Mówienie i myślenie

Hawajskimi czasownikami mówienia są 7 ‘rzec’ (biblijne), pane ‘odpowiadać’, riinau

‘pytać’, kāhea ‘wołać’, ōlelo ‘mówić’, ō ‘odpowiadać’.

125 Tapa to polinezyjska tkanina z kory drzewa.

E ku ‘u aloha, e 5 mai.

O moje kochanie, odpowiedz mi.

Ua ‘ī akula ke akua iā Moke.

Bóg rzekł do Mojżesza.

‘Ōlelo ka wahine i ka ‘ōlelo Hawai ‘i.

Kobieta (ta) mówi po hawajsku.

Podstawowym wyrazami hawajskimi dotyczącymi myślenia są mana ‘o i no ‘ono ‘o.

He aha ka mana ‘o o “pi 'o "?

Jakie ma znaczenie „pi”o”?

Mana ‘o au, aia nā pōpoki i ke kahakai.

Myślę, że koty są na plaży.

Mana ‘o ka māka % ua ‘aihue ke kāne i ke kālā.

Policjant myśli, że mężczyzna ten ukradł pieniądze.

‘Ike ke keiki kāne i ka lo ‘i kalo a mana 'o ‘o ia i ka poi.

Chłopiec widzi poletko taro i myśli o poi.

Mai mana ‘o ‘ino mai!

N ie osądzaj mnie źle!

H5 ua loli kona mana ‘o e pili ana i ka huaka ‘i i Aotearoa!

Do licha, on zmienił zdanie w sprawie wycieczki do Nowej Zelandii.

Ua no ‘ono ‘o au e pili ana i kāna mea i ha 'i mai ai.

Myślałem o tym, co on mi powiedział.

W zdaniu tym e pili ana jest odpowiednikiem polskiego przyimka o.

Ke no ‘ono ‘o iho au i ku 'u wā kamali ‘i, kupu a ‘ela na haili aloha i o nā hulu kūpuna.

Ilekroć rozmyślam o moim dzieciństwie, budzą się ukochane wspomnienia o bezcennych dziadkach.

Innymi leksemami są mana ‘o wale ‘przypuszczać, zakładać’, poina ‘zapomnieć’

i ho‘omana‘o ‘pamiętać, przypominać’.

Ua poina ‘oe e ho ‘opa ‘a manawa me ke kauka niho?

Zapomniałeś ustalić termin spotkania z dentystą?

Mai poina e ho 'ouna aku i ka ‘u mau lęka!

N ie zapomnij wysłać moich listów.

Mai poina ‘oe ia ‘u!

N ie zapomnij o mnie!

‘A ‘ole ‘oe e poina i ke ali ‘i.

Wódz nie zapomni o tobie.

Ho ‘omana ‘o kākou i ka lā i lilo ai ‘o Hawai ‘i nei i moku ‘āina.

W szyscy będziemy pamiętać dzień, w którym Hawaje stały się stanem.

Wyraz makani znaczy wiatr. Cechą charakterystyczną języka hawajskiego jest bo­

gactwo nazw własnych odnoszących się do wiatrów. Najobszerniejszy słownik (Pukui, Elbert 1999: s.v. wind) odnotowuje ich ponad 200. Ich analiza wymaga jednak odrębnych rozważań.

2.4.1.17. Pogoda

W języku hawajskim pogoda nazywa się ke ‘ano o ka manawa, a wānana i ke au o ka manawa znaczy ‘przepowiadać pogodę’. Pogoda to także anilā, a meteorologia to kālaianilā. Podstawowym zjawiskiem pogody jest ua ‘deszcz’ i ‘ohu ‘mgła’. Hawajskie pytanie o pogodę brzmi: Pehea kēia lā? ‘Jak jest dzisiaj?’. Odpowiedziami są zdania:

Nani noho'i kēia lā! ‘Jest taka piękna pogoda!’, Maka'i noho'i kēia lā! ‘Jest taki ładny dzień!’, He lā anuanu kēia ‘Jest zimny dzień’, He lā hu‘ihu‘i kēia ‘Jest chłodny dzień’, He lā ua kēia ‘Jest deszczowy dzień’, He lā makani kēia ‘Jest wietrzny dzień’, He lāpouli kēia ‘Jest pochmurny dzień’, He lā mālie kēia ‘Jest bezwietrzny dzień’, He lā ‘ino keia

‘Jest sztormowa pogoda’, He lā mahana kēia ‘Jest ciepły dzień’, He lā wela kēia ‘Jest upalny dzień’, He lā ikiiki kēia ‘Jest gorąco i wilgotno’.

