zaimka i miał zróżnicowane znaczenie, decyduje o łączeniu się jedności z (co najmniej) dwoma pojęciami – niepodzielnością i tożsa-mością. W łacinie zróżnicowanie jest lepiej widoczne – polska jedność była w staropolszczyźnie odpowiednikiem dwóch leksemów łacińskich:
2 Wera krzyscyanska ta gest, bychom gednego boga we troyczy, a troyczø w gednoszczy czczyly (Fl Ath 3); Geden gest Kristus…, geden owszeyø ne smeszanym potstawy, ale gednotø persony (Fl Ath 34).
3 Wtórnie przekształcone w części języków słow. w *edьnъ pod wpływem licznych przymiotników z sufiksem -ьnъ. Pierwotna postać *edinъ (kontynuowana przez stp.
jedziny – por. jedyny) to złożenie part. wzmacniającej, uogólniającej pochodzenia zaim-kowego *ed- (występującej też w psł. *edъva, por. ledwie) jako członu pierwszego z członem drugim *inъ o pierwotnym znaczeniu ‘jeden’, por. inny. W polskim oczekiwana postać
*jedzien, zamiast którego jeden przez analogię do regularnych form jednego, jednemu itd., jedna, jedno (SEBor 210).
unitas ‘jednostka, jedność’, ‘zgoda, złączenie wielu rzeczy w jedno’, ‘tożsa-mość’, ‘jedność’ (SKŁP), ‘jedność, niepodzielność’, ‘zgodność’, ‘połączenie’,
‘podobieństwo, analogia’ (SŁPPraw) i unanimitas ‘zgoda, jednomyślność’
(SKŁP), unanimitas ‘zgoda, jednomyślność, jedność poglądów’ (SŁP-Praw). Leksem unitas oddaje (poza innymi) oba pojęcia niepodzielność i zgoda, natomiast unanimitas – tylko zgoda – jest w tym czasie tłu-maczony również przy użyciu leksemu zgoda (o czym dalej). W XVI w.
bardzo wzrosła liczba poświadczeń leksemu jedność – do 877, z czego 739, czyli znakomita większość, wiąże się z pojęciem zgoda ‘wspólnota ludzi, wzajemne rozumienie się, jednomyślność, zgoda’, która dotyczy nie tylko wspólnoty w sensie społecznym, ale też politycznym – stosunków między państwami. Drugie znaczenie leksemu jedność – z kwalifikato-rem teologiczne – to ‘o Bogu: niezłożoność i niepodzielność; o Jezusie Chrystusie: unia hipostatyczna, o Trójcy Świętej: wspólność natury’, znacznie słabiej poświadczone – 117 notacji4 – pozostaje poza pojęciem zgoda5. W materiałach XVII i 1. poł. XVIII w. leksem jedność wystąpił 143 razy w zbliżonych do poprzedniego wieku znaczeniach6 – 77 z nich dotyczy zgody, niekiedy w zapisach nie sposób rozstrzygnąć, czy cho-dzi o zgodę czy niepocho-dzielność. Knapski podaje: Jédność/ Vnitas (…) in vnitatem vocare (…) vnitatem facere7 (Cn 234).
Leksem jednota wycofuje się z użycia już w XVI w. – ma w tym czasie tylko 7 poświadczeń, z tego 3 w znaczeniu ‘wspólnota, jednomyślność, zgoda, zjednoczenie’, natomiast w XVII i 1. poł. XVIII w. wystąpił tylko 3 razy.
Poważnych trudności nastręcza próba odróżnienia dwóch znaczeń leksemu jedność w kontekstach społeczno-politycznych, dotyczących Rzeczpospoli-tej – chodzi o jedność duchową, intelektualną społeczeństwa RzeczpospoliRzeczpospoli-tej i jej jedność terytorialną. Pierwsze znaczenie odnosi się do zgody, drugie do niepodzielności. W wielu wypadkach znaczenia te są tak ściśle ze sobą
4 Np. tedy to napierwey (…) iáko grunt prawdy/ wszyscy wierzyć máią/ Cżego nas Bog sam náuczył/ o iednośći Boskiey istnośći/ á rozdźiale trzech person (KuczbKat 9).
