Postpozycyjny morfem anaforyczny ai [ei]

Występuje w zdaniu hawajskim o szyku przestawnym, tzn. odbiegającym od schema­

tu: orzeczenie - podmiot - dopełnienie/okolicznik. Por. dwa następujące zdania hawaj­

skie, które w tłumaczeniu na język polski niczym się nie różnią:

U a h e le ‘o e in ā h e a ?Kiedy poszedłeś?

I n ā h e a 'o e i h e l e a i ? Kiedy poszedłeś?

Pierwsze zdanie ma szyk typowy dla hawajskiego: orzeczenie (ua hele) + podmiot ( ‘oe). Zaimek pytajny ināhea ‘kiedy?’ zajmuje miejsce charakterystyczne dla dopełnie­

nia i okolicznika, czyli po podmiocie na końcu zdania.

W drugim wypadku pojawia się morfem ai, który pełni funkcję ąnaforyczną. Odnosi się on do zaimka pytajnego ināhea występującego na początku zdania. Inwersja orze­

czenia na sam koniec zdania wymaga od Hawajczyków umieszczenia zaimka anafo- rycznego ai, które odsyła wstecz do ināhea. Charakterystyczną cechą syntaktycznąjest pojawienie się morfemu i, który zwykle sygnalizuje dopełnienie, między podmiotem i orzeczeniem.

Hawajczyk na pytanie, kiedy poszedł, może krótko odpowiedzieć: i nehinei ‘wczo­

raj’. W odpowiedzi tej pojawia się morfem i sygnalizujący dopełnienie lub okolicznik.

Nie występuje on jedynie w pierwszym zdaniu pytającym {Ua hele ‘oe ināhea?), które nie ma szyku przestawnego. W drugim wypadku (Ināhea ‘oe i hele ai?) jego obecność jest niezbędna.

2.2.12. Liczebnik

Hawajską nazwą liczebnika głównego jest helu heluna, a liczebnika porządkowego - helu ka ‘ina. Ułamek to hakina.

2.2.12.1. Liczebniki główne

Liczebniki główne od 1 do 9 powstały w wyniku rozwoju form praoceanicznych (poc.). Zaczynają się przedrostkiem ‘e-, który określa się nazwą klasyfikator ogólny (Elbert, Pukui 1999: 158). Gdy nie ma go przed rdzeniem, wtedy zmienia się status liczebnika z głównego na porządkowy, por. Nānā i nā hale ‘elua ‘Popatrz na (te) dwa domy’ i ka lua o nā hale ‘drugi z domów’.

‘ole ‘0’

‘ekahi ‘1’ (< poc. *ta-sd)

‘elua ‘2’ (< poc. *rua)

‘ekolu ‘3’ (< poc. *tolu)

‘ehā ‘4’ (< poc. *pat)

‘elima ‘5’ (< poc. *lima)

‘eono ‘6’ (< poc. *onom)

‘ehiku ‘7’ (< poc. *pzYz/)

‘ewalu ‘8’ (< poc. wa/w)

‘eżwa ‘9’ (< poc. *siwd)

‘umi ‘10’

‘umi kūmākahi [‘umi kū.mā.kahi] ‘11’

Etymologii morfemu kūmā- poszukuje się, zestawiając go z danymi języka rennel-bel- lońskiego55, w którym tuma ‘a znaczy ‘więcej niż’ (Elbert, Pukui 1999: 159).

‘umi kūmālua [‘umi kŁma.lua] ‘ 12’

‘umi kūmākolu [‘umi kū.mā.kolu] ‘13’

‘umi kūmāhā [‘umi kū.mā.hā] ‘14’

‘umi kūmālima [‘umi ku.mā.lima] ‘15’

‘umi kūmāono [‘umi kū.mā.ono] ‘16’

‘umi kūmāhiku [‘umi kū.mā.hiku] ‘17’

‘umi kūmāwalu [‘umi kūmā.walu] ‘18’

‘umi kūmāiwa [‘umi kū.mā.iwa] ‘19’

iwakalua [iwa.ka.lua] ‘20’

iwakalua kūmākahi [iwa.ka.lua kū.mā.kahi] ‘21’

iwakalua kūmālua [iwa.ka.lua kū.mā.lua] ‘22’

iwakalua kūmākolu [iwa.ka.lua kūmākolu] ‘23’

iwakalua kūmāhā [iwa.ka.lua kū.mā.hā] ‘24’

iwakalua kūmālima [iwa.ka.lua kū.mā.lima] ‘25’

iwakalua kūmāono [iwa.ka.lua kū.mā.ono] ‘26’

iwakalua kūmāhiku [iwa.ka.lua kū.mā.hiku] ‘27’

iwakalua kūmāwalu [iwa.ka.lua kū.mā.walu] ‘28’

iwakalua kūmāiwa [iwa.ka.lua kū.mā.iwa] ‘29’

kanakolu [kana.kolu] ‘30’

kanahā [kana.hā] ‘40’

kanalima [kana.lima] ‘50’

kanaono [kana.ono] ‘60’

kanahiku [kana.hiku] ‘70’

kanawalu [kana.walu] ‘80’

kanaiwa [kana.iwa] ‘90’

kanaiwa kūmāiwa [kana.iwa kū.mā.iwa] ‘99’

ho ‘okahi haneli [ho‘o.kahi haneli] ‘100’ (haw. haneli < ang. hundred)

‘elua haneli ‘200’

‘ekolu haneli ‘300’

‘ehā haneli ‘400’

55 Spolszczoną nazwę tego języka przyjmuję za: Majewicz 1989: 95. Por. ang. R en n ell-B ello n a od nazwy dwóch z W ysp Salomona: Rennell i Bellona.