Deszcz jest postrzegany jako kāhiko116 o ke akua ‘boska ozdoba’, dlatego Hawajczycy określają zarówno deszcz, jak i tęczę jako he ‘ehu wāwae no ka lani ‘ślad stóp najwyż­

szego wodza’. Wyraz ānuenue ‘tęcza’ występuje w zdaniu: E nānā! He ānuenue! ‘Patrz!

Tęcza!’. Morfem he sygnalizuje predykat. Dwiema najważniejszymi nazwami chmury są ao ‘chmura’ i ‘ópua ‘grzywacz, bałwan’. Elementem tradycji hawajskiej jest nānā ao

‘interpretator chmur’.

Śnieg, zwany hau kea (dosł. „biały lód”), jest spotykany na Mauna Kea (dosł. „śnież­

na góra”), najwyższej górze Wysp Hawajskich, będącej siedzibą bogini śniegu Poli'ahu.

Wierzono, że śnieg jest dziełem boskim.

Słońce to lā. Por. Pā mai ka lā i ka lā ‘Słońce świeci w ciągu dnia’, Ke nānā nei kēia po ‘e ipo i ka napo ‘o ‘ana o ka la ‘Ci zakochani obserwują zachód słońca’, lā puka

‘wschodzące słońce’, la welo ‘zachodzące słońce’, napo'o ka lā ‘zachodzące słońce’.

2.4.1.18. Prawo

Hawajską nazwą prawa jest kānāwai127. Niektórzy dopatrują się w niej morfemu wai

‘woda’. Poglądu tego nie podzielają autorzy Hawaiian Dictionary (Pukui, Elbert 1999:

127 s.v. kā.nā.wai), gdyż wiele pradawnych edyktów nie ma nic wspólnego z wodą.

Antonimem jest kānāwai ‘ole ‘bezprawie, anarchia’, por. kū ‘ole i ke kānāwai ‘bezpraw­

ny, niezgodny z prawem’. Rozróżnia się m.in. kānāwai kalaima ‘prawo kame’, kānāwai kīwila ‘prawo cywilne’, kānāwai koa ‘stan wojenny’ („prawo wojenne”), kānāwai kākau

‘ole ‘ia 'prawo zwyczajowe’, kānāwai o Pelekania (Beritania) i kākaupuke 'ole ‘ia 'bry­

tyjskie prawo zwyczajowe’. Współcześnie prawnik nazywa się loio (z ang. lawyer), daw­

niej stosowano termin kōkua („pomocnik”). Prokurator to loio ho‘opi‘i, a obrońca czy adwokat - loio kupale. Podstawowe słownictwo dotyczące poszanowania prawa obej- 126 127

126 W wyrazie kāhiko są dwie jednostki akcentuacyjne: [kā.hiko].

127 Por. karaiwaga ‘prawo’ w kiriwinie (Szczerbowski 2002: 208).

muje: mamuli o ke kānāwai ‘zgodny z prawem, legalny’, mālama kānāwai ‘przestrzegać prawa’, ho'olohe kānāwai ‘przestrzegać prawa’, ha'aha'i kānāwai ‘łamać prawo’, ‘a ‘e kānāwai ‘łamać prawo’, make'e kānāwai ‘praworządny’.

Zarówno konstytucja jak i kodeks praw mają nazwę kumukānāwai („źródło praw”).

Kodeks kamy - kānāwai ho'opa'i kalaima („prawa karania zbrodni”), kodeks postę­

powania sądowego — kānāwai e pololei ai ka ho ‘okolokolo ‘ana. W języku hawajskim kānāwai to także przykazanie, a zatem Nā Kānāwai he ‘Umi - Dziesięć Przykazań, czyli Dekalog.

N o k a m e a , m a i l o k o m a i o k a n a 'au k e p u k a m a i n e i n ā m a n a o in o , k a p e p e h i k a n a k a ‘a n a , k a m o e k o lo h e ‘a n a , k a h o ‘o k a m a k a m a ‘a n a , k a ‘a ih u e ‘a n a , k a h o 'o p u n ip u n i ‘a n a , a m e n ā 'ō le lo ‘ino.