5 Podobnie jak pozostałe ‘złączenie, związanie, przyporządkowanie, całość’ (10), ‘to samo, identyczność’, z kwalifikatorem muzyczne ‘zgodność tonów’, ‘liczba jeden’ (5) (SXVI).
6 Inne znaczenia to: ‘niepodzielność’ (24), ‘istota Trójcy św.’ (13), ‘liczba jeden’ (5) i nieustalone z braku kontekstu (26).
7 Facere ‘uczynić coś’, facio ‘czynić, robić, wykonywać, działać, tworzyć’ (SŁPPraw), vocare ‘wołać, wzywać, pozwać do sądu (i inne)’ (SŁPPraw).
splecione, że ich rozdzielenie nie jest możliwe8. Wynika to z rozumienia Rzeczpospolitej zarówno jako społeczności, jak i jako terytorium. Dobrze obrazuje to fragment ze Statutów i Przywilejów Koronnych z 1570 r.9:
te oboie Pańſtwa od dawnych czaſów (…) w iedno złączone ſą; a w takie iedno iż nie tylko w ieden animuſ albo w iednę myśl, w iednę zgodę, w iednę miłość w iedne ſpolnę przyiaźń (acz y to wſzyſtko też ieſt) ale też ktemu w iedno ciało a ciało nierozne nie rozdźielne (…) w iedne Rzeczpoſpolitą iednego ludu który ſie przez związek y ſpoienie dwu Narodow e iedność iednoſtáiną y nierozdzielną znioſł y ſpoił (s. 671–672).
Tekst ten (w nieco zmienionej postaci) przytoczony jest jako egzem-plifikacja znaczenia jedności ‘ścisłe złączenie w iedno’ przez Lindego, inne cytaty pod tym znaczeniem odnoszą się do jedności teologicznej i teoretycznoliterackiej, osobno zamieszczono znaczenie z kwalifikatorem moralny – ‘zgoda, jednomyślność’ (L). Ale w cytowanym zapisie pojawia się i zgoda i jedna myśl, jeden animusz, a także jedna miłość i spólna przy
jaźń – wszystkie one zapewne mają wymiar moralny (w tekstach z czasów średniopolskich bardzo często występowały obok zgody, o czym będzie mowa w dalszej części pracy). Podobnie jest w poniższych zapisach:
poddáné náſzé ták duchowné iáko świetckié/ do ćiáłá y iednośći przerze-czonégo zacnégo Polſkiégo Króleſtwá przywrácam y/ pod Artykuły niżéy opiſánémi (SarnStat 1124);
iáko to teraz ieſt o Ifflanty queſtia v nas/ mamyli ie do Korony w iedność przyiąć (…) czyli nie (OrzRozm S4v).
W wielu kontekstach średniopolskich chodzi raczej o jedność duchową, np.:
rácż [Panie] przywieść lud ſwoy w iednotę/ vcżyń to przez ſwą dobrotę (ArtKanc K13);
8 Por. np. z XVI w.: Obiecuie Litewſkié Kśięſtwo, Pruſsy, y inné rózné do iednośći przywiézć (SarnStat 110), z XVIII wieku: Iakiez wewnętrzne niezgody byli w grecyi? po woynie Perſkiey juz miedzy Rzeczami poſpolitemi Greckiemi jednośći niebyło (Introd. do hid. 1731 rkp. s. 27).
