Słownictwo hawajskie w wybranych dziedzinach semantycznych104 1, Barwa

W języku hawajskim nazwą barwy jest waiho 'olu ‘u. Wyraz ten oznacza również farbę i barwnik. Zapożyczenie z angielskiego brzmi kala ‘kolor’. Hawajskie pytanie o barwę czy kolor ma postać: He aha ka waiho ‘olu ’u o kēlā pua? (‘Jaki jest kolor tamtego kwiatu?’).

Czerwony

Podstawową nazwą czerwieni jest ‘ula, występująca także w postaci zredupliko- wanej ‘ula ‘aula. Dla Hawajczyków ‘ula i ‘ula ‘ula to święty kolor. Łączy się bowiem z monarchią. Wyrażenie ‘ula waiwai oznacza cenną krew, czyli królewską krew, która w polszczyźnie zowie się błękitna. W mitologii hawajskiej kū ‘ula (dosł. „czerwony Ku”) to kamienny wizerunek boga rybaków, mający przyciągać ryby.

Czerwień jest kolorem świętym także dla Pele. Hā ‘ena to rozgrzana czerwona tkanina z kory, w którą rodzina owijała zwłoki krewnego i wrzucała je do gorącej lawy w ofierze bogini, aby zmarły przemienił się w ducjia opiekuńczego, zwanego po hawajsku ‘auma- kua. Przejawem szacunku dla Kamohoali1!105 (brata Pele, który przyjmuje postać rekina lub człowieka w czerwonej przepasce na biodra) było to, iż mężczyźni nie nosili mało w tym właśnie kolorze. Czerwień bogów pasowała jedynie do ich ziemskich krewnych, czyli wodzów ali‘i. Dlatego czerwone pióra były nie tylko elementem ozdoby, lecz wy­

znaczały status społeczny danej osoby. Uzyskiwano je z ‘i 'iwi, ptaka, który jest gatun­

kiem zagrożonym.

Zadając sobie pytanie, dlaczego czerwień była barwą tak świętą, odpowiada Scott Cunningham (2001: 110):

Perhaps because of its association with blood and childbirth, or because much of the land in Hawai'i is bright red, thanks to its recent volcanic origin. Red was also seen in berries of the ‘ōhelo and the flowers and wood of the ‘ohi'a lehua, two plants that grow on lava flows. Hawai‘i’s sunrises and sunsets may have also been partially responsible for the reverence of red106.

1,4 Przedstawiona tu lista dziedzin semantycznych języka hawajskiego jest taka jak w książce o języku Wysp Trobrianda (Szczerbowski 2002). Dzięki temu możliwe są ewentualne późniejsze badania porównawcze słownictwa dwóch języków oceanicznych: hawajskiego i kiriwiny.

105 Wyraz K a m o h o a li ‘i można rozłożyć na trzy elementy: rodzajnik określony ka, m oho ‘kandydat’, a ii'i

‘w ódz’.

1116 „Być może z powodu skojarzenia z krwią i narodzinami dziecka albo dlatego, że większość ziemi na Hawai* i jest jasnoczerwona dzięki niedawnemu pochodzeniu wulkanicznemu. Czerwień widziano także w ow o­

Czarny

Forma ‘ele jest rzadziej używana od zreduplikowanej ‘ele‘ele, która oznacza także czarny kolor hawajskich oczu. Jej wariant fonetyczny ma postać ‘ene'ene. Wyrazpā'ele pisany dużą literą oznacza Murzyna. Przedrostek pa- 11 pā-, wywodzący się z prapoline- zyjskiego *pa-, nadaje derywatom znaczenie ‘w rodzaju czegoś, mający cechę czegoś’.

Uliuli to dowolny ciemny kolor morza, zwykłej zieleni i czarnych chmur, a także sińców.

Wyrażenie ‘iii uliuli odnosi się do ciemnej karnacji, natomiast uliuli mau to wiecznozie- lony. Uli ka maka - ‘podbite oko’. Pojedyncza postać, która nie uległa reduplikacji, jest rzadko stosowana z powodu tabu: hawajska bogini magii nazywa się Uli.