Z serca b o w ie m p o c h o d z ą z łe m y śli, zabójstw a, c u d zo łó stw a , c z y n y n ierząd n e, kradzieże, fał­

s z y w e św ia d e c tw a , p rzek leń stw a. (M t 15,19)

Cudzołóstwo to moekolohe. Wyraz składa się z 2 morfemów: moe ‘spać’ i kolo- he ‘szkodliwie’. W przekładzie biblijnym czyny nierządne to ka ho‘okamakama ‘ana.

W hawajskiej nazwie ka to rodzajnik określony liczby pojedynczej, ‘ana - partykuła nominalizująca. Wyraz ho ‘okamakama zaczyna się od kauzaty wnego przedrostka ho ‘o- do­

łączonego do -kamakama, zreduplikowanej formy kama o złożonej semantyce. Prymamie znaczy ‘dziecko’, ale w magii ‘anā'anā- ‘ofiarę’. Wyraz ho'okamakama można oddać w polszczyźnie ‘prostytuować się’. Zabójstwo nazywa się w języku hawajskim ka pepe­

hi kanaka ‘ana (por. pepehi kanaka ‘zamordować’, dosł. „zabić człowieka”). Kraść to

‘aihue, a kradzież - ka ‘aihue ‘ana. W języku hawajskim ho ‘opunipuni znaczy ‘kłamać’,

‘fałszować’, a ka ho'o.puni.puni ‘ana to ‘kłamstwo, fałszerstwo i fałszywe świadectwo’.

Natomiast przekleństwa oddaje się nā ‘ōlelo ‘ino („złe słowa”).

Gmpę terminów legislacyjnych tworzą: kau kānāwai ‘ustanawiać prawo’, mea kau kānāwai ‘ustawodawca’, ‘aha kau kānāwai ‘ciało ustawodawcze, legislatora’.

Ogólną nazwą sądu jest ‘aha ho ‘okolokolo. Rozróżnia się ‘aha ho ‘okolokolo ho ‘omalu

‘sąd policyjny’, ‘aha ho'okolokolo ‘āpana ‘sąd okręgowy’, ‘aha ho'okolokolo ka'apuni

‘sąd objazdowy’, ‘Aha Ho'okolokolo Ki'eki'e ‘Sąd Najwyższy’, ‘aha ho'okolokolo koa

‘sąd wojskowy’, ‘aha ho'okolokolo malaloiho ‘sąd niższej instancji’ i ‘aha ho'okolokolo ko'iko'i ‘sąd wyższej instancji’.

Zgodnie z artykułem 42 Konstytucji z 1852 roku:

P a u k ū 4 2 . ‘A ' o l e n ō e h ik i k e h o ' o p i ' i ‘ia a h o ' o k o l o k o l o ‘ia k a M ō ' ī i lo k o o k e k a h i ‘a h a h o ‘o k o l o k o lo o k e a u p u n i.

Art. 4 2 . K ról n ie m o ż e b y ć p od aw an y do sądu ani p o cią g a n y do o d p o w ie d z ia ln o śc i przed żad­

nym sąd em c z y trybunałem królestw a.

Język hawajski rozróżnia kānāwai i pono. Pierwszy wyraz oddaje się w polszczyźnie słowem prawo, drugi zaś - prawa. Por. nā pono lāhui kanaka ‘prawa człowieka’, nā pono o nā wāhine ‘prawa kobiet’,pono kaulike ‘równe prawa i sprawiedliwość dla wszystkich’, nāpono ki.wila ‘prawa obywatelskie’. Terminem obejmującym tak prawa, jak i obowiąz­

ki jest kuleana.

Nazwą kary jest ho ‘opa ‘i. Etymologicznie była to kara cielesna, por, pa ‘i ‘bić, ude­

rzyć’, ho‘opa‘i ‘uderzyć kogoś dłonią’. Więzienie to hale pa'ahao (por. hale ‘dom’

ipa'ahao ‘więzień’128), synonimem jest hale wai ‘więzienie’ („dom do zatrzymania”).

Wyraz ho'opahao ma znaczenie ‘wsadzić do więzienia’, apio - ‘więzień’.