'elima kaneli ‘500’

‘eono haneli ‘600’

'ehiku haneli ‘700’

‘ewalu haneli ‘800’

‘eiwa haneli' 900’

kaukani [kau.kani] ‘1000’ (< ang. thousand) miliona [mili.ona] ‘ 1000000^’ (< ang. million)

Przed przybyciem kapitana Jamesa Cooka na Hawaje stosowane było odmienne li­

czenie od 50. Było ono odzwierciedleniem ówczesnego przekonania, że cyfra cztery była święta, określała bowiem liczbę największych bogów hawajskich: Kū, Kāne, Kanaloa i Łono. W legendach polinezyjskich „zamiast trzech, siedmiu i dziewięciu, występuje cztery, osiem i szesnaście” (Colum 1977: 10). Dawnymi liczebnikami są kanahā me ka umi ‘50’ (40 + 10), ‘akahi kanahā me ka iwakālua ‘60’ (40 + 20), ‘akahi kanahā me kea kanakolu ’7Q’ (40 + 30), ‘elua kanahā ‘80’ (dwie czterdziestki). Wyraz lau oznaczał czterysta. Była to liczba pomniejszych bogów (np. Hina, Haumea, Nu‘akea i Pele). Zatem sześćset miało w hawajskim postać ho ‘okahi lau a me nā kanaha ‘elima (, jedno czterysta z pięcioma czterdziestkami”). Przy liczeniu Hawajczycy posługiwali się wyrazami mano

‘cztery tysiące’ i kini ‘czterdzieści tysięcy’. Dziesięć tysięcy określali nazwą ‘alua mano me m lau ‘elima („dwa cztery tysiące i pięć razy czterysta”). Gdy liczba przekraczała dziesięć tysięcy, mówili nalowale.

2.2.12.2. Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe sygnalizuje rodzajnik określony ka lub ke.

ka mua ‘pierwszy’

ka lua ‘drugi’

ke kołu ‘trzeci’

ka hā ‘czwarty’

ka lima ‘piąty’

ke ono ‘szósty’

ka hiku ‘siódmy’

kawału ‘ósmy’

ka iwa ‘dziewiąty’

ka ‘umi ‘dziesiąty’

ka ‘umi kūmākahi ‘jedenasty’

ka ‘umi kūmālua ‘dwunasty’

ka ‘umi kūmākolu ‘trzynasty’

ka 'umi kūmāhā ‘czternasty’

ka ‘umi kūmālima ‘piętnasty’

ka ‘umi kūmāono ‘szesnasty’

ka ‘umi kūmāhiku ‘siedemnasty’

ka ‘umi kūmāwalu ‘osiemnasty’

ka ‘umi kūmāiwa ‘dziewiętnasty’

ka iwakālua ‘dwudziesty’

Typowa dla hawajskiego jest konstrukcja z o, np. ka lua o nā hale ‘drugi dom’ („drugi z domów”), ka ‘umi o ka hola ‘godzina dziesiąta’, i ke kołu o ka makahiki ‘w trzecim roku’.

W legendzie, której bohaterem jest Kama-pua‘a (Elbert 1959: 215,229), spotkać moż­

na następujące liczebniki porządkowe.

kaua ‘akolu a Kamapua ‘a me Kuiliola trzecia walka: Kamapua'a vs. Kuiliola kaua ‘ehā56 a Kamapua ‘a me Pelei czwarta walka: Kamapua1 a vs. Pele

56 Występowanie tu ‘eha, a nie ‘ahā można chyba tłumaczyć względami eufonicznymi: nadmiernym na­

gromadzeniem samogłoski a.

k a u a 'a lim a a K a m a p u a ‘a m e M a k a l i ‘i

piata walka: Kamapuaa vs. Makali‘i

Funkcję liczebników porządkowych może pełnić liczebnik główny.

M a i k a m o ‘o k ū 'a u h a u a l i ‘i o K a l ā k a u a i p u k a m a i a i n ā m ō ‘ī ‘e h ik u a ‘e w a lu .

Z dynastii Kalākau pochodzą monarchowie siódmy i ósmy.

1 lo k o n ō o k o n a n o h o a l i ‘i 'a n a h e ‘e i w a m a k a h ik i, u a l o ‘o h i a k a m ō ‘1 i k a m a ‘i a ‘a 'o h e n ō a h e o l a ik i m a i.