Całkowicie czarny to hiwa, takiego koloru są świnie ofiarowywane bogom. Hiwa to czerń pożądana w odróżnieniu od uli i ‘ele ‘ele, które mają konotacje negatywne (Pukui, Elbert 1999:72 s.v. hiwa). Wyraz hiwa pa ‘a oznacza barwę intensywnej czerni. Pua "a hiwa (Świnia czarna) może mieć trochę białej sierści, której wcale nie może mieć pua ‘a hiwa pa'a. Wyraz ‘ele hiwa również ma znaczenie polskiego ‘czarny jak węgiel’. Synonimem jest ‘elekū, odpowiada mu także bazaltowy, bazalt. Może odnosić się i do Murzyna.

Z kolei pano to ciemny jak chmury, a figuratywnie - nieosiągalny, w odniesieniu do najwyższych wodzów mających rzekomo boskie pochodzenie, hakuma to ciemny, a figu­

ratywnie - intensywny, gorący jak miłość; ho ‘okokōhi — czarny i przerażający jak chmury przed burzą, a polohiwa oznacza błyszczącą czerń.

Biały

Podstawowymi nazwami bieli są kea, ke ‘o i ke ‘oke ‘o. Najwyższą górą Wysp Hawajskich jest Mauna Kea (dosł. „Biała Góra”). Wierzono, iż Pol i ‘ahu - śnieżna bogini tej góry - nosi biały płaszcz ze śniegu, który nazywa się hau kea (dosł. „biały lód”). Po hawajsku można powiedzieć one kea ‘biały piasek’. Forma kea może ulegać reduplikacji pełnej lub częściowej. Wyraz kea.kea znaczy prymamie ‘nasienie, sperma’, a figuratyw­

nie ‘dziecko’. Natomiast kekea oznacza albinosa. Derywatem formy kea jest ninikea ‘bia­

ła tkanina z kory, stosowana w rodzinnych rytuałach oczyszczenia’ (Cunningham 2001:

111). Uakea (dosł. „biały deszcz”) oznacza mgłę. Niezreduplikowaną postać ke ‘o stosu­

je się rzadko, albowiem wyraz ten może odnosić się także do łechtaczki (Pukui, Elbert 1999: 144 s.v. k e ’ó). Wyraz ke 'oke ‘o oznacza zarówno ‘biel’, ‘biały’, jak i ‘biały muślin’.

Białko jajka nazywa się po hawajsku kam ke ‘oke ‘o.

ŻÓŁTY

Podstawową nazwą jest melemele. Por. kam melemele ‘żółtko’, ka ‘ahu ‘ula hulu melemele kaulana o Kamehameha ‘słynna peleryna Kamehamehy z żółtych piór’. Żółty na Hawajach jest kolorem wodzów, prawdopodobnie ważniejszym od czerwonego (Cunningham 2001: 112). Jest ulubioną barwą boga Kāne. Ołtarz bogini hula, która na­

zywa się Laka, dekorowano tkaninami farbowanymi w kurkumie ( ‘ōlena), dzięki czemu miały one charakterystyczny żółty odcień. Wyginął ptak mamo, którego żółte pióra były ozdobą stroju hawajskiego. Do jego zagłady przyczyniły się drapieżniki, przywiezione na Wyspy Hawajskie.

Innebarwy

Wyraz 'ākala znaczy ‘różowy’. Jest także nazwą dwóch malin spotykanych na Hawajach: Rubus hawaiiensis i Rubus macraei (Pukui, Elbert 1999: 13). He ‘Skala ka waiho 'olu "u no Maui 'Różowy jest barwą wyspy Maui’.

cach 'ōhelo, kwiatach i drzewie ‘ohi ‘a lehua, dwóch roślinach, które rosną na lawie. Hawajskie wschody i za­

chody słońca m ogą też częściow o odpowiadać za szacunek dla czerwieni”.