128 Inną nazwą więźnia, zwłaszcza jeńca, jest p io .

W hawajskiej nazwie ho ‘omana ‘religia’ występuje morfem mana1 moc nadprzyrodzo­

na’ . Buddyzm to Ho 'omana Keparii (dosł. „religia japońska”), a katolicyzm - Ho 'omana Palani (dosł. „religia francuska”). Idolatria (kult posągów) - ho ‘omana ki 'i, episkopalizm - Ho ‘omana Pīhopa, Adwentyści Dnia Siódmego - Ho ‘omana Pō ‘aono (dosł. „religia sobotnia”). Wyraz mana‘o ‘i ‘o ‘wierzyć, wiara’ składa się z dwóch elementów: mana'o

‘myśleć, myśl’ i ‘i ‘o ‘prawdziwy, prawdziwie’.

Słownictwo religijne występuje w piosence, której uczą się w przedszkolu hawajskie

R u s z a j m y d o k o ś c i o ł a

Wyraz pule ma tu znaczenie ‘kościół’ i ‘modlić się’. Paz/?a/a jest nazwąBiblii. Akua to Bóg.

Pojęcie grzechu wyraża się za pomocą leksemu hewa, który prymamie oznacza błąd, pomyłkę. Innym określeniem jest lawehala ‘grzech, grzesznik, grzeszny’. Rozgrzeszenie oddaje się po hawajsku formą huikala lub halakala.

2.4.1.20. Rodzina

W języku hawajskim, tak samo jak w innych językach Oceanii, liczne są nazwy ro­

dzeństwa, zróżnicowane w zależności od tego, czy rodzeństwo jest starsze czy młod­

sze, tej samej płci czy nie. Nie mniej istotne jest również stosowanie odmiennych form adresatywnych.

Do starszego rodzeństwa tej samej płci odnoszą się dwa wyrazy: kaikua'ana129 i kua'ana. Oba wywodzą się z prawschodniopolinezyjskiego *tuakana (Elbert, Pukui 1999: 168). Kua'ana w przeciwieństwie do kaikua'ana ma użycie adresatywne. Formę kaikua'ana oddaje się w polszczyźnie w zależności od kontekstu jako 1) starszy brat lub starszy kuzyn (w relacji pokrewieństwa z osobą płci męskiej) albo 2) starsza siostra lub starsza kuzynka (w relacji pokrewieństwa z osobą płci żeńskiej). Dlatego też zdanie Aia

‘o ia e noho ana i lalo me kona kaikua 'ana można interpretować na cztery sposoby: ‘On siedzi na ziemi ze (swoim) starszym bratem’, ‘On siedzi na ziemi ze (swoim) starszym kuzynem’, ‘Ona siedzi na ziemi ze (swoją) starszą siostrą’, ‘Ona siedzi na ziemi ze (swo­

ją) starszą kuzynką’.

129 Wyraz kaikua‘ana w szybkim tempie mowy wymawia się keikua'ana (Elbert, Pukui 1999: 23).

Do młodszego rodzeństwa tej samej płci odnoszą się dwa wyrazy: kaikaina130 i ka­

ma, pochodzą one z prawschodniopolinezyjskiego *t{e,a)hina. Formę kaina stosuje się adresatywnie. Wyrażenie ko ‘u kaikaina w zależności od kontekstu można oddawać w polszczyźnie na cztery sposoby: ‘mój młodszy brat’ albo ‘mój młodszy kuzyn’ (gdy mówi chłopiec czy mężczyzna), ‘moja młodsza siostra’ albo ‘moja młodsza kuzynka’

(gdy mówi dziewczynka czy kobieta). Jeśli kontekst jest dostatecznie określony, wyraz kaikaina przestaje być wieloznaczny, np. Aia ka makua kāne e kū ana me kona kaikaina a me kona hoahānau ‘Ojciec stoi ze swoim młodszym bratem i kuzynem’.

Poza rozróżnieniem starszy vs. młodszy pozostają nazwy kaikunāne ‘brat’ albo

‘kuzyn’ (kobiety), kaikuahine ‘siostra’ albo ‘kuzynka’ (mężczyzny). Por. ‘O lāua, he kaiku'ana a he kaikaina ‘Oni są braćmi’ i ‘O lāua, kaikunāne a he kaikuahine ‘Oni są bratem i siostrą’.

Formy adresatywne mają postać kunāne (praśrodkowopolinezyjskie *tu(o)nga 'ane) ikuahine (prapolinezyjskie *tuafafme), używa się ich również jako czułe warianty kaikunāne i kaikuahine.