W dziewiątym roku panowania król zachorował i leżał przykuty do łóżka.

i k a L ā p u l e ‘e k o lu o I u la i i k ē l ā m e k ē ia m a k a h ik i

w trzecią niedzielę lipca każdego roku

‘O k a l ā i w a k ā lu a k ū m ā l u a o ‘A u k a k e k o n a l ā h ā n a u .

Jei (iegol urodziny sa dwudziestego drugiego sierpnia.

(„Dzień dwudziesty drugi sierpnia-jej (jego) dzień urodzin”)

W języku hawajskim ‘wydanie (np, książki)’ określa się terminami p a ‘i ‘ana lub ho ‘opuka ‘ana. Liczebnik porządkowy występuje albo po rzeczowniku, np. ho ‘opuka mua’1 ‘pierwsze wydanie’ i ho ‘opuka lua ‘drugie wydanie’, albo może pojawić się przed rzeczownikiem, np. ke kołu o ka p a ‘i ‘ana ‘trzecie wydanie’ (Elbert, Puku i 1999:

434), wtedy jednak użycie rodzajnika określonego przed liczebnikiem i o po nim jest obligatoryjne.

Papahele mua („pierwsze piętro”) znaczy ‘parter’ (por. amer. first floor), a papahele

‘ekolu - ‘drugie piętro’ (por. amer. thirdfloor).

W terminologii baseballu stosuje się określenia: pahu ‘ekahi ‘pierwsza baza’, pahu

‘elua ‘druga baza’ i pahu ‘ekolu ‘trzecia baza’.

Konstrukcja ‘akahi n ō ... ā ... służy wyrażeniu sensu ‘pierwszy raz (coś robić)’.

A k a h i n o a u ā ‘ik e i ā H ilo .

Pierwszy raz widzę Hilo.

W języku hawajskim krotność wyraża się za pomocą prefiksu ‘a dołączanego do li­

czebnika, np. ‘alua ‘dwa razy, dwukrotnie’. Por. ‘Alua a ‘u hele ‘ana i kēlā wahi ‘Dwa razy tam byłem’.

Wyrażenie Ke Kaua Honua ‘Elua znaczy ‘II wojna światowa’.

Przy wyliczaniu argumentów stosuje się w hawajskim konstrukcję, którą przedsta­

wia tabela.

Język hawajski Język polski

‘O k a m e a m u a , ...

‘0 k a m e a e lu a , ...

‘0 k a m e a e k o lu , ...

Po pierwsze,...

Po drugie,...

Po trzecie,...

2.2,12.3. Liczebniki ułamkowe

Ułamek (hakina) składa się z licznika (ho'ohelu) i mianownika (mahele). W liczniku występuje liczebnik główny, a w mianowniku - liczebnik ułamkowy zaczynający się od 57

57 Zanika nomalizator ‘ana.

hapa-, np. hapalua ‘jedna druga’, hapakolu ‘jedna trzecia’, hapahā ‘jedna czwarta’, ha- palirna ‘jedna piąta’, hapaono ‘jedna szósta’, hapahiku ‘jedna siódma’, hapawalu ‘jedna ósma’, 'elua hapakolu ‘dwie trzecie’.

Forma hapalua stosuje się przy określaniu czasu: hapalua hola ‘elua 'wpół do trzeciej’.

Z kolei hapahā oznacza kwadrans: Hapahā i hala ka hola ‘eiwa ‘Kwadrans po dziewiątej’.

2.2.12.4. Liczebniki wielokrotne

Tworzy się je za pomocą formantu pā-:

pālua [pā.lua] ‘dwakroć, dwukrotnie, podwójnie’

pākolu [pā.kolu] ‘trzykrotnie, potrójnie’

pāhā [pā.hā] ‘czterokromie, poczwórnie’

pālima [pā.lima] ‘pięciokrotnie’

pāono [pā.ono] ‘sześciokrotnie’

pāhiku [pā.hiku] ‘siedmiokrotnie’

pāwalu [pā.walu] ‘ośmiokrotnie’

pāiwa [pā.iwa] ‘dziewięciokrotnie’

pā'umi [pā.‘umi] ‘dziesięciokrotnie’

Wyraz pā'umi niekiedy oddaje się polskim przymiotnikiem dziesiętny, por. hakina pā'umi ‘ułamek dziesiętny’.

W dostępnym mi korpusie tekstów hawajskich występują także formy zredupliko- wane, np. pāpākolu, pāpāhā, pāpālima.

H e m o e p ā p ā l u a k a w a h in e i k e k ā n e , p ā p ā k o l u , p ā p ā h ā , p ā p ā l i m a . P ē l ā n ō k e k ā n e i k a w a h in e .

Kobiety sypiały z dwoma różnymi mężczyznami, nawet z trzema, czterema czy pięcioma.

Mężczyźni postępowali tak samo z kobietami.

W dokumencie WYSPY HAWAJSKIE (Stron 62-66)