Z kolei ‘alani oznacza pomarańczę (zarówno owoc, jak i drzewo), a także kolor poma­

rańczowy. He ‘alani ka waiho ‘olu 'u no Lānai. ‘Pomarańczowy jest barwą wyspy Lānai’.

Na Hawajach mandarynkę nazywa się chińską pomarańczą: ‘alani Pākē.

Szmaragd i kolor zielony mają wspólną nazwę ‘ōma ‘oma ‘o. He ‘oma ‘oma ‘o ka waiho ‘olu ‘u no Moloka ‘i ‘Zielony jest barwą wyspy MolokaT.

Wyrazpolū ‘niebieski’ pochodzi z ang. blue. Jest to kolor ubrań, przedmiotów amery­

kańskich i europejskich. Nie odnosi się do barwy nieba czy morza. Stosuje się wtedy for­

mę uli ‘granatowy, siny, ciemnozielony’: kai uli ‘granatowe (sine) morze’. Hawajczycy początek zorzy porannej określają mianem poni, który oznacza różne odcienie: purpuro­

wy, purpurawy, fioletowawy. He poni ka waiho ‘olu ‘u no Kaua ‘ai ‘Purpurowy jest barwą wyspy Kaua‘i’.

Kolor brązowy to ‘ula ‘ula (o cerze Hawąjczyków), brązowe włosy -lauoho hā ‘ehu ‘ehu, brązowe oczy - maka uliuli. Z ang. brown powstała forma palaunu.

Szary jest barwą wyspy Kaho‘olawe (He ‘āhinahina ka waiho 'olu ‘u no Kaho ‘olawe).

W języku hawajskim ‘āhinahina to również nazwa rośliny endemicznej (łac. Argyroxi- phium sandwicense) spotykanej jedynie na Maui i Hawai‘i. Ma wiele srebrnych liści two­

rzących okrągłą rozetę o średnicy do 60 cm (Pukui, Elbert 1999: 7).

2.4.I.2. Choroba

W języku hawajskim nazwy chorób zaczynają się od formy ma ‘i ‘choroba’, np.: ma 'i lena ‘żółtaczka’ („żółta choroba”), m a‘i koko pi ‘i ‘nadciśnienie’ („choroba wysokiej krwi”), m a‘i mimiko ‘cukrzyca’ („choroba cukru w moczu”)107, m a‘i pu'uwai ‘choro­

ba serca’, m a‘i hehena ‘majaczenie maniakalne’ („choroba maniakalna”), m a‘i huohu- oi ‘schizofrenia’, m a‘i ‘a ‘ai ‘rak’ („choroba zżerająca”), ma ‘i ‘a'ai ‘ana.pu'u ‘chłoniak’

(„choroba zżerająca chłonkę”) („choroba podejrzliwa”, huohuoi to reduplikacja huoi

‘podejrzenie, podejrzenia, podejrzewać’), m a‘i lēpela ‘trąd’ (z gr. lepra)m , m a‘i lele ai

‘choroba przenoszona drogą płciową’, m a‘ipale ‘ea pau ‘AIDS’ („choroba skończonej odporności na choroby zakaźne”), ma ‘ipūhā ‘choroba wrzodowa’, ma ‘ipu ‘upu ‘u li ‘ilili ‘i

‘ospa’ („choroba z małymi pryszczami”), ma'i ‘ula ‘różyczka’ („czerwona choroba”), m a‘i wahine ‘miesiączka, okres’ („choroba kobieca”), m a‘i huki ‘konwulsje, drgawki’, m a‘i lele ‘choroba zakaźna’, m a‘ipālahalaha ‘choroba zakaźna’, m a‘i kau ‘choroba prze­

wlekła’, m a‘i ku ‘una ‘choroba dziedziczna’, m a‘i ahu.lau ‘epidemia’.