Wyraz póki‘i znaczy ‘młodszy brat’ lub ‘młodsza siostra’, a także blisko spokrewnio­

nego młodszego kuzyna lub młodszą kuzynkę. Aby podkreślić, iż nazwa ta odnosi się do osoby tej samej płci, stosuje się wyrażenie póki 'i kaina. Często Hawajczycy wymawiają póki‘i z czułością. Wyrażenie he pōki'i no Makoa130 131 132 ‘młodszy brat Makoi’ wypowiadane jest z podziwem dla szybkiego atlety. Makoa zyskał sławę szybkiego biegacza w czasach,

gdy panował król Kamehameha (Pukui 1983: 98 s.v. 909).

Nazwami starszego rodzeństwa są. mua, hānau mua i hele mua. Szacunku młodszego rodzeństwa wobec pierworodnego uczy powiedzenie: Ipa ‘a i ka hānau mua, ‘a ‘ole epuka na131 póki ‘i ‘ Gdyby matka zmarła przy porodzie pierworodnego dziecka, młodsze nie mo­

głyby się urodzić’ (Pukui 1983: 135-136 s.v. 1250). W języku hawajskim hānau mua to najstarszy brat lub najstarsza siostra, dziecko pierworodne rodziców. Antonimem jest hānau hope najmłodsze dziecko rodziców, a więc najmłodszy brat lub najmłodsza siostra.

Najstarsze dziecko, pierworodne, określa się także wyrazem hiapo, np. E pepehi nō wau i nā hiapo apau ‘Zabiję wszystkich pierworodnych’ (Wj 12,12). Hele mua odnosi się zarówno do starszego rodzeństwa, jak i jego potomstwa. Antonimem jest hele hope.

Najmłodsze dziecko nazywa się także muli hope. Wyrażenie muli póki 'i oznacza młodsze­

go brata czy kuzyna, młodszą siostrę czy kuzynkę, a figuratywnie - genitalia.

Angielskie zapożyczenia: ‘anakala ‘wuj, stryj’, anakē ‘ciotka, stryjenka’, kika (lub tita) ‘siostra’, māmā ‘mama’, pāpā ‘tata’, pala (lub częściej bała) ‘brat’. Zapożyczenia stosuje młodsze pokolenie, zwykle są one krótsze od określeń hawajskich, przykładem jest lūau 'i kaikuna ‘ana o ko ‘u lūau ‘i makuahine ‘ciotka’ (dosł. „prawdziwa starsza siostra

mojej prawdziwej matki”).

2.4.1.21. Ruch

W języku hawajskim występuje tak wiele leksemów nazywających ruch, że mogłyby stanowić przedmiot odrębnej obszernej monografii. Niektóre z nich były już tu przed­

130 W szybkim tempie wyraz ten wymawiany jest keikaina (44%).

131 Wyraz m a k o a jako nazwa pospolita może oznaczać ‘nieustraszony’, ‘odważny’, ‘dzielny’, ‘nastawiony wojowniczo’. Etymologicznie wiąże się z ko a ‘odważny, odwaga, wojownik’.

132 Wymawiane nā, tak też współcześnie zapisywane, gdyż jest to rodzajnik liczby mnogiej.

miotem uwagi (zob. 2.2.18.9.2 Nieprzechodnie czasowniki ruchu i 2.2.18.9.3 Przechodnie czasowniki ruchu).

Wyraz ‘oni znaczy ‘ruch, ruszać się’, por. ‘oni hikiwawe ‘szybki ruch’, Ua ‘oni ke keiki ‘Dziecko się poruszyło (w brzuchu matki)’. Zreduplikowana postać ''oni ‘oni pojawia się w wyrażeniu k i‘i ‘oni‘oni ‘film’ (dosł. „ruchomy obraz”).

Ne'e w zależności od kontekstu oddaje się w polszczyźnie ‘marsz’ lub ‘przeprowa­

dzać się’

Ma ‘ākau ne ‘e.

W p raw o m arsz.

Ua ne 'e lāua mai Liliha a Waikīkī.

O ni o b o je p rzep ro w a d zili s ię z [u licy ] L ilih a 133 na W aik īk ī.

Derywatem jest ne ‘ena ‘ruch’. Forma ho ‘one ‘e jest kauzatywna, oddaje się ją w pol­

szczy źnie czasownikiem ‘przesuwać’.

W dokumencie WYSPY HAWAJSKIE (Stron 158-164)