9 Jan HERBURT, Statuta y Przywileie Koronne, z Łacińskiego ięzyka na Polskie przeło
żone, nowym porządkiem zebrane y spisane. Przez Jego M. Pana Jana Herborta z Fulsztyna, Kastellana Sanockiego Staroste Przemysłskiego etc. W Krakowie W drukarni Mikołaia Szarffenberga, Mieszczanina y Biblioipole krakowskiego, Roku Pańskiego 1570, wersja elektroniczna: http://mbc.malopolska.pl/dlibra/docmetadata?id=82756&dirds=1&tab=2.
do zachowania między ſpolnemi Domámi iednośći, kointelligencyi, y przyiaźni (DanOstSwada 1745 I s. 20);
co może uſmierzać zawziętośći y prowadzić do iedności? ieżeli nie odpuſzcze-nie uraz (S. Leszcz. Głos wyd. 1733 s. 13).
Wydaje się, że jedność będąca eksponentem pojęć niepodzielność i tożsamość jest w wielu kontekstach równocześnie eksponentem pojęcia zgoda, ponieważ wszystkie trzy pojęcia nakładają się czasem na siebie, w zależności od tego, jakiego dotyczą obiektu.
Rodzina wyrazowa jedności była już w XV w. dość rozbudowana i wiele należących do niej jednostek odnosi się równocześnie do omawianych wyżej pojęć. Najczęstsze są złożony przymiotnik jednostajny i przysłówek jednostajnie. W staropolszczyźnie jednostajny nie wystąpił w znaczeniu związanym ze zgodą10, ale już w XVI w. jego znaczenie ‘zgodny, jedno-myślny, wspólny’ było poświadczone 121 razy na 205 użyć11, w XVII i 1.
poł XVIII w. – 56 razy na 142 w badanych materiałach12. Wielokrotnie przymiotnik jednostajny stanowi określenie zgody (o czym będzie mowa dalej), np.:
themu okrutnikowi niewinny lud/ bráćią náſzą z rąk iego krwáwich zápo-mocą Bożą/ á zgodą iednoſtáiną wyrwáć (KwiatOpis D);
wſzyſcy ogułem, iednoſtajną zgodą (Koch. Prożn. Lir. 1674, 257).
Przysłówek jednostajnie ‘jednomyślnie, zgodnie, wspólnie’ (Sstp) znany jest od staropolszczyzny jako odpowiednik łac. unanimiter: Geno
staynye, unanimiter ca 1400 (PF IV 753), wszystkie 4 konteksty z tego okresu poświadczają znaczenie ‘zgodnie’13. W XVI w. wystąpił 72 razy w znaczeniu ‘zgodnie, jednomyślnie, wspólnie’, a w XVII w. z 61 użyć około połowy odnosiło się do pojęcia zgoda.
10 W staropolszczyźnie przymiotnik jednostajny ‘jednakowy, jednolity’, ‘tylko jeden, pojedynczy’, ‘nie dający się podzielić’ (Sstp).
11 Inne to ‘taki sam, jednakowy, równy, niezmienny, nieustanny, ustawiczny’ i ‘jed-nolity, jednorodny, gładki, prosty, pojedynczy’.
12 Dane dotyczące znaczenia są oczywiście przybliżone – ustalenie znaczenia na podstawie zapiski bywa decyzją arbitralną, zwłaszcza w sytuacji, kiedy leksem ma kilka odcieni znaczeniowych, różniących się w sposób nieoczywisty.
13 O szerszych kontekstach polskich będzie mowa w dalszej części pracy, przytaczam je, omawiając przysłówek zgodnie.
W specyficzny sposób do zgody nawiązuje bardzo bogato udokumen-towany (66 poświadczeń) jednacz, jadnacz ‘rozjemca, sędzia polubowny, pośrednik’ (Sstp) oraz jednać, jednać się (37) ‘godzić, rozsądzać polubownie spierające się strony’, ‘godzić się, układać się’, ‘łączyć się, jednoczyć się’
(Sstp)14, jednanie, jadnanie (36) ‘godzenie, polubowne zawieranie ugody naj-częściej za pośrednictwem rozjemców’, ‘polubowna ugoda, umowa zawarta za pośrednictwem rozjemców między stronami przeciwnymi’, ‘umowa’,
‘zrządzenie, wola’, ‘opłata sądowa uiszczana w związku z zawarciem ugody’ (Sstp), jednacki, jednacski (7) ‘pochodzący od rozjemcy, rozjemczy, polubowny’, ‘należący do rozjemcy’ (Sstp). Leksemy te występują głównie w zapiskach z ksiąg sądowych i pełnią funkcję terminów prawniczych15.