Forma m a‘i w zależności od kontekstu może mieć znaczenie ‘choroba’, ‘chorować’,

‘chory’, por. He ma ‘i nui ka hilahila ‘Nieśmiałość jest wielka choroba’. Ua ma'i ihola ‘o Ke ‘elikōlani ‘ Ruth zachorowała’, He piwa ko kamea ma ‘i ‘ Chory ma gorączkę’. Kama 'ilio ke kauka me ke kanaka ma ‘i ‘Lekarz rozmawia z chorym’. Kānalua ka mea ma ‘i i ko ke kauka mana ‘o ‘Chory nie dowierza opinii lekarza’. Hawajską nazwą szpitala jest hale m a‘i („chory dom”). Stosuje się także wyraz haukapila zapożyczony z angielskiego ho- spital. Wyrażenie kahu m a‘i oznacza pielęgniarza, pielęgniarkę. Hiki ke ho ‘onā ‘ia ko‘u p o ‘o ‘eha, e ke kahu ma ‘i? Może być ukojony mój ból głowy, siostro?’. Wyrazem ozna­

czającym ból jest ‘eha, por. po ‘o ‘eha ‘ból głowy’, ‘Eha ko ‘u ‘ōpū ‘Boli mnie żołądek’.

Ke loa‘a ‘oe i ka p u ‘u ‘eha, e inu i ka mea inu wela me ka meli ‘Jeśli dostaniesz bólu gar­

107 N a wyspie N i‘ihau cukrzycę nazywa się m a 7 k o p a ‘a (por. k o p a ‘a ‘cukier’).

>™ Inną hawajską nazwą trądu jest m a 7 P ā k ē („choroba chińska”). N a Hawajach pierwsze zachorowanie na trąd zanotowano w 1840 roku ( / k a m akahiki 1 8 4 0 k a m a n a w a i 'ike m ua ‘ia a i ka m a 7 lēp e la m a H a w a i 7 m i).

dła, pij gorący napój z modem’. Ua ‘ike ka lāhuiHawai7 ka ‘eha o ke kaulike ‘ole ‘Naród hawajski poznał ból niesprawiedliwości’.

Spośród nazw, które nie zawierają członu ma 7, najważniejsze są akepau ‘gruźlica’

(„skończona wątroba”), palū ‘grypa’ (z ang.fiu), numonia ‘zapalenie płuc’ (z ang. pneu- monia), ‘ōnohiāi ‘a ‘katarakta’ („gałka oczna jak ryba”, ze względu na rzekome podo­

bieństwo katarakty do rybiego oka), kohe ‘ako ‘choroba weneryczna kobiet’ („swędząca vagina”).

Chorobę króla Lunalilo opisuje Peter Galuteria (1994: 59) w rozdziale Nā Lā Hope, ka Make ‘ana a me ke Kanu ‘ana (‘Ostatnie dni, śmierć i pogrzeb’).

Ua mau ka ho ‘olawehala ‘ana o ka ma 7 o ka md ‘1 He kunukunu mau nō. Ma hope o ka nānā

‘ana, ua loa ‘a mai ke ‘ano o kama 'i, he akepau no ho ‘i. He ma 'i weliweli nō nānā e ho ‘opō ‘ino i ke akemāmā.

Nasilała się choroba króla. Uporczywie kaszlał. Po badaniu [okazało się], że zachorował na gruźlicę, ciężką chorobę płuc.

Niekiedy terminy medyczne zaczynają się od wyrazu ‘ea, który jest ogólną nazwą infekcji i chorób zakaźnych, obłożonego języka, pleśniawki u dzieci. He ma 7 ‘ea ke anu

‘Przeziębienie jest chorobą zakaźną’. Por. ‘ea ‘ōlena ‘zapalenie wątroby’, ‘eapōniu ‘za­

wroty głowy’, ‘ea wāhipa'a ‘osteomalacja (stopniowe mięknięcie kości)’.

Antonimem choroby jest zdrowie. W języku hawajskim ma on nazwę ola kino ‘zdro­

wie’, która składa się z dwóch członów: kino ‘ciało’ i ola ‘żyć, życie, żywy, leczyć’.