W XVI w. jednacz jako ‘rozjemca, sędzia polubowny’ wystąpił 81 razy, a SXVI oznacza to znaczenie kwalifikatorem „termin prawniczy”16 (81).
Inne znaczenia jednacza nie dotyczą pojęcia zgoda w sensie społecznym –
‘orędownik, pośrednik do Boga’ (146 zapisów w kontekstach religijnych;
żeński odpowiednik – jednaczka ‘rozjemczyni’, ‘orędowniczka’ – odnosi się głównie do Matki Boskiej) i ‘ten, który porządkuje, układa, tworzy’
(SXVI). Tak samo przedstawiają się znaczenia tych leksemów w XVII i 1.
poł. XVIII w. – jednacki ma znaczenie prawnicze – np. jednacki wyrok, a jednacz poza znaczeniem prawniczym oznacza ‘pośrednika, orędownika’
i odnosi się do Chrystusa (30 razy), natomiast jednaczka (5) do Matki Boskiej. Jednanie w XVI w. ‘godzenie (się), pertraktowanie, rokowanie, przymierze, ugoda, umowa’ (96 na 114)17, podobnie jak w XVII i 1. poł XVIII w. (35) dotyczy w większości zawierania umów, paktów, ale też przywracania zgody po konflikcie. Ma sens zbliżony do prefigowanego rzeczownika pojednanie i jego synonimów pogodzenie i porównanie.
Szersze znaczenie ma czasownik jednać – w staropolszczyźnie dwa wyszczególnione w Sstp znaczenia – ‘godzić, rozsądzać polubownie
14 Także ‘pozyskiwać, zjednywać’, ‘omawiać coś, naradzać się nad czymś’, ‘wykony-wać, realizo‘wykony-wać, załatwiać’, ‘przygotowywać’, ‘działać’ (Sstp).
15 Wszystkie rzeczowniki jako terminy prawnicze przytacza Zajda [1990: 104–5, 122, 167].
16 Jednacki ‘przym. od jednacz’, ‘rozjemca’ w XVI w. wystąpił tylko 4 razy, poza jedną notacją słownikową (z Knapskiego), reszta zamieszczona jest w kontekstach prawniczych.
17 Także ‘w tekstach religijnych o pośredniczeniu Chrystusa i świętych między Bogiem a człowiekiem: wstawianie się za kimś, uzyskiwanie przebaczenia grzechów’ (SXVI), w tym znaczeniu też w XVII i 1. poł XVIII wieku.
spierające się strony’ i jednać (się) ‘godzić się, układać się’ odnoszą się do zgody18, a większość notacji to zapiski spraw sądowych rozstrzygających jakieś kwestie sporne, np. Przeto my vznawszy, ysz [gest] przyrodzony (pro przyrodzeni) myedzy przyaczelmy czastokrocz rzeczy gednayą y vkladayą rychley nys z nyepili (‘obcy’), w tey rzeczy Pyotra na swiadeczstwo vstawylismy przypusczycz (Dział 24). Niezależnie od oficjalnej, sądowej sytuacji przywo-łano tu przyjaciół – łączenie zgody z przyjaźnią potwierdza wiele zapisów w badanym materiale. W XVI w. jednać w znaczeniu ‘godzić, doprowadzać skłóconych do zgody, rozsądzać polubownie’ jest poświadczone 65 razy (na 253, dominujące znaczenie to ‘pozyskiwać coś sobie lub komuś, zjednywać’ – 139), natomiast jednać się ‘godzić się, układać się, załatwiać polubownie sporne sprawy’ poświadczone jest 68 na 72 razy. W XVII i 1. poł. XVIII w.
czasownik jednać tylko w kilku przypadkach na 85 poświadczeń miał znaczenie ‘pogodzić po konflikcie czy różnicy zdań’, a i te poświadczenia pochodzą ze słowników, więc nie mają szerszych kontekstów. Natomiast jednać się w 10 przypadkach na 16 dotyczy zgody.
Kolejnym z przytoczonych przez Krasińskiego synonimów zgody jest jednomyślność ‘zgodność poglądów’ (SXVI) poświadczona w XVI w. tylko raz, a w późniejszym okresie jedynie 4 razy, z czego tylko jeden zapis ma kontekst. W obu użyciach kontekstowych jednomyślność wystąpiła w szeregu ze zgodą. Częstszy nieco jest przymiotnik jednomyślny ‘będący tego samego zdania, zgodny’ – 7 zapisów w XVI w. i 13 w późniejszym okresie i przysłówek jednomyślnie ‘bez różnicy zdań, zgodnie’ SXVI – 19 notacji do końca XVI w. i 6 później.
Jednomyślność, podobnie jak jedność (w znacznej części), jest ekspo-nentem pojęcia tożsamość, które w czasach średniopolskich zazębia się z pojęciem zgoda: Proſtoty y ſzczerośći miedzy ludźmi nie máſz/ zdrad y oſzukánia y pokrytośći pełno: iakoż má być zgodá y iednomyślność? (Skar-KazSej 675b); Co aby Naywyzszy błogosławił (…) Wielkie Hspdrstwa Wasze w iednomyslnosc y zgodę ziednączył mocną ręką waszą przeciw Poganstwu wywyzszył (Piasecz. Rel. rkp. K 47r). O znaczeniu synonimicznym świadczy zapis ze słownika Calepina, gdzie użyto określenia jedna myśl: Concordia unanimitas et consensus – Zgoda, iedna myſzl (Calep 233b).
18 Także jednać się ‘łączyć się, jednoczyć się’ – o jednoczeniu człowieka z Bogiem,
‘pozyskiwać, zjednywać’, ‘omawiać coś, naradzać się nad czymś’, ‘wykonywać, realizować, załatwiać’, ‘przygotowywać’, ‘działać’ (Sstp).
Ostatni z synonimów ze słownika Krasińskiego – leksem harmonija – nie był znany staropolszczyźnie, a w XVI w. jest słabo reprezentowany – 11 poświadczeń, w znaczeniu ogólnym ‘zgodność, wzajemne dopełnianie się elementów, przedmiotów, właściwości zjawisk składających się na pewną całość’ (SXVI). Tylko 4 razy występuje w kontekstach moralno--filozoficznych, łączących się ściśle z zasadami życia społecznego, zawsze z leksemami z rodziny zgody. W kontekstach o tematyce stricte społecznej w renesansie nie wystąpił. W XVII i 1. poł. XVIII w. liczba poświadczeń leksemu harmonija rośnie do 43, z czego 22 konteksty odnoszą się (w różny sposób) do spraw społecznych i politycznych, towarzyszą jej sworność i komitywa oraz przymiotnik zgodny, który tworzy tautologiczne zesta-wienie zgodna harmonia w kontekście politycznym:
Skromność/ hoyność/ vkłádność (…) cnoty rożne/ nie czyniły ſporá W tym cnym duchu [Zofijej Kostczynej]/ owſzem go ſtáwiły podobnym/ Onym (…) przybytkom nadobnym. Co idąc rozno/ zgodną czynią Hármonią (SzarzRyt D);
to to ieſt/ co Philozophóm wielką trudność czyniło/ bádáiącym ſie o rzeczy początku á poſtánowieniu/ chcąc to przyſądzáć dźiwnym vmyſłom hármo-niéy/ á zgodnemu vłożeniu (Oczko 5);
Radcibym w tak dobrey Harmonii y miłej comitywie dłużej służył (Bystrz.