E mālama i kou ola kino “Dbaj o zdrowie’. He mana‘olana kona ē ‘o ke ea mało ‘opaha o Kailua ka mea e ola ai kona m a‘i ‘Miał nadzieję, że suchy klimat Kailui może go wy­

leczyć z choroby’.

W języku hawajskim make to ‘śmierć’, ‘umierać’. Przejawem tabuizacji są następują­

ce wyrażenia figuratywne, np.: hiamoe loa ‘wieczny sen’ („spać głęboko”), lele ka ‘uhane

‘wyzionąć ducha’ („uleciał duch”), ha'alele i ke ola ‘odejść’ („opuścić życie”).

2.41.3. Ciało

W języku hawajskim istotne jest rozróżnienie: po 'o ‘głowa’ i kino ‘ciało’. Podobnie jak w innych językach Oceanii istnieją odrębne nazwy: lauoho ‘włosy (na głowie)’ i hu- luhulu ‘włosy na ciele’. Wyraz lae znaczy ‘czoło’. Maha to ‘skroń’, helehelena - ‘twarz’, papālina - ‘policzek’, a ‘iii ‘skóra, cera’.

Maka ‘oko’ ma praaustronezyjskie pochodzenie (*mata). Nazwami złożonymi są ku‘emaka ‘łuk brwiowy’ i ‘ūpo'i maka ‘powieka’. Nā lihilihi to ‘rzęsy’, a ‘ōnohi maka - ‘źrenica’. Hawajską nazwą nosa jest ihu, z kolei pukaihu znaczy ‘dziurka w nosie’. Sam wyraz puka znaczy ‘otwór’, ale także ‘drzwi’, a pukaaniani—‘okno’ (dosł. „przeźroczysty otwór”).

Pepeiao to ‘ucho’, a waha - ‘usta’. Wyraz lehe ma znaczenie ‘warga’. Niho to ‘ząb’, symbolem monarchii jest niho palaoa ‘wiszący ząb wieloryba’. Język jako część ciała na­

zywa się po hawajsku alelo. Por. ‘dlelo Hawai'i ‘język hawajski’. Wyraz ‘auwae znaczy

‘broda (część twarzy)’, a włosy na niej nazywają się ‘umi'umi 'auae. ‘Umi'umi lehelehe to

‘wąsy’. Hawajską nazwą szyi jest '57, gardła - pu ‘u, a barku - po ‘ohiwi.

Praaustronezyj ską niezmienioną formę ma lima ‘ręka’, w hawajskim lima jest od pal­

ców do ramienia. Tworzą ją następujące części ciała: pō'ae'ae ‘pacha’, ku'eku'e ‘łokieć’, pūlima ‘przegub’, poho ‘dłoń’, manamana ‘palec’, ‘ōku‘eku ‘e ‘główka kości palcowych’,

manamana lima ‘palec ręki’, miki‘ao ‘paznokieć’, (manamana lima nul ‘kciuk’, ka ma- namana kuhi ‘palec wskazujący’, manamana loa ‘palec średni’, manamana pili ‘palec serdeczny’, manamana iki ‘palec mały’).

Wyraz umauama znaczy ‘klatkapiersiowa’, a figuratywnie - ‘serce’. ‘ō p ū to ‘brzuch’, ale także ‘żołądek’. Hawajską nazwą pępka jest piko, wywodzi się ona z prapolinezyjskie- go *pito. Żartobliwą formą powitania jest Pehea kō piko? (dosł. „Jak się ma twój pępek?”).

Niektórzy jej unikają z powodu dwuznaczności: piko figuratywnie oznacza krewnego i genitalia. Prapolinezyjskąnazwą członka męskiego, która w hawajskim ma postać iden­

tyczną, jest ule. Wyraz kohe ‘pochwa’ pochodzi z praśrodkowopolinezyjskiego *to(f,s)e.

Wyraz puhaka znaczy ‘kibić, talia’, kīkala - ‘biodro’, ‘ēlemu - ‘pośladki’. Udo po hawajsku nazywa się ‘«/za, kolano - kuli, noga - wāwae, łydka - 'olo, goleń - lapawāwae, a palec nogi - manamana wāwae, palec mały u nogi - manamana iki, palec duży u nogi - manamana nui, paznokieć u nogi - mai ‘ao. Kostka (w nodze) nazywa się ‘ami wāwae, a pięta ku ‘eku ‘e wāwae. Sam wyraz ku 'eku ‘e jest terminem oznaczającym staw i łokieć.

Kua jako hawajska nazwa pleców wywodzi się z prapolinezyskiego *tu’a. Plecy wo­

dzów były objęte tabu, nikt nie mógł stać za nimi.

Terminologia anatomiczna wewnętrznych narządów obejmuje przede wszystkim na­

stępujące wyrazy: nā iwi ‘kości’, nā ‘i ‘o ‘mięśnie’, nā a'a koko ‘żyły’109, nā a ‘a ‘tętnice’.

Lolo znaczy ‘mózg’, a lolo ‘eleu - ‘inteligencja’ (dosł. „aktywny mózg”). Warto tu wspo­

mnieć, iż hawajska nazwa komputera lolouila ma znaczenie etymologiczne ‘elektryczny mózg’ czy ‘mózg błyskawicy’ (pierwotnie uila to błyskawica). W prapolinezyjskim *lolo miało znaczenie ‘olejny, oleisty’ (Pukui, Elbert 1999: 211 s.v, lolo). Polszczyźnie znane jest powiedzenie brak mu oleju w głowie.

W językach Oceanii ośrodkiem emocji nie jest serce, zwane po hawajsku pu'uwai, lecz na'au ‘jelita’, ‘ōpū ‘żołądek’ czy loko ‘wnętrzności’ . Charakterystyczne jest, że wy­

raz na'auao oznacza wiedzę, naukę, a składa się z dwóch morfemów n a ‘au ‘umysł’110 i ao ‘światło dzienne’. Nazwa jelita cienkiego na'ana'au jest reduplikacją n a ‘au. Jelito cienkie to uha, woreczek żółciowy — au, a trzustka — mālama. Znamienne jest wyrażenie E malamapono! ‘Uważaj’, w którym występuje wyraz oznaczający także trzustkę.

W hawajskim słowopu'upa'a ‘nerki’ figuratywnie może oznaczać także emocje. Por.

przekłady biblijne: Na ke Akuapono i ho'ā'o nā na'au a me nāpu'upa'a (Psalm 7.9) i Boże sprawiedliwy, Ty co przenikasz serca i nerki (BT Psalm 7.10). Nazwa pęcherza ma postać ‘ōpū mimi (dosł. „brzuch moczowy”).

Kulturowo niezwykle istotnym wyrazem jest ake ‘wątroba’111, który tworzy derywaty akeloa ‘śledziona’112 (dosł. „długa wątroba”) i akemāmā ‘płuco’ (dosł. „szybka wątroba”).

W zastosowaniu czasownikowym ake znaczy ‘pragnąć’, ‘chcieć’.

A k e n u i n ō lā k o u e h ā ‘u le k a u a.

Bardzo chcą, żeby padał deszcz.

A k e n u i n ō k a l ā h u i H a w a i ' i e ' ō le lo H a w a i ‘i.

Naród hawajski naprawdę chce mówić po hawajsku.

Zdania te są przejawem dawnych przekonań co do cielesnego umiejscowienia inteli­

gencji i emocji.

109 Sam wyraz k o k oznaczy ‘krew’. Pór. H e koko Hawai ‘i kona?‘Czy on ma hawajską krew?’.

110 Wyraz n a ‘a u w zależności od kontekstu trzeba tłumaczyć ‘jelita, serce, umysł’.

111 W prapolinezyjskim - *‘ate.

112 Ang. wyraz spleen ma dwa znaczenia: 1. śledziona, 2. przygnębienie.

W dokumencie WYSPY HAWAJSKIE (Stron 143-148)