Polak. Sensat. 1733, H2v);
y lubo u ſąſiadow mocno dało ſię ſłyszeć oloſſicum, w Oyczyznie wdzięczna tylko z Pogranicznemi Pańſtwami harmonia (DanOstSwada 1745 IV, s. 12);
w teyże wolności y ozdobách to Króleſtwo zoſtáwili w którycheśmy one z wyrokow Boſkich y zgodney Electoris populi harmoniy odebráli (DanOst-Swada 1745 III, s. 12).
W szeregu z harmonią wystąpił rzadki w całej historii polszczyzny leksem sworność. Już ten kontekst wskazuje na to, że ma znaczenie ‘zgoda’, przy czym warto zwrócić uwagę, że zgodna sworność i harmonia to połą-czenie tautologiczne trzech elementów o tym samym znaczeniu, jego celem jest spotęgowanie dodatniego wartościowania. Takie wyolbrzymienie może wynikać z doniosłości tematu – wszystkie stany wskazują na to, że dotyczy ojczyzny, a może się też wiązać z charakterystycznym dla rodzaju wypowiedzenia – powinszowań – patetycznym tonem:
powiszowania na ten nowy rok dotąd spokojnej, zgodnej stanów wszystkich sworności i harmonijej u poddanych (Akta Krak. II, 1642, 268).
Krasiński nie podaje leksemu stworność (sworność, sforność), bo w okresie, gdy powstawał jego słownik, pewnie wyszedł już z użycia lub był bardzo rzadko używany. Ale jest notowany w dwóch dawnych słownikach – Jana Cervusa z Tucholi i Volckmara. W staropolszczyźnie nie był znany, pojawia się później i nielicznie, dziś jest całkowicie zapo-mniany. Może także dlatego warto poświęcić mu uwagę. W XVI w. leksem stworność wystąpił 18 razy, jest to raczej skromna liczba, a w XVII i 1. poł XVIII w. tylko 2 razy. W jednym z zapisów leksem sworność połączony jest w szeregu z porządkiem, który dość często w średniopolskich kontekstach towarzyszy zgodzie (o czym dalej):
Bowiem ſkryćie offiárowáli ſpráwiedliwi ſynowie dobrych/ y ſpráwiedliwości zakon w ſtwornośći ſtánowili (Leop 1561 Sap.Cap. 18);
Sądy się też statecznie i nie przewłócząc odprawują, stworność miedzy wszystkiemi wielka (ListyZygAug 1562 410);
jest jedna ziemia (sc. grecka) wielka a silna w lud jednego pana, w której jest takowa stworność, iż jej żadny poganin nic nie może uczynić (PamJancz 94);
Potrzebny tedy jeſt tákowy w Koſciele Páńſkim porządek y ſworność/ iákowa ieſt iednego ciáła między członkámi rozmáitemi/ pod iedną ſwoią głową (GilPos 289).
Leksem stworność pojawia się w większości wypadków w kontek-stach społecznych, a jego znaczenie ‘zgoda’ raczej nie budzi wątpliwości.
W jednym tylko zapisie stworność, umieszczona w kontekście opisującym zabawę, znaczy ‘współbrzmienie w muzyce’ (podobnie jak leksem harmo
nija), na co wskazuje przywołanie postaci gędców – muzyków grających na instrumentach strunowych: Maćie ku pożiwaniu pokármu rozmaitoſć A gędcow wielką ſtworność Przetoż ſmętek wſſyſtek opuſſczayćie a ku tańcom rozmaitym ſie gotuićie (SądParysa A2v).
Słownik Lindego podaje leksemy stwora i stworność ‘zgoda, zgodliwość’,
Słownik Lindego podaje leksemy stwora i stworność ‘zgoda, zgodliwość’,